Geneza i istota przemocy

1. Pojęcie przemocy

Przemoc to siła przeważająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś, narzucona bezprawnie władza, panowanie; czyny bezprawne dokonywane z użyciem fizycznego przymusu; gwałt . Pierwotnie za przemoc uważano nadużycie siły. Obecnie przyjmuje się, że przemoc to takie zachowania jednostki lub grupy, w wyniku których inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych. Jest to zachowanie agresywne i jednocześnie destruktywne w stosunku do innej osoby lub grupy osób. Różnica między tym co potencjalnie być może, a tym co aktualnie jest - określa siłę negatywnego wpływu jakim jest przemoc. Zjawisko przemocy jest formą wyrażania agresji jednostkowej i grupowej. Jest jednym z mechanizmów regulujących stosunki między ludzkie w różnych grupach, instytucjach, środowiskach i układach społecznych. Ta forma zachowań nie jest obca także instytucjom edukacyjnym: szkołom różnych typów, placówkom opiekuńczo-wychowawczym i resocjalizacyjnym. Zauważyć można postępujący wzrost tego zjawiska wśród dzieci i młodzieży szkolnej, graniczący z brutalizacją i okrucieństwem, deptaniem ludzkiej godności.
Przemocą możemy nazywać „wszystkie nieprzypadkowe akty naruszające osobistą wolność jednostki, które przyczyniają się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka i które wykraczają poza społeczne normy wzajemnych kontaktów międzyludzkich” . Definicja ta koncentruje się na celowości działania, unikając jednocześnie zagłębienia się w ocenę stopnia nieprzyjaznych motywacji, które w wielu przypadkach mogą być niemożliwe do sprawdzenia, ponieważ motywacje bywają wielokierunkowe, nieuświadomione czy wreszcie obudowane wiarygodnymi usprawiedliwieniami. Definicja ta unika ponadto zaliczenia do przemocy zachowań przypadkowych, będących efektem nieszczęśliwego zbiegu okoliczności, wynikających z ludzkiej bezradności.
Podkreśla się dwa podstawowe warunki, które muszą zaistnieć, aby można było mówić o przemocy. Po pierwsze, przemoc służy przede wszystkim realizacji celów jednostki, która ją stosuje. Po drugie, przemoc jest działaniem możliwym wtedy, kiedy istnieje nierównowaga sił, jest nadużyciem własnej przewagi fizycznej lub społecznej (tzn. władzy) po to, aby wymusić na drugim człowieku określone zachowanie. Kryteria te są dość trudne i ryzykowne w praktyce rozstrzygania o tym, co jest a co nie jest przemocą. W wielu przypadkach bowiem nie jest wcale łatwo ustalić, czy sprawca działał mając na względzie jedynie własne interesy, czy też interesy ofiary, a może po prostu nie był świadom swego postępowania. Dotyczy to na przykład całego szeregu sytuacji wychowawczych. Jest jeszcze jedna trudność, jaka wiąże się z pojęciem przemocy. Chodzi mianowicie o to, że jego definicja w każdej sytuacji jest swego rodzaju deklaracją praw człowieka, jaka obowiązuje w danym okresie historii. Inaczej pojęcie to rozumiano w społeczeństwach przedindustrialnych, a jeszcze inaczej w czasie niepokojów społecznych. Definicja przemocy jest więc w istocie pojęciem politycznym, zmiennym w czasie, podatnym na manipulacje, co dodatkowo obniża jego wartość diagnostyczną. Każde społeczeństwo tworzy specyficzne dla swoich czasów tamy dla eskalacji przemocy i ustanawia specjalnych egzekutorów na wypadek, gdyby zostały naruszone.
„Przemoc to w istocie zaburzony proces socjalizacji i adaptacji rozciągnięty w czasie i nie wiążący się wyłącznie z okresem adolescencji. Młodzież wyładowuje swoją agresję nijako w odwecie za doznane krzywdy od osób najbliższych. Robienie na złość, niszczenie przedmiotów, może być niekiedy formą zwrócenia na siebie uwagi. Znacznie groźniejszym sposobem psychicznej agresji staje się swoista metoda na ignorowanie i nieposzanowanie starszego pokolenia” .
Przemoc od strony jej skutków opisuje Joachim Kondziela. Jego zdaniem „przez przemoc będziemy rozumieć takie wywieranie wpływu na ludzi, w wyniku którego ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest mniejszy niż potencjalny poziom tego rozwoju” . Jest to spojrzenie z punktu widzenia skutków przemocy, z punktu widzenia ofiary, na którą przemoc jest skierowana. Przemoc może mieć charakter instrumentalny, czyli być środkiem do realizacji określonych celów. Może mieć również charakter bezinteresowny - powodować zadowolenie z faktu znęcania się nad innymi. Często okrucieństwo jest traktowane jako możliwość dobrej zabawy i zaspokojenia potrzeby doznawania przyjemności. Biorąc pod uwagę stan emocji sprawców przemocy można wyróżnić przemoc spontaniczną (gorącą) i instrumentalną (chłodną). Przemoc gorąca - charakteryzuje się złością, gniewem, furią, agresją oraz różnego rodzaju formami ekspresji: krzyki, rękoczyny, impulsywne zachowanie, gwałtowne zadawanie bólu. U jej podstaw leży furia, która rodzi się z niemocy i frustracji. Furia jest erupcją skumulowanych i niemożliwych do powstrzymania uczuć gniewu i wściekłości. W jej wyniku dochodzi do utraty kontroli emocjonalnej i kontroli nad zachowaniem. Furia wynikająca z frustracji i niemożności prowadzi w rezultacie do aktów przemocy. Przemoc gorąca jest najłatwiej zauważalna i najbardziej spektakularna. Pojawia się nagle i stosunkowo szybki znika. Przemoc chłodna - do jej wyzwolenia niepotrzebna jest furia, gniew czy intencja zaszkodzenia komuś. Najistotniejszy w tego rodzaju przemocy jest cel, który sprawca chce osiągnąć. Chłodna przemoc to realizacja celi (np. dokonanie zemsty); często uważa się ją za usprawiedliwioną. Wyłania się ona z działań podejmowanych z pewną premedytacją. Bardzo często te działania mają pozytywne cele: przestrzeganie pewnych reguł; realizowanie jakiejś filozofii, wiary, ideologii; czyjeś dobro. Przemoc symboliczna - prowadzi do uznania kultury istniejącej jako jedynej, odrzuca wzory zachowania wyniesione z domu - odbiegające od panującej kultury. Jest to przekaz wzorów, zachowań, znaków i symboli zesłanej ??? kultury z narzuceniem ich znaczeń i interpretacji. Przemoc interpersonalna - (inaczej przemoc bezpośrednia)- jest odczuwalna i postrzegana przez podmiot jako czynność użycia przeważającej siły fizycznej, bądź jako opresja psychiczna, czy wreszcie jako stan zależności. Realizacja elementarnych potrzeb i interesów zależy od podporządkowania się innemu podmiotowi. Jest to przemoc dokonująca się w bezpośrednich relacjach międzyludzkich. Przemoc strukturalna - (inaczej pośrednia) - jest przeciwieństwem przemocy bezpośredniej; nie musi zawierać fizycznego ataku, zamiaru fizycznej napaści czy psychicznego zranienia. Przemoc strukturalna jest często odbierana jako coś naturalnego. Znajduje się w strukturach społecznych, politycznych, kulturowych. Jest to rodzaj ukrytej przemocy - z trudem dostrzeganej przez ludzi zanurzonych w tych strukturach. Przemoc aksamitna - w tym przypadku występuje przedawkowanie miłości, nadopiekuńczości.
Zjawiska agresji i przemocy dotyczą prawie wszystkich sfer życia ludzkiego i prawie każdej grupy wiekowej. Coraz większym i coraz bardziej złożonym problemem staje się agresja wśród dzieci i młodzieży, głównie w środowisku szkolnym. Naukowcy twierdzą, że 15-17% uczniów osobiście styka się ze zjawiskiem przemocy .
Z przemocą – zdaniem Ireny Pospiszyl – wiąże się także przymus i presja: „przemoc i presja należą do tego samego wymiaru, różni je jednak stopień brutalizacji” . Jadwiga Bińczycka uważa, że nadmierny przymus nie łagodzony swobodą – zmienia się w tresurę, która ani i ogranicza rozwój jednostki. Te odmiany patologicznej, przedawkowanej swobody i przymusu – przyjmują postać przemocy .

2. Przyczyny i przejawy przemocy

Poza wyodrębnieniem przemocy psychicznej i fizycznej mówi się o przemocy zamierzonej i niezamierzonej, jawnej i ukrytej. W celach klasyfikacyjnych w literaturze psychopedagogicznej wyodrębnia się cztery główne kategorie przemocy: fizyczną, psychiczną, seksualną i zaniedbanie .
„Uwzględniając różne klasyfikacje przemocy w naszych badaniach uwzględniono: przemoc fizyczną, seksualną, emocjonalną oraz wymuszanie usług. Kiedy mówi się w Polsce o przemocy, to ma się najczęściej na myśli przemoc fizyczną (polega na stosowaniu siły fizycznej w celu zranienia lub zniszczenia osób lub przedmiotów, bądź traktowanie ludzi lub używanie przedmiotów, które prowadzi do obrażeń cielesnych i zagrożeń wolności osobistej) oraz werbalną” . A Frączek natomiast wyróżnia przemoc interpersonalną, którą rozumie jako „czynności intencjonalne podejmowane przez ludzi, stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób, wywołując ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości” . J. Mellibruda odróżnia przemoc „gorącą”, u podstaw tej formy przemocy leży furia, która zwykle pojawia się nagle i stosunkowo szybko znika oraz przemoc „chłodną”, którą charakteryzują działania podejmowane z pewną premedytacją .
Celem przemocy jest m. in. podporządkowanie sobie jednostki, poprzez wyrządzanie jej intencjonalnej, aczkolwiek nie zawsze uświadomionej szkody. Stosowanie przemocy emocjonalnej będzie miało negatywny wpływ na procesy psychiczne takie jak: samoocena, pewność siebie, odwaga, odporność na stres, nastawienie na działanie, samopoczucie, itp. Perspektywa takich poczynań może mieć bardzo ujemny wpływ na kształtowanie się osobowości ucznia, poza tym skłania go do fałszywej refleksji, że przemoc jest immanentną cechą relacji międzyludzkich.
Coraz częściej nauczyciele zaczynają dostrzegać przemoc w szkołach, zwracając uwagę na następujące nieprawidłowości: przemoc fizyczną, psychiczną, niszczenie rzeczy, wymuszanie pieniędzy. Przemoc w szkołach występuje w relacji dziecko – dziecko, dziecko – nauczyciel oraz nauczyciel – dziecko. Przyczyny tego stanu rzeczy leżą po stronie nauczycieli i po stronie dzieci. Przyczynami przemocy ze strony nauczyciela wobec ucznia są:
- stres zawodowy,
- agresja ze strony dzieci,
- przepracowanie,
- niewykonywanie poleceń przez dzieci,
- niedocenianie zawodu,
- trudności materialne,
- niepewność pracy,
- manipulowanie uczniami, przedmiotowy stosunek do pracy .
Przyczynami przemocy ze strony dzieci wobec innych dzieci oraz dorosłych są:
- destruktywny wpływ grupy rówieśniczej,
- alkoholizm w rodzinie,
- bezrobocie w rodzinie,
- trudności materialne rodziny,
- negatywny wpływ telewizji, widea, kina,
- wpływ gier komputerowych,
- pisma młodzieżowe,
- rozbicie rodziny, brak kontaktu ze szkołą, niewydolność wychowawcza rodziny,
- agresja w rodzinie, znęcanie się nad dziećmi, patologia,
- zaburzenia emocjonalne, wady rozwojowe,
- zemsta za zbyt niskie oceny, poczucie skrzywdzenia .
We współczesnej dobie oferty szkół i instytucji zobowiązanych do wspomagania rodziny i przeciwdziałania niedostosowaniu często przegrywają z kasetami wideo lub barwną ulicą. Wymagająca wysiłku edukacja wydaje się uczniom coraz mniej pociągająca i potrzebna. W społeczności szkolnej występowanie przemocy ułatwia przede wszystkim utrzymywanie tabu wobec problemu. Nauczyciele patrzą na przemoc i nie reagują, rzadko przeciwdziałają powstawaniu zagrożenia i lęku u złego ucznia. Często okazują niechęć uczniowi sprawiającemu kłopoty w szkole, wyśmiewają jego wypowiedzi, używają krzywdzących określeń. Na wywiadówkach piętnują wobec innych rodziców. Taki uczeń czuje się skrzywdzony i upokorzony. Budzi się wówczas u ucznia postawa agresywna i buntownicza. Bunt manifestuje w formie aroganckich zachowań wobec dorosłych, lekceważeniem obowiązków szkolnych, aspołecznych wybryków itp.
Problemy wychowawcze mogą sprawiać również uczniowie zdolni. Wyprzedzając swoich rówieśników dojrzałością intelektualną, mogą zostać izolowani od grupy. Przyczyną tego mogą być cechy osobowości takiego ucznia, np. egoizm, zarozumiałość, niekoleżeńskość. Szereg zjawisk wskazuje na związek między nieprzystosowaniem dzieci zdolnych do wymagań szkoły a systemem wychowawczym i osobowością nauczycieli. Większość wymagań stawianych uczniom zależy od nauczyciela. Nauczyciel nietolerancyjny, autorytatywny znajdzie w klasie wielu uczniów nie umiejących sprostać jego wymaganiom i będzie ich uważać za uczniów sprawiających trudności wychowawcze. Najczęściej nauczyciele chcą kształtować uczniów według określonych wzorów, a uczeń, by uniknąć oceny niedostatecznej, stara się ukryć swoją niewiedzę. Nauczyciele wymagają posłuszeństwa i bezkrytycznego wykonywania poleceń, uczeń się buntuje. Zdarza się, że szkoła staje się instytucją, którą trudno polubić, doprowadza niektórych uczniów do rozpaczy, a nawet samobójstw.
Szkoła jest również miejscem zachowań negatywnych, mocno bulwersuje społeczeństwo. Zdarzają się współcześnie w Polsce przypadki zachowań agresywnych uczniów w szkole, napaści fizyczne uczniów z bronią lub ostrymi narzędziami na nauczycieli . Przemoc rówieśnicza w szkole występowała od zawsze, była częścią szkolnego rytuału, formą odreagowania na przemoc fizyczną i psychiczną nauczycieli wobec uczniów. Przemoc uczniów w stosunku do nauczycieli przybierała, co najwyżej, formę złośliwych żartów (zamalowanie tablicy mydłem, przypięcie kartki, narysowanie karykatury, nadawanie przezwisk itd.), gdyż nauczyciel stanowiła sacrum, fizycznie nauczyciel był nietykalny. Zestawione przypadki zachowań negatywnych młodzieży na terenie szkoły i poza szkołą wobec rówieśników oraz osób dorosłych, zaczynają świadczyć o tym, że zjawisko nie ma charakteru intencjonalnego, a wręcz przeciwnie, można je traktować jako nowy, groźny element życia społecznego, są sygnałem do zajęcia się tą problematyką także wśród kandydatów na pedagogów i nauczycieli, którzy muszą być lepiej przygotowani do pracy z młodzieżą.
Szkoła oddalając się od rodziny rozluźnia związki ze środowiskiem lokalnym. Zmniejsza się kontrola rodziny i środowiska. Duże szkoły wyzwalają same z siebie przemoc uczniów. Coraz więcej ma szkoła trudności we właściwym realizowaniu funkcji wychowawczej .
Wszelkie zachowania negatywne młodzieży szkolnej mają swoją przyczynę. Młodzież poprzez niepożądane przez szkołę zachowanie, manifestuje swoje uczucia. Jakie są przyczyny negatywnych zachowań? Najczęściej mówi się o kryzysie rodziny, szkoły, wartości. Są to jednak ogólniki. Na pewno niedobrym zjawiskiem jest tylko zwracanie szczególnej uwagi na uczniów zdolnych. Oni są zauważani i nagradzani, ci przeciętni giną w tłumie. A przecież oni także potrzebują akceptacji i uznania, zaprezentowania siebie. Wielu z nich próbuje się prezentować podczas najróżniejszych szkolnych ekscesów. Przemoc tkwi głęboko w strukturze ludzkiej. Ma również uwarunkowania społeczne: jest reakcją na przejawy walki politycznej elit, wzrost bezrobocia, biedy, wypływa z wzorców upowszechnionych przez środki masowego przekazu i coraz powszechniejszych patologicznych zachowań grup społecznych.

3. Wpływ środowiska wychowawczego na przemoc u dzieci i młodzieży

Duży wpływ stanowi rodzina, nieodpowiednie środowisko wychowawcze, także transformacja ustrojowa stwarzająca szereg zagrożeń społecznych, szkoła, a także środki masowego przekazu.
Rodzice powinni ingerować w to, co oglądają w telewizji ich dzieci, w jaki sposób spędzają czas wolny. Ale często nie ma ich w domu, są nieobecni w życiu dziecka. Należałoby zwrócić uwagę na wpływ rodziny, tzn. negatywne nastawienie rodziców, brak ciepła i bliskich więzi, stopień przyzwolenia na zachowania agresywne, metody wychowawcze oparte na sile. Na teren szkoły przenosi swą agresję również młodzież pochodząca z rodzin bardziej wydolnych wychowawczo, w której jednak karze się za wszelkie przejawy agresji. W szkole uczniowie kompensują sobie swą domową wstrzemięźliwość – sfrustrowani przenoszą agresję do szkoły i realizują ją na kolegach . Młodzież poszukuje odwetu za brak szczęśliwego dzieciństwa, za brak miłości, czułości, za domy nory wypełnione papierosowym dymem i bezwartościową telewizyjną paplaniną.
Jest niezaprzeczalnym faktem, iż znaczną część życia dorastająca młodzież spędza w szkole. Szkoła stanowi prototyp środowiska społecznego i ma na celu przygotowanie młodzieży do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Szczególnie dla szkół średnich, gdyż młodzież jest na etapie formowania tożsamości i prób wchodzenia w pierwsze życiowe role. Szkoła jest miejscem intensywnej socjalizacji, utożsamiania się z postawami dorosłych, budowania własnej hierarchii wartości. Szkoła coraz częściej uruchamia w uczniach mechanizmy kompensacyjne i obronne. Należą do nich także zachowania negatywne. Źródłem frustracji uczniów i obniżania własnej wartości są np. przewaga funkcji dydaktycznej, przepełnione klasy, programy nauczania dostosowane do możliwości uczniów zdolnych .
Od wielu lat szkoła krytykowana jest za to, że tak istotną rolę odgrywa w niej stosowany wobec ucznia przymus. Jedni traktują go jako zło konieczne, inni uporczywie poszukują sposobów wyeliminowania go ze szkoły. A wszelki przymus rodzi protest. Formą protestu może być agresja, przemoc. Nauka w warunkach przymusu – zwłaszcza zinstytucjonalizowanego, jaki wytwarza szkoła – nie doprowadza do szeroko rozumianego rozwoju ucznia. Uczeń jest w stanie polubić szkołę wówczas, gdy zaspakaja w niej swoje potrzeby, nie jest zagrożony upokorzeniem, szyderstwem czy ironią ze strony nauczyciela i kolegów, kiedy wymaga się od niego tyle, na ile go stać. W takich warunkach łatwo o dobre samopoczucie, radość z kontaktów z kolegami, radość z uzyskanych sukcesów z rzetelnej pracy twórczej. Oczywiście nie jest to możliwe do zrealizowania w stosunku do całej szkoły czy choćby klasy .
Uczeń boi się oceny niedostatecznej, klasówek czy odpowiedzi ustnej. Ocenom negatywnym towarzyszy poczucie małej wartości. Często nauczyciel, stawiając ocenę niedostateczną w obecności klasy kpi z ucznia, nazywa go nieukiem czy leniem. Narastające niepowodzenia szkolne, brak możliwości opanowania zbyt trudnego materiału stanowią jedną z głównych przyczyn wzrostu zachowań agresywnych, chuligaństwa, nakozytowania się, przestępczości .
Przyczyny zachowań negatywnych bardzo często mają swoje źródło w negatywnym wpływie nieformalnych grup rówieśniczych. Uczniowie, którzy nie znajdują potwierdzenia i uznania w szkole oraz wsparcia w domu, szukają akceptacji w takich właśnie grupach, które zwykle nie reprezentują pozytywnych wartości. Znaczenie nieformalnych grup rówieśniczych jest bardzo duże, jeśli chodzi o proces socjalizacji. Grupa taka tworzy swoistą arenę, na której zachodzą określone procesy społeczne. Do grupy mogą należeć dzieci wywodzące się z różnych środowisk społecznych. Stwarza to możliwość porównywania się na wielu płaszczyznach życia, wymiany elementów kultury. W grupie rówieśników jednostka występuje w roli równouprawnionego członka, z którym inni się liczą. Grupa taka powstaje w wyniku wspólnych upodobań i zainteresowań przejawianych przez członków grupy. Członkowie takiej grupy wspólnie spędzają czas wolny od zajęć szkolnych, nauki oraz prac wykonywanych w domu .
Obecnie duży wpływ na postępującą przemoc i agresję wśród uczniów mają mass media – kino, telewizja, wideo, czasopisma dla młodzieży – jako czynniki wpływające na rozwój agresywnych postaw. Wszystkie te wizualne środki przekazu wywierają znaczący wpływ na zachowanie młodzieży.
„Niewątpliwy wpływ na wzmożenie zachowań agresywnych ma brutalizacja życia, spowodowana następującymi czynnikami: postępująca dezintegracja społeczna, ogólna aprobata dla zjawiska agresji, anonimowość relacji interpersonalnych, zanik kontroli społecznej, kryzys wartości i autorytetów, telewizja. Amerykanie obliczyli, że przeciętne dziecko między 7 a 8 rokiem życia ogląda tyle aktów przemocy, że aby je zobaczyć w rzeczywistości, musiałby żyć w środowisku przestępczym 580 lat. Zanim ukończy 18 rok życia, młody człowiek ogląda na ekranie telewizyjnym 8-11 tysięcy morderstw. Dla porównania – polska młodzież ogląda 17 tysięcy scen brutalnych rocznie” .
W naszych czasach z niebywałą częstotliwością istnieją ekranowe obrazy przemocy. Obrazy drastyczne i szokujące, będące fragmentem wielkiego i różnorakiego repertuaru wszelkich obrazów rzeczywistości, z jakimi mamy do czynienia w pokazie kinematograficznym – w kinie, telewizji, na kasetach, w grach komputerowych czy Internecie. Ukazywane w konwencji dokumentalnej bądź jako fikcja fabularna. „W procesie ich recepcji świadomość odbiorcy odgrywa kapitalną rolę. Im mniej bowiem świadomości widza dotyczy tego, że ogląda on złożony ze znaków obraz, a nie samą rzeczywistość, tym więcej w nim przekonania, iż obcuje z rzeczywistością czy wręcz tożsamą z tą, która rozciąga się poza ramy ekranu” .
Prezentowany przez media obraz jest pełen przemocy. Wzorzec ten przejmowany jest przez dzieci i realizowany często w ich życiu. Rolą wychowawcy (nauczyciela, rodzica, katechety itd.) powinno być uodpornienie dzieci na negatywny wpływ mass mediów.


4. Sposoby przeciwdziałania przemocy

Aby podjąć próbę przezwyciężenia narastającej agresywności w szkole istotne jest, aby zdiagnozować i ustalić ewentualną przyczynę zachowania agresywnego ucznia czy też grupy. Im baczniej będzie się obserwować życie klasy, poznawać uczniów, tym szybciej rozpoznamy agresję.
Dobrym rozwiązaniem jest rozwijanie umiejętności interpersonalnych w relacji uczeń – uczeń, uczeń – nauczyciel, nauczyciel – uczeń. Ważne jest też, aby sam nauczyciela mógł dostarczyć własnym autorytetem właściwych wzorców postępowania oraz umiał wskazać uczniom, w jaki sposób radzić sobie z nagromadzoną agresją, aby nie krzywdzić innych i siebie. Środkiem wychowawczym jest wspólne ustalanie jasnych umów, reguł obowiązujących w klasie, szkole oraz zasada zdyscyplinowania narzucona przez wychowawcę, grupę lub poprzez konkretne zadania .
Przemoc jest związana ze szkołą w sposób nierozerwalny. Trzeba jednak z nią walczyć w sposób permanentny. Powszechnie wprowadza się obowiązek noszenia identyfikatorów, aby utrudnić wchodzenie obcym do szkoły. Eliminuje to handlarzy narkotyków czy osiedlowych rozrabiaków, którzy chcieliby się dostać na szkolną dyskotekę, ale nie ogranicza terroru wśród samych uczniów. W niektórych placówkach organizuje się też samoobronę uczniowską. Uczniowskie policje powstały przed kilku laty w toruńskich i wrocławskich szkołach, jednak kuratorium zgłaszało wobec tej formy samoobrony wiele zastrzeżeń. Boi się zwalczania przemocy przemocą oraz tego, aby szkoły nie stały się terenem walk „sprawiedliwych” z gangami.
Bardzo wiele, również bezpieczeństwo uczniów, zależy od tego, jak układa się współpraca grona pedagogicznego z samorządem szkolnym i komitetem rodzicielskim. Tam, gdzie udało się zorganizować wspólne dyżury z nauczycieli i rodziców przed szkoła oraz na szkolnych korytarzach, skończyły się groźby i napady na uczniów. Wydaje się, że życie wymusi taką współpracę, bo przecież nie wszystkie szkoły stać na wynajmowanie ochroniarzy.
To, co się dzieje w szkole zależy w dużej mierze od nauczyciela. Ważne jest, aby pedagog był osobą wrażliwą na problemy oświaty, na potrzeby dzieci i młodzieży. Każda inicjatywa wprowadzająca innowację programową, bądź w zakresie stosowanych metod, może doprowadzić do zwiększenia zainteresowania szkołą, jej ofertą edukacyjną i kulturalną, a w efekcie doprowadzić do zmniejszenia się liczby potencjalnych zwolenników stosowania przemocy w szkole. Współczesny, pragmatycznie myślący pedagog musi podejmować próby minimalizowania narastającej tendencji do przemocy. Tymczasem nauczyciele dosyć często udają, że o niczym nie wiedzą. Nie mają interesu w tym, żeby informować dyrekcję szkoły. Uważają, że nadweręży to tylko ich reputację jako niewydolnego nauczyciela i będzie przyznaniem się do własnej niekompetencji. Te błędne przekonania sprawiają, że nauczyciele alarmują po fakcie, gdy dojdzie do dotkliwego pobicia lub wymuszenia znacznych kwot albo ofiarą przemocy stanie się nauczyciel. Potrzebą chwili jest zatem stała się stała współpraca z pedagogiem, policją poprzez wspólne spotkania, organizowanie prelekcji dla uczniów w celu uświadomienia im zagrożeń i sankcji karnych, wynikających ze stosowania przemocy wobec rówieśników. Trzeba w szczególności dążyć do odbudowy autorytetu nauczyciela, gdyż jego brak powoduje, że uczniowie im nie ufają, a tym samym nie próbują informować o doznawanej lub obserwowanej przemocy.
W szkole nie stymuluje się młodzieży do wyrażania i nazywania własnych uczuć. W środowisku domowym także brakuje czasu na rozmowy, podczas których dzieci miałyby okazję do opowiadania o swoich uczuciach i nurtujących je problemach. Młodzież ma trudności z określeniem własnych stanów emocjonalnych.
Jednym ze środków zapobiegających przemocy jest powołanie specjalnych zespołów do spraw przestępczości nieletnich. Drugim zorganizowanie przez kuratoria lub wydziały edukacji i policję specjalnych kursów dla nauczycieli. Nauczyciele nie potrafią często dostrzec zjawisk agresji i przemocy w szkole i poza nią. Tymczasem zdecydowana reakcja pozwala na zlikwidowanie problemu wtedy, gdy jest to jeszcze stosunkowo łatwe.
Kolejnym środkiem przeciw agresji w szkole jest propagowanie zachowań prospołecznych, kształtowanie zainteresowań dzieci i młodzieży, stwarzanie im szans samorealizacji. Znaczącą rolę w szkole ma dobry samorząd uczniowski, harcerstwo i inne organizacje. Wreszcie idzie o tworzenie przyjaznej atmosfery, aby uczniowie odczuwali potrzebę przebywania w szkole. W eliminowaniu przemocy w szkole jest też miejsce dla nadzoru pedagogicznego, dyrekcji szkół, doradców i konsultantów metodycznych.
Zapobieganie przemocy w szkole to długotrwały i złożony problem. Zaangażowani powinni być nie tylko nauczyciele i wychowawcy, ale również, a może przede wszystkim, rodzice, wręcz nawet całe społeczeństwo. Istotą działań korygujących zaburzony rozwój społeczny powinno być stworzenie zewnętrznych i wewnętrznych (psychologicznych) warunków prawidłowego rozwoju. Warunki zewnętrzne to taki układ sytuacji wychowawczych, dzięki którym uczeń będzie mógł podejmować działania społeczne i nawiązywać kontakty interpersonalne. Warunki psychologiczne zaś to dostarczenie przez sytuacje wychowawcze nowych doświadczeń. Wspólnym celem psychoterapii i wychowania jest stymulacja, nadanie mu społecznie pożądanego kierunku i ożywienie potencjalnych możliwości.

BIBLIOGRAFIA:
1. M. Jankowski, Słownik języka polskiego, Warszawa 1979.
2. I. Pospiszyl, Razem przeciw przemocy, Warszawa 1999.
3. M. Jędrzejweski, Subkultury a przemoc, Warszawa 1999.
4. J. Kondziela, Badania nad pokojem. Teoria i jej zastosowania, Warszawa 1974.
5. J. Bińczycka, Między swobodą a przemocą w wychowaniu, Kraków 1999.
6. M. Podściańska, Swoboda i przemoc - dylematy wychowania, "Wychowanie Na Co Dzień"2002,nr 2-3.
7. I.Kujawska, Przeciw przemocy, "Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze" 1999, nr 2.
8. R. Wroczyński,Pedagogika społeczna,Warszawa 1976.
9. T. Pilch i I.Lepalczyk (red.), Pedagogika społeczna, Warszawa 1995.