Sukcesy i porażki pierwszych Piastów

Państwo polskie pojawiło się na arenie europejskiej stosunkowo próżno, bo w latach 60-tych X wieku. Posiada ono jednak wiarygodną tradycję dynastyczną, pozwalającą cofnąć jego istnienie o trzy pokolenia wstecz. Najstarszy kronikarz polski początku XII w. Anonim, zwany Gallem, jako poprzedników Mieszka I wymienia panujących piastowskiej dynastii: Ziemowita, Leszka oraz Ziemomysła. Monarchia stała się czynnikiem stabilizacji politycznej i sprzyjała kształtowaniu się jednolitego organizmu państwowego.
Całe niemalże panowanie Mieszka I (od ok.960r.-992r.) wypełniła walka o rozszerzenie terytorialne państwa. Doprowadziła ona do zespolenia plemion bliskich sobie językowo i kulturalnie. Tak, więc nie bez przyczyny Mieszko I nazywany jest pierwszym budowniczym państwa polskiego. Do jego najwcześniejszych zdobyczy należały obszary Wielkopolski, Kujawy oraz Mazowsze. Z kolei walki o ujście Odry ze słowiańskim plemieniem Wieletów, i z Niemcami ciągnęły się przez kilka lat. Zakończyły się bitwą pod Cedynią w roku 972, która ostatecznie przesądziła o zdobyciu władzy przez Mieszka I nad Pomorzem Zachodnim. Niestety nie udało się mu zatrzymać tzw. Grodów Czerwieńskich, które utracił w 981r. na rzecz księcia kijowskiego Włodzimierza. Z kolei efektem wojny z Czechami w r.990 było przyłączenie Śląska.
Niezwykle istotną decyzją podjętą przez Mieszka I było przyjęcie chrztu w r.966. Fakt ten miał ogromne znaczenie dla państwa i dowodził ogromnej zręczności i przezorności Mieszka. Przede wszystkim uchronił on przed przymusową chrystianizacją ze strony Niemiec. Niemiec roku 965 pojął Mieszko za żonę Dobrawę córkę księcia czeskiego Bolesława I. I to za czeskim pośrednictwem przyjął chrzest. Polska tym samym znalazła się w gronie państw chrześcijańskiej Europy. Mieszko poddając państwo pod protekcję Stolicy Apostolskiej miał na celu przede wszystkim wyjednanie dla Polski statusu odrębnej prowincji kościelnej. Udało się to dopiero jego synowi Bolesławowi Chrobremu.
Znaczenie chrztu było ogromne. Mieszko jako władca państwa chrześcijańskiego był traktowany na równi z innymi książętami. Kościół wniósł do Polski nie tylko wiarę, ale i wzory organizacji, wzmacniającej jeszcze bardzo młody organizm państwowy, znajomość pisma i form kancelaryjnych. Z kolei w stosunkach z Niemcami chrzest zdecydowanie wzmocnił pozycję polskiego władcy.
Tak, więc Bolesław chrobry odziedziczył państwo, które miało dobrze ułożone stosunki z cesarstwem, zapoczątkowane zabiegi w Rzymie o polską prowincję kościelną, a być może i o koronę królewską, korzystnie zapowiadające się stosunki ze Skandynawią ( małżeństwo córki Mieszka Świętosławy z Erykiem Zwycięskim, królem Szwecji i Danii).
Pierwsze lata panowania Bolesława to kontynuacja polityki ojca. Zabiegał o polską prowincję, o koronę oraz pogłębiał sojusz z cesarstwem. Chrobry zręcznie wykorzystał szansę na zjednoczenie sobie Stolicy Apostolskiej. Mianowicie, przyjął on pod swoje skrzydła Wojciecha-syna czeskiego wielmoży Sławnika i dopomógł w realizacji jego misyjnych planów. Śmierć Wojciecha podczas misji w Prusach w 997r. i z kolei wykupienie jego zwłok na wagę złota przez Bolesława Chrobrego sprawiły, iż Polska zyskała własnego męczennika, uznanego później za świętego. Skutkiem tego stało się utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie ( r. 999), które papież sylwester II powierzył Bratu męczennika Radzimowi Gaudentemu.
Jednym z ważniejszych sukcesów odniesionych przez Bolesława Chrobrego na arenie europejskiej był zorganizowany w r.1000 zjazd w Gnieźnie. Odbił się on głośnym echem we współczesnym świecie chrześcijańskim. Został starannie przygotowany w Stolicy Apostolskiej i na dworze cesarskim w drodze dyplomatycznej. Władca Polski nie szczędził środków, aby wypaść jak najlepiej. Zjazd był w pewnym sensie prezentacją cywilizacyjnego dorobku młodej państwowości polskiej. Nawet niechętni Chrobremu, jak choćby kronikarz niemiecki Titmar, musieli przyznać, że prezentacja wypadła niezwykle okazale.
Polska wyniosła ze zjazdu bardzo duże korzyści. Ogłoszono uroczyście fundację arcybiskupa gnieźnieńskiego oraz powołano do życia trzy biskupstwa ( Kołobrzeg, Wrocław, Kraków). Biskup poznański Unger został dożywotnio wyłączony spod władzy Gniezna. Cesarz niemiecki uznał Bolesława Chrobrego za „brata i współpracownika cesarstwa” oraz nazwał go „przyjacielem i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego”. Obustronnie wymieniono dary (Bolesław otrzymał diadem i włócznię św. Maurycego), które miały umocnić więzy Polski z cesarstwem.
Niepowodzeniem zakończyły się ówczesne starania Bolesława o koronę królewską. Wprawdzie cesarz włożył na głowę polskiego władcy swoją koronę, uznając go jej godnym, to jednak potrzebna była zgoda papieża. Niestety zmiany na tronie cesarskim udaremniły te starania. Wraz ze śmiercią Ottona III w 1002r. rozpoczyna się nowy etap polityki Bolesława Chrobrego. Jego celem stały się nowe zdobycze terytorialne na zachodzie, południu i wschodzie. W 1002r. chrobry zajmuje Łużyce, Milsko i Miśnię. Rok później wmieszał się w sprawy czeskie i zajął Czechy, Morawy oraz Słowację. Prowadzi to do długotrwałej wojny z cesarzem niemieckim Henrykiem II. Na mocy pokoju w Poznaniu z r.1005 Chrobry utracił wszystkie zdobycze terytorialne. Jednakże w 1007r. konflikt rozgorzał ponownie. Chrobry powtórnie zajął Łużyce i Milsko, a w 1013r. na zjeździe w Merseburgu otrzymał je jako lenno. Trzecia faza konfliktu (1015-1018) to zwycięstwa Polaków (Bytów, Głogów, Niemcza). Zakończyła się ona pokojem w Budziszynie w r.1018, gdzie Polska otrzymała Łużyce, Milsko. W tym samym roku Bolesław podjął wyprawę na Ruś, gdzie odniósł duży sukces militarny. Zdobył liczne łupy, przyłączył grody Czerwieńskie, a na tronie kijowskim osadził swojego zięcia Świętopełka.
Po śmierci w 1024 r. najpierw niechętnego Polsce papieża Benedykta VIII, a następnie Henryka II wszczął Bolesław w Stolicy Apostolskiej starania o koronę królewską. Koronował się w Gnieźnie w 1025r. na krótko przed śmiercią. Był to ostatni osiągnięty przez Chrobrego sukces. Stał się on „ pomazańcem bożym” panującym już z woli Boga.
Następcą Chrobrego został jego syn Mieszko II. Szybko, bo tuż po śmierci ojca, koronował się w Gnieźnie. W pierwszych latach starał się on kontynuować politykę ojca, czego dowodem były wyprawy w głąb Saksonii (1028r., 1030r.). Mimo pierwszych sukcesów nad Polską zawisło niebezpieczeństwo. W 1031r. Mieszko nie wytrzymał jednoczesnego uderzenia ze strony cesarza Konrada II i księcia kijowskiego Jarosława Mądrego. Utracił Milsko, Łużyce oraz Grody Czerwieńskie. Z kolei Morawy zajęli Czesi, Słowacja znalazła się w rękach Węgrów. Jednocześnie na skutek konfliktu z braćmi musiał opuścić kraj. Rządy objął Bezprym, który oddał polskie insygnia koronacyjne na dwór cesarski.
Cesarz dokonał podziału Polski między Mieszka, jego brata Ottona oraz Chrobrego Dytryka. Śmierć Ottona i usunięcie Dytryka umożliwiły powrót Mieszka II i krótkie zjednoczenie kraju. W 1034r. dochodzi do poważnego kryzysu w kraju. Umiera Mieszko II, a jego następca Kazimierz zostaje wygnany z kraju. Wkrótce potem wstrząsa poważnie powstanie ludowe przeciw Kościołowi i możnym ( największe nasilenie w Wielkopolsce). Nastąpiło również oderwanie Mazowsza od Miecława, a w końcu w r.1039 książe czeski Brzetysław najechał na Wielkopolskę. Zniszczył Gniezno, uprowadził zwłoki św. Wojciecha. Równocześnie załogi czeskie zajęły Śląsk i wcieliły go do państwa czeskiego.
Trudna sytuacja w Polsce zaniepokoiła sąsiadów. Cesarz Henryk III oraz Jarosław Mądry zdecydowali się poprzeć powrót Kazimierza. Początkowo władał on tylko Małopolską i Wielkopolską. W 1047r. Kazimierz zdołał pokonać Miecława i opanować Mazowsze. Niedługo potem, bo w 1050r. uderzył na załogi czeskie na Śląsku i zajął z kolei tą dzielnicę. Musiał jednak zdać się na osąd cesarski ( zjazd w 1054r. w Kwedlinburgu). Śląsk pozostał przy Polsce pod warunkiem płacenia trybutu Czechom.
Scalaniu terytorium państwowego Polski towarzyszyły niezwykle istotne przedsięwzięcia Kazimierza w zakresie spraw wewnętrznych, które przyniosły mu przydomek Odnowiciela. Chodzi tu przede wszystkim o odnowę organizacji kościelnej oraz o przebudowę systemu militarnego, poprzez wprowadzenie powszechnego obowiązku służby wojskowej rycerstwa obdarowanego ziemią.
Po śmierci Kazimierza tron obejmuje jego syn Bolesław Śmiały zwany również Szczodrym. Jego panowanie odznaczało się wyjątkową aktywnością polityczna Polski. Kierunek polityki obrał zdecydowanie antycesarski. Zaprzestał m.in. płacenia trybutu ze Śląska na rzecz Czech, które były lennem cesarstwa. Na Węgrzech popierał do tronu przeciwko niemieckiemu kandydatowi Salomonowi, jego stryja Belę, później jego syna Gezję i w końcu brata tego ostatniego-Władysława. W 1072r.okazał jawne nieposłuszeństwo Henrykowi IV, łamiąc przyjęty w roku poprzednim zakaz wojny z Czechami.
W walce o inwestyturę, której kulminacja przypadła na pontyfikat Grzegorza VII (1073-1085), Bolesław opowiedział się po stronie papiestwa. Dzięki temu, że przystał do obozu gregoriańskiego, uzyskał Bolesław zezwolenie na koronację królewską (r.1076) oraz na odnowienie arcybiskupstwa w Gnieźnie i rozbudowę sieci biskupstw.
Bolesławowi udało się nie tylko osadzić na tronie węgierskim swego kandydata, ale również potrafił wykorzystać rozbicie dzielnicowe Rusi Kijowskiej. Dwukrotnie osadził na tronie swojego kandydata i przyłączył ponownie do Polski Grody Czerwieńskie. Jego pełne sukcesów panowanie zakończyło się katastrofą w 1079r. Podaje się, iż przyczyną była zatarg króla z biskupem Stanisławem ze Szczepanowi, który miał stać na czele spisku możnych. Biskup został skazany na karę śmierci. Bolesław natomiast musiał uciekać wraz z żoną i synem Mieszkiem na Węgry. Umiera w 1081r. w niewyjaśnionych okolicznościach. Po śmierci Bolesława na tron wprowadzony został jego młodszy brat Władysław Herman. Zmienił on całkowicie kierunek polityce zagranicznej i poszedł do obozu cesarskiego rezygnując z korony.
Jeśli chodzi o sprawy wewnętrzne kraju to pozostawił on ogromną swobodę działania możnym. Szczególnie niechlubną rolę odegrał palatyn Sieciach. Zarzucano mu otaczanie się ludźmi powolnymi siebie, często pochodzących z niższych warstw, jak również odsuwanie od władzy przedstawicieli starej arystokracji. Opozycja zdecydowała się sprowadzić do kraju syna Władysława Hermana- Zbigniewa, przebywającego dotychczas klasztorze w Kwedlinburgu. Stamtąd został odwołany i ok. 1093r. wprowadzony na Śląsk. Władysław Herman zmuszony był formalnie uznać go za swego syna (Zbigniew pochodził z nieprawego łoża) i nadał mu Śląsk jako osobne księstwo. Rządy Zbigniewa nie trwały tam długo. Nie zdołał się oprzeć sile zbrojnej Sieciecha. Zbiegł do Kruszwicy, gdzie został pobity, a następnie dostał się do niewoli. Wyszedł z niej w 1097r. Następnie sprzymierzył się ze swym młodszym bratem Bolesławem. Obaj mając poparcie możnych wymogli na ojcu wydzielenie im osobnych dzielnic i usunięcie Sieciucha. Władysław Herman otrzymał władzę zwierzchnią, Mazowsze- główne ogrody tj. Wrocław, Kraków i Sandomierz. Płock pełnił rolę jego stolicy. Zbigniew władał w Wielkopolsce i na Kujawach, Bolesław z kolei na Śląsku i w Małopolscy. Taki podział państwa przetrwał do 1102r.tj. do śmierci Władysława Hermana. Wówczas Mazowsze przeszło do rąk Zbigniewa, Bolesław natomiast przejął główne grody swojej dzielnicy. Stan ten trwał aż do r.1106. Między braćmi doszło do otwartego konfliktu. Krzywousty zajął główne grody Wielkopolski. W 1107r. Zbigniew zmuszony był opuścić Polskę. Znalazł poparcie u króla niemieckiego Henryka V, który podjął przeciw Krzywoustemu wyprawę wojenną. Wojna ta ujawniła wybitne zdolności wojskowe Krzywoustego. Sam Gall Anonim uważał go za wzór władcy, a przede wszystkim za wzór rycerza.
Niezłomność obleganych przez cesarza głogowian, nieudana próba oblężenia Wrocławia, duże straty w obozie cesarskim, i w końcu zbliżenie się posiłków ruskich i węgierskich sprawiły, że Henryk V wycofał się z Polski. Zbigniew zdołał powrócić do kraju, lecz na krótko. Kresem konfliktu między braćmi stało się uwięzienie, oślepienie i szybka śmierć Zbigniewa. Niezwykle istotne miejsce w polityce Krzywoustego zajęła sprawa Pomorza. Pierwsze wyprawy pomorskie z lat 1103-1105 miały charakter łupieżczy. Po wygnaniu Zbigniewa podjął Krzywousty wysiłki w celu opanowania terytorium nadnoteckiego, które stanowiło naturalny pas obrony od strony polskiej. Zdobycie Nakła i Wyszogrodu w 1113r. zamknęło okres uporczywych walk o ten teren pograniczny. Do r.1119 Krzywousty zdołał opanować i obsadzić polskimi załogami Pomorze Gdańskie. Walki o Pomorze Zachodnie zakończyły się praktycznie w r.1123, kiedy to Polacy dotarli aż na Rugię. W 1121r. zawarł Krzywousty układ z księciem pomorskim Warcisławem, a odnowiony w r.1124, określający zasady zwierzchności Polski nad Pomorzem Zachodnim. Warcisław uznał się wasalem Polski i zobowiązał się do trybutu oraz do pomocy wojskowej.
Rozpoczęła się również właściwa akcja chrystianizacyjna na Pomorzu. Jej prowadzenia podjął się biskup bamberski Otton. Odniosła ona ogromny sukces, niestety nietrwały. Ponieważ znaczna część mieszkańców Pomorza powróciła do dawnej wiary, podjął Otton w 1128r. nową akcję misyjną, tym razem już z mniejszą pomocą Krzywoustego. Jeszcze w 1124r. udało się odnowić biskupstwo we Włocławku, któremu podporządkowano Pomorze Gdańskie. Pas nadnotecki podzielono między archidiecezję i diecezję poznańską. Założenie właściwej diecezji pomorskiej z siedzibą w Wolinie stało się faktem dopiero w 1140r. Na jej biskupa powołano Wojciecha, kapelana Bolesława Krzywoustego, co było niejako pośmiertnym sukcesem księcia. Mimo, iż Krzywousty odnosił wyraźne sukcesy w polityce międzynarodowej oraz wewnętrznej, to jednak nie zdołał on uzyskać korony królewskiej. W ostatnich latach swego życia Krzywousty musiał bronić niezależności Kościoła polskiego. Arcybiskupstwo w Magdeburgu uzyskało w 1131r. i 1133r. bulle papieskie mocą, których zastał mu podporządkowany Kościół polski. Tymczasem Krzywousty zaabsorbowany był sprawami węgierskimi. Próby osadzenia na tronie swojego kandydata- Borysa zakończyły się niepowodzeniem. Odżył zażegnany w 1114r. stary konflikt Polski z Czechami. Sytuacja ta wywołała interwencję cesarza Lotara. Na zjeździe w Merseburgu w 1135r. Bolesław musiał wycofać się z konfliktu węgierskiego, nadto uznać się lennikiem cesarskim z Pomorza. Ze swej strony wymógł na Lotarze poparcie o uchylenie zwierzchności arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem polskim. Potwierdzenie tego faktu przez Stolice Apostolską nastąpiło już rok później w 1136.

Jeszcze przed swą śmiercią Bolesław Krzywousty postanowił uregulować sprawę następstwa tronu i podziału władzy w Polsce. Ustawa Sukcesyjna wbrew pozorom miała zapobiec rozdrabnianiu się państwa. Sam Bolesław walczył najpierw z ojcem, następnie z bratem i możnymi o jedność państwa. Chciał nie dopuścić do tego, aby jego liczni synowie w przyszłości prowadzili bratobójcze walki.
Istota nowego porządku było utworzenie dzielnic dziedzicznych, które miały przypaść każdemu z synów Krzywoustego, Krzywoustego później z kolei ich potomstwu, lecz przy zachowaniu jedności. Władza miała być skupiona w ręku jednego księcia zwierzchniego- princepsa, który prowadził politykę zagraniczną, mianował urzędników, był dowódcą armii (zasada pryncypatu). Tron miał przypaść najstarszemu z synów, a następnie najstarszemu z książąt piastowskich (zasada senioratu).
W wyniku ustawy podział prezentował się następująco:

Władysław II Wygnaniec- Śląsk, ziemia lubuska, dzielnica senioralna (ziemia krakowska, ziemia sieradzka, wschodnia Wielkopolska z Gnieznem, część Kujaw, Pomorze Gdańskie i zwierzchność lenną nad Pomorzem Zachodnim)
Bolesław IV Kędzierzawy- Mazowsze, cześć Kujaw
Mieszko III Stary- Wielkopolska z poznaniem
Salomea z najmłodszymi synami- ziemia łęczycka
Henryk Sandomierski- ziemia sandomierska

Bolesław Krzywousty zmarł w 1138r. Jego ustawa sukcesyjna okazała się trudna do realizacji i niestety nie uchroniła Polski przed walkami o tron. Tak, więc data jego śmierci uważana jest za koniec monarchii wczesnopiastowskiej i początek rozbicia dzielnicowego, czyli stałej decentralizacji państwa, przezwyciężonej dopiero w początku XIV w.
Okres od X w do pierwszych dziesięcioleci XII w wypełniały ciągłe starania o uzyskanie pełnej suwerenności. Ich wyrazem były m.in. koronacje królewskie. Tylko w niewielu przypadkach kończyły się one sukcesem.
Państwo pierwszych Piastów powstało na drodze podboju sąsiednich plemion. W związku z tym posiadało liczną i zaprawioną w bojach armię. Była ona jednym z głównych atutów w ciągłej walce o niezależność państwową. Pozwalała ona na odnoszenie licznych sukcesów militarnych, które niejednokrotnie niestety okazywały się nietrwałe.




Literatura:

H.Manikowska, J.Tazbirowa; Historia Średniowiecza Podręcznik dla Szkół Średnich klasy I liceum ogólnokształcącego, technikum i liceum zawodowego; Warszawa 1988

Michał Tymowski, Jan Kieniewicz, Jerzy Holzer; historia Polski; Warszawa 1990

Jerzy Wyrozumski; historia Polski do roku 1505; Warszawa 1988