Rodzaje i uwarunkowania potrzeb

POTRZEBA - to odczuwalny brak, do zlikwidowania którego dąży organizm. Potrzeba jest związana z określoną sytuacją braku, czyli deprywacji. Potrzeba ma również związek z motywacją, której czynnikami aktywizującymi jest cel, który jednostka pragnie osiągnąć, lub zadanie, które trzeba rozwiązać.

U człowieka braki mogą występować zarówno ze względu na biologiczną, jak i psychiczną strukturę organizmu. Dlatego też klasyfikacja potrzeb ludzkich jest dokonywana ze względu na te dwie struktury. Liczba potrzeb biologicznych i psychicznych nie została ustalona ani ostatecznie zamknięta. W. I. Thomas ograniczył potrzeby do czterech „pragnień”:
Bezpieczeństwa
Uznania
Przyjaźni i
Nowych doświadczeń.
Inny naukowiec A. H. Maslow wyróżnił następujące potrzeby:
Fizjologiczne
Bezpieczeństwa
Przynależności i miłości
Szacunku
Samourzeczywistnienia
Inni badacze wymieniają większą liczbę potrzeb. J. E. Murray ustalił liczbę 12 potrzeb fizjologicznych tj. wiscerogennych i 28 psychicznych tj. psychogennych. Wśród tych ostatnich wymienia następujące grupy potrzeb:
Związane głównie z przedmiotami nieożywionymi
Stanowiące wyraz ambicji, silnej woli, pragnienia prestiżu i osiągnięć
Związane z poddawaniem się lub sprzeciwianiem się władzy
Związane ze szkodzeniem innym lub sobie
Dotyczące uczuć między ludźmi
Dodatkowe potrzeby o charakterze społecznym
Życie poszczególnych organizmów polega na zachowaniu m.in. równowagi biochemicznej. Dla utrzymania tej równowagi potrzebna jest stała wymiana (materii) pomiędzy człowiekiem a środowiskiem. Organizmy realizują tę wymianę za pomocą pobierania pokarmów, płynów, tlenu i wydalania produktów przemiany materii. W celu zachowania organizmu przy życiu jednostka musi również unikać niekorzystnych warunków, które mogłyby jej szkodzić. Dąży do tego, żeby się znaleźć w najbardziej sprzyjających warunkach klimatycznych, zabezpieczyć się przed niskimi temperaturami, przed szkodliwym działaniem składników chem. itp. Oprócz wymienionych potrzeb organizmy żywe, w tym też ludzi, cechuje potrzeba rozwoju, zachowania gatunku i rozmnażania się. Gdy spełnione są określone warunki, tj. gdy zaspokojone zostają podstawowe potrzeby organizmu, wówczas żyje on, rozwija się i rozmnaża. Wnioskuję, że istnieją potrzeby kontrolowane oraz potrzeby bezwarunkowe, które człowiek, i nie tylko, zaspokaja odruchowo, i dopiero gdy zostają one pokonane, pojawiają się potrzeby kontrolowane.
Cel, potrzeba i motywacja są ściśle ze sobą związane i każde motywowane zachowanie jest skierowane na osiągnięcie określonego celu albo zaspokojenie określonej potrzeby.

POTRZEBY INDYWIDUALNE

Ze względu na stosunek człowieka do otaczającego świata można wyodrębnić szereg kategorii potrzeb psychicznych.

* Potrzeba bezpieczeństwa. Podstawowe potrzeby psychiczne pojawiają się wtedy, kiedy zaspokojone są wszystkie potrzeby fizjologiczne. Np.; dziecko głodne podejmuje przede wszystkim szereg czynności, które zmierzają bezpośrednio bądź pośrednio do zdobycia pokarmu. Dopiero po zaspokojeniu potrzeby pokarmowej jego aktywność zostaje skierowana na zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu, jakimi są potrzeby psychiczne. POTRZEBĄ KSZTAŁTUJĄCĄ SIĘ NAJWCZEŚNIEJ W ONTOGENEZIE (rozwój osobniczy, tj. rozwój organizmu od powstania jego zawiązka aż do naturalnej śmierci) JEST POTRZEBA POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA. W pewnych sytuacjach potrzeba ta może być tak silna, że całe zachowanie się jednostki podporządkowane jest jej zaspokojenie. Zdarza się to szczególnie w przypadkach, kiedy w sposób drastyczny zostają naruszone normalne warunki życia w rodzinie. Kłótnie, bijatyki, separacja, a w szczególności choroby i śmierć bliskich osób wywołują u dzieci silne reakcje lękowe, które niekiedy prowadzą do powstania nerwic, jako bezpośrednia przyczyna zagrożenia wynikającego z sytuacji rodzinnych. Podobne reakcje lękowe wywołuje odrzucenie dziecka przez rodziców, brak jego akceptacji w rodzinie. Równi8eż nowe zadania, osoby czy sytuacje również mogą stać się źródłem zagrożenia. W sytuacjach takich całe zachowanie się dziecka ukierunkowane jest na to, by znaleźć się blisko rodziców, pod ochroną najbliższych mu osób. DLATEGO NIEZWYKLE WAŻNA I CZĘSTO NIEDOCENIANA JEST ROLA RODZICÓW W ZASPOKAJANIU POTRZEBY POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA.
* Potrzeba doznawania czułości i afiliacji. Potrzeba ta, będąc związana z potrzebą poczucia bezpieczeństwa, pojawia się już we wczesnej ontogenezie. Głównym jej źródłem staję się kontakt dziecka z matką, która zaspokaja wszelkie potrzeby fizjologiczne i psychiczne dziecka. W wyniku tych kontaktów wytwarzają się oczekiwania czułości i przynależności do osób bliskich. Potrzebę czułości obserwujemy również u osób dorosłych. Szczególnie jaskrawo występuje ona w kontaktach seksualnych. Potrzeba ta może być również zaspokajana w postaci pieszczot, czułych słów, przyjaznych spojrzeń i szczerego uśmiechu. Przyjazny kontakt z innymi ludźmi stanowi jeden z warunków skutecznego działania, dlatego też rodzi się potrzeba nawiązania takiego kontaktu. Potrzeba ta przekształca się w ontogenezie najpierw w potrzebę przyjaźni, a później w potrzebę aprobaty społecznej.

* Potrzeba dominacji. Dzieci wyrastające w warunkach silnie zaznaczonej władzy rodzicielskiej stają się z reguły jednostkami o tendencjach do dominowania nad innymi. Z pozycją uległości wiąże się szereg ograniczeń, które stają się z kolei źródłem przykrości. Przewaga nad innymi natomiast daje liczne korzyści i przywileje. Z reguły potrzeba dominacji rozwija się jednocześnie z potrzebą uległości, co wynika z faktu, że człowiek wychowuje się w warunkach wymagających podporządkowania się. Jednoczesny rozwój obu tych potrzeb – dominacji i uległości – wydaje się zrozumiały z tego względu, że struktura społeczna, w której człowiek funkcjonuje, wymaga z jednej strony dominowania nad innymi, a z drugiej podporządkowania się innym. Wyniki licznych badań i obserwacji pozwalają przypuszczać, że podłoże tendencji do dominowania stanowią m.in. pewne mechanizmy fizjologiczne, w tym głównie regulacja hormonalna. DOCENIAJĄC ROLĘ CZYNNIKA BIOLOGICZNEGO W KSZTAŁTOWANIU SIĘ POTRZEBY DOMINACJI, MUSIMY PODKREŚLIĆ, ŻE GŁÓWNYM JEJ WYZNACZNIKIEM JEST CZYNNIK WYCHOWAWCZY.
* Potrzeba osiągnięć. Człowiek dąży do wykonywania zadań, a związane z nimi wymagania zwiększają się w miarę jak są one spełniane. Potrzeba osiągnięć kształtuje się pod wpływem wymagań otoczenia, wzorców i zabiegów wychowawczych stosowanych przez rodziców, przedszkole, szkołę, organizacje społeczne itp. Trening w samodzielności i sytuacja współzawodnictwa wzmagają potrzebę osiągnięć. Potrzeba ta, mająca początkowo tak szeroki zasięg, że człowiek szuka jej zaspokojenia w bardzo różnych formach działalności, zaczyna się stopniowo zawężać. Potrzeba osiągnięć przejawiająca się w skrajnej postaci – „za wszelką cenę” – może wywołać lęk przed niepowodzeniem. Pojawia się on głównie w takich sytuacjach, kiedy człowiek dąży do osiągnięć, które są na granicy jego możliwości, a tym bardziej, gdy ja przekraczają. Niepowodzenia stają się często źródłem bierności w działaniu. Tak np. stwierdzono, że niepowodzenia szkolne wytwarzają skłonność do niepodejmowania wysiłków związanych z nauką. Jak wynika z szeregu badań, siła motywacji dążeń do sukcesu jest największa wtedy, kiedy zadanie, które pragniemy zrealizować cechuje średni stopień trudności, tj. kiedy zapewnia nam ok. 50 % szansy powodzenia. Zadania i cele zbyt łatwe, przy których realizacji istnieje duże prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu, jak również zadania zbyt trudne do realizacji, tak że szansa powodzenia jest bliska zeru, nie wzmagają potrzeby osiągnięć. Znajomość tych prawidłowości wydaje się niezwykle istotna w pracy pedagogicznej, nauczyciel bowiem, wpływając na motywację ucznia, często odwołuje się do potrzeby osiągnięć.
* Potrzeba poznawcza. Już u małego dziecka obserwujemy chęć zaspokojenia ciekawości, poznawania i zrozumienia otaczającej go rzeczywistości. Początkowo przejawem tego zaciekawienia światem są odpowiednie ruchy mające na celu nastawienie receptorów na odbiór nowych bodźców czy na zmieniające się sytuacje, później są to ruchy manipulacyjne, które mają charakter czynności poznawczych, występujących już w świecie zwierzęcym. Zaciekawienie dziecka, powtarzające się i koncentrujące przez dłuższy czas na określonym fragmencie rzeczywistości, wpływa na rozwój zainteresowań, tj. nastawień polegających na dążeniu do uzyskiwania coraz to nowych informacji o przedmiocie. Do istotnych cech zainteresowań zaliczamy ich treść i siłę. Treść zainteresowań, której wyrazem jest ukierunkowanie aktywności poznawczej mają właściwości rozwojowe jednostki. Tak np. dziecko nie może przejawiać zainteresowań matematycznych dopóty, dopóki nie opanuje pojęcia liczby, co wymaga z kolei odpowiedniego rozwoju procesów myślowych. Psychologowie zaproponowali szereg klasyfikacji zainteresowań. Jeden z nich, G. W. Allport i P. E. Vernon dzielą zainteresowania na:
Teoretyczne
Ekonomiczne
Estetyczne
Społeczne
Polityczne
Religijne

Badacz amerykański G. F. Kuder wyodrębnił m.in. następujące kategorie zainteresowań:
Mechaniczne
Matematyczne
Naukowe
Artystyczne
Literackie
Muzyczne
Społeczne
Urzędnicze
Zainteresowania różnią się pod względem stopnia ich nasilenia. Miarą i n t e n s y w n o ś c i zainteresowań będzie częstotliwość pojawiania się i długotrwałość aktywności poznawczej o tej samej treści. Z tego względu umiejscawiamy zainteresowania na osi: silne-słabe. Treść, siła, jak również zakres zainteresowań, zależą w dużym stopniu od oddziaływań pedagogicznych.
Od zainteresowań, które stanowią główny element potrzeb poznawczych, należy odróżnić zamiłowania, tj. ustosunkowania polegające na skłonności do wykonywania określonych czynności. Zamiłowanie i zainteresowanie określoną dziedziną rzeczywistości z reguły występują łącznie, wpływając wzajemnie na kształtowanie się obu rodzajów nastawień. Niekiedy obserwujemy brak zbieżności między zainteresowaniami i zamiłowaniami.

POTRZEBY SPOŁECZNE

Źródłem zaspokojenia potrzeb, o których mówiliśmy wyżej, była z reguły określona grupa społeczna. Początkowo stanowi ją rodzina, później szkoła, organizacja młodzieżowa czy wreszcie zakład pracy. Jeżeli podstawowe potrzeby są zaspokajane w rodzinie, dziecko zaczyna identyfikować się z rodziną, co przejawia się w tym, że dostrzega potrzeby innych członków rodziny i zaspokaja je bezinteresownie. Utożsamianie się z jakaś grupą społeczną obejmujące początkowo rodzinę, zaczyna się stopniowo rozszerzać na klasę, szkołę, a nawet naród.
Aby u jednostki mogła wytworzyć się potrzeba identyfikacji z grupą, nie wystarczy uświadomienie sobie faktu, że grupa zaspokaja potrzeby swoich członków. Potrzeba utożsamiania się z grupą jest znacznie bardziej trwała i silna, kiedy grupa, zaspokajając potrzeby jednostki, stawia wobec niej pewne wymagania. Wymagania te dotyczą wykonywania określonych działań na rzecz grupy. Obowiązki te wzrastają jeszcze bardziej w zakładzie pracy, który wymaga od pracownika, oprócz właściwych kompetencji, również solidności, świadczenia pewnych usług na rzecz zakładu pracy itp.
W wyniku silnej identyfikacji z grupą powstaje poczucie solidarności, wyrażające się w tym, że jednostka broni interesów grupy, przejmuje od niej pewne cechy zachowań. Układem odniesienia dla oceny jej zachowań staje się grupa, z której aprobatą czy dezaprobatą jednostka się liczy. Identyfikacja z grupą staje się źródłem kształtowania moralności, zasad postępowania i poglądu na świat.
Jak wykazują badania, fakt identyfikacji jednostki z grupą, stanowi podstawowy mechanizm c z y n n o ś c i p r o s p o ł e c z n y c h, tj. takich działań, które nastawione są na optymalizację funkcjonowania innych osób czy grup społecznych. Działania prospołeczne stanowią konsekwencje odpowiedniego uformowania się obrazu własnego JA, który generalizuje się na inne osoby oraz grupy, co stanowi istotę procesu identyfikacji. Im większy stopień identyfikacji jednostki z grupą, tym większe podobieństwo jej działań na rzecz członków tej grupy bądź instytucji. Należy jednak zaznaczyć, że oprócz identyfikacji jednostki z grupą podłożem czynności prospołecznych mogą być również inne mechanizmy. Tak np. działania prospołeczne mogą być wynikiem przyswojenia sobie tych norm nie podejmują pewnego typu działań. Wreszcie działania prospołeczne mogą wynikać jedynie z dążenia do realizacji własnych potrzeb za pośrednictwem działań dla dobra innych. Istotą tego działania, pobudzanego w zasadzie przez motywację egocentryczną, jest dewiza: „Daję i czynię na rzecz innych tyle, ile potrzebuję bądź będę potrzebował od nich, ażeby zaspokoić własne potrzeby”.
Osoby, a nawet przedmioty czy sytuacje, które pierwotnie umożliwiały zaspokojenie potrzeb, stają się potrzebą samą w sobie. Nabierają one dla jednostki wartości ze względu na swoją obecność, nawet wtedy, kiedy aktualnie nie zaspokajają żadnej jej potrzeby. Tego typu wartość przedstawiają dla nas wszystkie osoby bliskie, mimo że służyły tylko zaspokojeniu określonych potrzeb. Podobnie dzieje się z przedmiotami. Tak jak np. z pieniądzem.
Kończąc przegląd problematyki osobowości, trzeba podkreślić, że osobowość jest organizacją rozwojową. Przejawia się to w tym, iż człowiek rodząc się posiada jedynie warunki do ukształtowania swej osobowości, jednak jej rozwój nie zależy tylko od zaprogramowanego genetycznie planu, tak jak w przypadku niektórych mechanizmów biologicznych.
Rozwój i ukształtowanie się osobowości są uwarunkowane społecznie, co należy rozumieć w ten sposób, że podstawowym jej wyznacznikiem jest wychowanie, którego wpływom podlega jednostka.
J. Reykowski przedstawił główne sytuacje wychowawcze i czynniki warunkujące kształtowanie się osobowości w następujący sposób:
„Warunkiem powstania ogólnych oczekiwań jest powtarzanie się pewnego sposobu oddziaływania na podmiot; innymi słowy, wychowawca kształtuje system nastawień poznawczych dziecka przez to, że zapewnia stałość następstw, z jakimi ma ono do czynienia;
Warunkiem powstania ogólnych postaw jest powtarzanie samych i podobnych sposobów odnoszenia się do otoczenia; innymi słowy, wychowawca kształtuje system nastawień czynnościowych tak organizując warunki działania dziecka, aby sprzyjały pewnym sposobom reagowania, a wykluczały inne;
Warunkiem powstania głównych potrzeb i zadań życiowych jest przyswojenie (uwewnętrznienie) wymagań, jakie otoczenie społeczne kieruje pod adresem jednostki; innymi słowy, wychowawca kształtuje system potrzeb dziecka, stawiając mu wymagania i konsekwentnie ich przestrzegając”.
Wpływ sytuacji wychowawczych na kształtowanie się osobowości komplikuje się w konkretnych warunkach i w odniesieniu do konkretnej jednostki. Wynika to głównie stąd, ze każdy człowiek posiada odmienne doświadczenie osobnicze, w związku z czym obiektywnie ta sama sytuacja wychowawcza odbierana jest różnie przez różne osoby i inaczej na nie oddziałuje. Chociaż warunki biologiczne same nie wyznaczają osobowości, ich rola w jej kształtowaniu się jest bardzo istotna.

W rozwoju osobowości ważną rolę odgrywają ponadto strukturalne właściwości jednostki, w tym głównie temperament i zdolności.