Ustrój państwa polskiego do XVI wieku

Polska jest państwem o olbrzymich tradycjach i kulturze, o długiej i pięknej historii, której początki sięgają II połowy X wieku. Na jej kształtowanie miały wpływ różne dynastie. Pierwszą i chyba najważniejszą dynastią byli Piastowie a wśród nich pierwszy historyczny władca Mieszko I. Dynastia ta rządziła aż do roku 1370, gdy umiera ostatni potomek wywodzący się z tego rodu-Kazimierz Wielki. W tym okresie Polska ulega wielu istotnym przemianom politycznym, którym m.in. chciałbym poświęcić moją pracę.

W połowie X wieku istniało dosyć rozległe terytorialnie państwo polskie, gdzie monarchą był pierwszy władca Mieszko I. Podobnie jak większość państw Europy, Polska była monarchią patrymonialną- co oznacza, że państwo posiada ustrój w którym jest wyłącznie własnością monarchy i tylko on ma prawo do decyzji związanych z jego funkcjonalnością.

Forma ta utrzymywała się przez dłuższy okres do czasów, gdy na tronie zasiadł Władysław Łokietek. Państwo było początkowo traktowane jako własność na podstawie dziedziczenia tronu, później wprowadzono wolną elekcję polegającą na dziedziczeniu tronu na podstawie elekcyjności. Coraz bardziej rosła rola społeczności w sprawowaniu władzy, która doprowadza do zmiany ustroju państwa. I tak wyróżniamy w historii monarchii patrymonialnej: wczesnofeudalną monarchię jednolitą, która utrzymuje się do 11138 r. a następnie rozbicie dzielnicowe cechujące się rozbiciem politycznym.
Od połowy X wieku na polskich ziemiach następowały ważne przemiany polityczne .Od zmieniających się stosunków politycznych Polski z państwami sąsiadującymi uzależnione były sukcesy i porażki państwa- Przyłączenie Pomorza Zach.-Mieszko I, 1025 upadek państwa i wyłączenie z granic Polski Łużyc, Milska i Moraw - następca Mieszko II. Następcą Mieszka II był jego syn Kazimierz –opanował ziemię krakowską, Mazowsze, Wielkopolskę oraz Śląsk z obowiązkiem płacenia daniny dla Czech. Otrzymuje on przydomek „Odnowiciel” dzięki przywróceniu jedności terytorialnej państwa. Jego następca zostaje Bolesław Szczodry, który wzmacnia pozycję Polski. Natomiast jego następcą zostaje Władysław Herman. Następuje wtedy podział państwa pomiędzy dwóch jego synów-Zbigniewa(Wielkopolska, później Mazowsze) i Bolesława(Małopolska i Śląsk) W Wyniku walk bratobójczych Bolesław zwany Krzywoustym przywrócił jedność państwa.

W polskiej monarchii patrymonialnej stosowano podzielność państwa przez panującego na rzecz synów. Ukształtował się pryncypat. Szeroki zakres uprawnień księcia zwierzchniego miał zapewnić utrzymanie jednolitości państwowej.

W drugiej połowie XI wieku w Polsce także występował stan wielowładztwa, który cechował się istnieniem odrębnych dzielnic, w których panowali książęta tych samych dynastii.
Bolesława Krzywousty w 1138 roku wydaje akt, który ustalał teraz zasady następstwa tronu.

Zamierzeniem Bolesława Krzywoustego było utrzymanie jedności państwa. Akt ten zawierał ideę pryncypatu, która opierała się na zasadzie senioratu. Pierwsi władcy historyczni posiadali szerokie uprawnienia o charakterze ustawodawczym, sądowym, wojskowym i administracyjnym w tym prawo książęce do poboru danin i służebności.

Przy Boku Bolesława Chrobrego zbierała się rada licząca 12 osób. Władca uwzględniał opinię rady w najważniejszych kwestiach państwowych. Formą udziału ludności w sprawach publicznych były wiece, których skład i rola ulegały przeistaczaniu. Pozycja władcy była uzależniona od zmieniającego się wobec niego stosunku możnych. Charakteryzowali się tym, że z jednej strony pełnili najwyższe funkcje na dworze, a z drugiej, że tworzyli opozycję wobec panującego co spowodowało wewnętrzny podział wśród możnych świeckich i duchownych.

Różnicowanie się ludności doprowadziło w XIII w do powstania stanów - czyli grup w społeczeństwie różniących się on innych posiadanym prawem i przywilejami. W Polsce wyodrębnił się stan duchowny, mieszczański i rycerski. Stany duchowny i szlachecki były stanami uprzywilejowanymi. Podczas monarchii patrymonialnej koronacja nie zobowiązywała do objęcia tronu. Korona jednak symbolizowała jedność państwową i niezależność wobec niższych monarchów. Gdy powoływano na tron stosowano system „mieszany”, nad zasadą dziedziczności wyższa stałą się zasada elekcyjności.

Cechą charakterystyczną monarchii patrymonialnej było nieodróżnianie urzędów państwowych od dworskich. Najwyżsi urzędnicy dworscy byli jednocześnie wysokimi urzędnikami administracji państwowej. Urzędy na dworach książęcych miały charakter urzędów centralnych. Wyższe urzędy sprawowali wyłącznie możni.

Rok 1138 przyniósł rozwój monarchii urzędniczej. Powoływano zastępców urzędników, jak np. podkomorzy lub podczaszy- określani oni byli jako poddostojnicy. Przed rokiem 1138 państwo było podzielone na prowincje takie jak: poznańska, gnieźnieńska, krakowska, sandomierska, śląska, mazowiecka, kujawska, łęczycko-sieradzka i pomorska. Jednostkami podziału były okręgi grodowe- kasztelanie. Na początku najważniejszymi namiestnikami lokalnymi byli namiestnicy prowincjonalni. Komesi grodowi nazywani kasztelanami pełnili funkcję administracyjne, wojskowe i sądowe w grodzie i na obszarze kasztelanii.

Uposażeniem urzędów był najpierw udział w daninach i posługach oraz w karach sądowych i regaliach. Odmienna praktyka zaczęła kształtować się od początku XIII wieku kiedy w każdej z dzielnic istniały odrębne urzędy. Pod koniec XIII wieku doprowadziło to do przekształcenia się urzędów dworskich w ziemski.

Władca jako wódz zobowiązany był do obrony terytorium państwowego. Obronny system Polski patrymonialnej oparty był na grodach kasztelański i pogranicznych oraz miastach. Panujący miał do dyspozycji podlegającą jego rozkazom drużynę. Od XI wieku rycerstwo miało obowiązek stawiać się na wezwanie księcia na wyprawę wojenną. Natomiast w czasach rozbicia dzielnicowego nastąpiło połączenie służby wojskowej rycerzy z ziemią posiadaną na prawie wojskowym. Wojskiem dowodził monarcha, a w jego zastępstwie wojewoda.

Sprawowanie funkcji sądowej stanowiło jedno z najważniejszych uprawnień władcy. Władca pełnił funkcję najwyższego sędziego. Sąd monarszy i kasztelański były sądami państwowymi.
W czasie nieobecności panującego, wyroki sądowe w jego zastępstwie wydawali urzędnicy, którzy zajmowali się również poza tym pełnieniem innych funkcji. Od XII wieku występował osobny sędzia dworski, którego zastępcą był podsądek. Obowiązywała taka zasada, że każda sprawa mogła być wywołana, jak i również wniesiona przed sąd monarszy. Niższym był sąd kasztelański.

Proces przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego cechowały odmienności w europejskich państwach. Skutkiem tych przemian było wykształcenie się monarchii stanowej. Od tej chwili w organizacji państwa przeważały elementy publicznoprawne nad patrymonialnymi.

W porównaniu z innymi państwami kształtowanie się i rozwój monarchii w Polsce cechował się pewnymi różnicami np. jaką było zróżnicowanie pozycji roli stanów po zjednoczeniu państwa.

Po przywróceniu Królestwa Polskiego w 1320 roku stopniowo poszerzał się współudział stanów uprzywilejowanych w sprawowaniu władzy państwowej. Szlachta uzyskała przywileje. Zwiększający się udział stanów w zarządzie państwa nastąpił kosztem uprawnień monarchy i jego organów. Powoływano nowe organy centralne i lokalne. W tym samym czasie następowało powolne przezwyciężanie odrębności ustrojowych.

Charakterystyczną cechą monarchii stanowej był dualizm władzy, czyli równoległe funkcjonowanie organów państwowych i stanowych. Oderwanie korony od osoby króla było wyrazem dominacji elementów publicznoprawnych nad prywatnoprawnymi właściwymi dla państwa patrymonialnego. Od 1320 roku na czele państwa polskiego stał król sprawujący władzę z "bożej łaski". W okresie monarchii stanowej stosunkowo często następowały zmiany w dyktaturze w Polsce.

Wraz z przywróceniem Królestwa Polskiego następowało wzmocnienie władzy monarszej. Formalnie król miał pełną władzę, którą ograniczały organy stanowe określane jako czynnik społeczny. Ograniczenia te wynikały z treści przywilejów stanowych będącymi aktami jednostronnej woli króla. Najdłużej i w największym stopniu samodzielność zachował krół w zarządzie kraju, który był dziedziną. Pozostał zwierzchnikiem administracji, ale stopniowo ograniczona była jego swoboda nominacji urzędników. Następne ograniczenie wynikało z dożywotniego sprawowania urzędów. Formalnie król był dowódcą wojska. Był wymiarem sprawiedliwości, pozostawał najwyższym sędzią. Jako ustawodawca wydawał statuty, uniwersały i edykty - akt te wydawane był przy udziale rady królewskiej. Król był reprezentantem państwa na zewnątrz, prowadził politykę zagraniczną. Silna pozycja króla w systemie władz państwowych wynikała również z posiadania rozległych królewszczyzn.
W roku 1333 zgodnie z prawem dziedziczenia tron obejmuje po Władysławie Łokietku jego syn Kazimierz zwany Wielkim. Nie doczekał się on jednak potomka, lecz wyznaczył jeszcze za życia potomka na następcę tronu – swojego siostrzeńca Ludwika z dynastii Andegawenów.

Objęcie tronu w 1370 roku przez Ludwika doprowadziło do zawiązania personalnej unii polsko-węgierskiej. Władca ten w obawie o brak męskich potomków dążył do zapewnienia tronu polskiego dla jednej ze swoich córek. Po jego śmierci nastąpił dwuletni okres bezkrólewia. Na tronie zasiadł w 1384 Jadwiga. Po koronacji wybrano Jagiełłę na jej męża.

W następstwie zawarto układ w Krewie w 1385 roku, który dał początek unii polsko- litewskiej. Po ślubie z Jadwigą i chrzcie Polski, a potem wczesnej śmierci żony, Jagiełło zostaje królem polskim. Po śmierci Władysława Jagiełły w 1434 roku nastąpiła w sejmie elekcja jego najstarszego syna, Władysława. Ponieważ był jeszcze małoletni jego rządy sprawowała rada królewska.

Wraz ze zjednoczeniem państwa wzrosła rola rady królewskiej. Rada była organem doradczym. W ciągu XV wieku monarcha wprowadzał niekiedy do rady miejsce wyższych i niższych urzędników. Rada uzyskała z czasem wpływ na podejmowanie najważniejszych decyzji w sprawach państwa. Członkowie rady wraz z monarchą stanowili sąd królewski. Z upływem czasu wykształciły się urzędy, których zakres działań obejmował całe państwo.

W wyniku ewolucji urzędów nadwornych oraz urzędu lokalnego powstał system urzędów ziemskich, których odrębności prowincjonalne zniknęły w ciągu XV wieku. W systemie tym mieścił się urzędy dygnitarskie oraz niższe urzędy ziemskie. W okresie monarchii stanowej nastąpiła istotna zmiana funkcji i organizacji wieców, co doprowadziło do powstania zgromadzeń stanowych. Wyrazem udziału czynnika społecznego w sprawowaniu władzy były okresowe zjazdy określane jako wiece. Przybrały one wtedy postać międzynarodowych i dzielnicowych zjazdów. Władysław Łokietek rozstrzygał na zjazdach ogólno państwowych nazywanych sejmami walnymi. Za panowania Ludwika Węgierskiego zebrał się pierwszy sejm walny. Ta forma zgromadzeń rozwinęła się za panowania Jagiełły. Sejm walny zwoływano raz w roku, obradował na zamku królewskim w Piotrkowie. Sejm mógł podejmować uchwały pod nieobecność króla, który pognije je zatwierdzał.

W okresie od XIV do schyłku XV wieku istniały w Polsce trzy rodzaje zgromadzeń: sejm walny, sejmy prowincjonalne i sejmiki ziemskie. Między tymi zgromadzeniami nie występował stosunek podporządkowania, co oznaczało ich formalną równorzędność.

W ciągu XIII wieku ukształtowała się w Polsce zasada stanowości rządów.

Sady ziemskie w poszczególnych województwach i ziemiach pojawiły się w wyniku przekształcenia dawniej istniejących w dzielnicach sądów nadwornych.

W wyniku ewolucji uprawnień sądowych starosty generalnego wykształcił się w XIV wieku sąd grodzki określony jako starościński. Początkowo starosta sądził osobiście, lecz do końca XIV wieku zastępował go burgrabia lub podstarości w sądzie grodzkim.

Od końca XIV wieku zaczął funkcjonować sąd podkomorski, właściwy w sprawach o rozgraniczenia dóbr szlacheckich. Spory rozstrzygał podkomorzy lub komornik.

Monarchia patrymonialna różniła się od monarchii stanowej sposobem sprawowania władzy. W monarchii patrymonialnej państwo było własnością monarchy, a monarchii stanowej władza była podzielona pomiędzy króla a reprezentacje stanów.

Monarchia patrymonialna stała się przeżytkiem z racji rosnącego poziomu edukacji ludności.

Myślę, że monarchia stanowa jest wyższym etapem w kształtowaniu się ustroju niż monarchia patrymonialna.