Mezopotamia – kolebka cywilizacji europejskiej

Najstarsze cywilizacje rozwinęły się na Bliskim Wschodzie, na terenach obejmujących Mezopotamię i Egipt. Rozwinęły się one w dorzeczach dużych rzek, i rzekom tym zawdzięczały swoje istnienie.

Mezopotamia położona była w dorzeczu Eufratu i Tygrysu. Wylewy tych rzek przynoszące żyzny muł przyczyniły się do tego, że powstające na tym obszarze państwa – miasta miały charakter rolniczy. Niekorzystnym elementem położenia Mezopotamii było to, że nie miała ona zabezpieczenia zarówno od strony Arabii i Syrii, gór Iranu i Armenii jak i od strony Azji Mniejszej. Ten fakt wpływał ujemnie na trwałość powstających tam organizmów państwowych.

Pierwsze zorganizowane formy społeczeństwa istniały w dolnym biegu Eufratu już w VI tysiącleciu p.n.e. Zajęciem ludności tam mieszkającej było rolnictwo. Kształtująca się władza państwowa dbała o system irygacyjny, osuszanie bagien, organizację siły zbrojnej. Zaczęły powstawać świątynie. Proces ten poważniejszych rozmiarów nabrał w III tysiącleciu p.n.e. Wówczas pojawili się na tych terenach Sumerowie.

Był to lud, który w decydujący sposób zaważył na wykształceniu się państwowości i kultury Mezopotamii. Nazwa Sumerowie pochodzi od terminu Sumer, którym Semici określali południową Mezopotamię. Wysoka kultura stworzona przez Sumerów oddziaływała na cały starożytny wschód.

Z okresu tego zachowało się dużo dokumentów, dzięki którym można dość dokładnie odtworzyć stosunki gospodarcze Sumerów. Podstawą ich gospodarki było rolnictwo i hodowla bydła. Wiąże się z tym konieczność rozwoju systemu irygacyjnego. Ciężar budowy i oczyszczania kanałów spoczywał na chłopach, gdyż ulegały one ciągłemu zamulaniu gliną. Nie wiadomo jakie były zbiory, ale musiały być one znaczne skoro dawały utrzymanie licznej ludności miejskie żyjącej z nadwyżek produkcji rolnej. Inżynieryjne umiejętności Sumerów ujawniły się w budownictwie. Rozwinęła się produkcja cegły. Początkowo do budowy używano cegieł świeżych, później zaczęto cegły suszyć na słońcu i wypalać. Sumerowie rozwinęli rzemiosło, wynaleźli koło garncarskie, koło do wozu. Ich wynalazkiem był prawdopodobnie brąz – stop miedzi i cyny. Sumerowie wynaleźli także kolorowe szkło oraz doskonalili sztukę złotniczą. Jednak ich głównym i najbardziej rozwiniętym zajęciem był handel, gdyż przez Międzyrzecze prowadziły szlaki handlowe z Chin i Indii do Europy i Afryki. Kupcy mezopotamscy wyprawiali się do sąsiednich krajów, oferując im tkaniny wełniane, ozdoby i broń oraz pszenicę, jęczmień i daktyle; w zamian otrzymywali potrzebne im towary, przede wszystkim surowce takie jak drewno, złoto czy rudy metali, których brakowało w Międzyrzeczu. Wymiana handlowa z czasem stała się bardziej złożona. Zawierano umowy handlowe: początkowo wystarczyły tylko ustne, ale z czasem przekonano się, że te na piśmie są bardziej pewne. Dla ułatwienia wymiany towarów wprowadzono jednolity system miar, wag, długości i powierzchni w wielu krajach.

Sumerowie nie mieli scentralizowanego obejmującego cały obszar państwa. Podzieleni byli na państwa-miasta, w których rządzili kapłani z tytułem en lub ensi. Najwyższą władzę miał kapłan-król. Również w rękach kapłanów znajdowała się władza administracyjna, wojskowa i sądownicza. Był to ustrój teokratyczny.

Szczytem potęgi politycznej Sumerów był okres panowania I dynastii z Ur. Świetność ta jednak trwała krótko. Rozpoczęły się walki między państwami sumeryjskimi, osłabiły one pozycje Sumerów na rzecz Semitów. W tym czasie rozpoczął się proces postępującej semityzacji Sumerów. U Sumerów rozwinęła się sztuka pisarska. Życie codzienne i rozwijająca się gospodarka zmuszały do spisywania dokumentów. Powstały epopeje o treści mitologicznej np. poemat o Gilgameszu. Sumerom Mezopotamia zawdzięcza pismo klinowe.

Mimo wielkich osiągnięć, wskutek walk toczonych między miastami, Sumerowie ulegli wpływom Semitów.
Na terenach peryferyjnych powstały nowe ośrodki polityczne, rodziły się nowe siły. Zaczęły one przenikać na teren Sumeru i niszczyć go. Zwycięzcą walk toczonych między istniejącymi społecznościami o panowanie w Sumerze został Hammurabi, król Babilonu.

Hammurabi scentralizował państwo, likwidując ponad tysiącletnie rozbicie kraju. Wyrazem zmiany sytuacji politycznej był fakt wysunięcia się na pierwszy plan nowej stolicy, Babilonu. Elementem jednoczącym kraj miała być kodyfikacja istniejącego w różnych miastach Sumeru prawa zwyczajowego. Powstanie scentralizowanego państwa ożywiło gospodarkę babilońską.

Po śmierci Hammurabiego państwo rozpadło się. W początkach pierwszego tysiąclecia p.n.e. Mezopotamia została podbita przez Asyrię. Jej władcy panowali nad tym obszarem przez 200 lat. Ich okrutne rządy doprowadziły jednak do buntu. Asyryjczyków pokonał władca Babilonu, a samo miasto odzyskała dawną świetność. Natomiast w połowie VI w. p.n.e. powstało największe imperium Starożytnego wschodu – monarchia perska. Przetrwała ok. 200 lat, aż została podbita przez Aleksandra Wielkiego w 330 r. p.n.e. Tak nastał kres państw na terenach Mezopotamii.