Demokracja szlachecka w Polsce w XVI wieku

1. PRZYWILEJ KOSZYCKI, wydany 1374 w Koszycach przez Ludwika Węgierskiego dla szlachty pol., w celu zapewnienia sukcesji w Polsce jednej z jego córek; przywilej ten m.in. zwalniał szlachtę od poradlnego, z wyjątkiem 2 groszy rocznie z łanu chłopskiego; uchwalenie nadzwyczajnych podatków zostało uzależnione od każdorazowej zgody całego stanu szlacheckiego; król zobowiązał się do obsadzania urzędu starostów Polakami oraz do wykupu z niewoli rycerzy, którzy dostali się do niej w czasie wyprawy zagranicznej.
2. PRZYWILEJ CZERWIŃSKI, nadany szlachcie przez Władysława II Jagiełłę 1422 w Czerwińsku n. Wisłą; zabraniał królowi m.in. konfiskować lub zajmować majątki szlachty bez wyroku sądowego, łączyć w jednym ręku stanowisk starosty i sędziego, zobowiązywał sądy do opierania wyroku na prawie pisanym; postanowienia przywileju czerwińskiego uzupełniły dalsze przywileje: jedlneński 1430 i krakowski 1433 (sformułowanie zasady → neminem captivabimus nisi iure victum).
3. ARTYKUŁY GRODZKIE, artykuły starościńskie, określone 1423 w Polsce przez statut warecki 4 przestępstwa (podpalenie, zbrojny najazd na domostwo, rozbój na drodze publ., zgwałcenie kobiety), za które szlachcic osiadły (posesjonat) był sądzony nie przez sąd ziemski, lecz grodzki.
4. STATUTY NIESZAWSKIE, przywileje nieszawskie, wymuszone 1454 przez szlachtę na Kazimierzu IV Jagiellończyku (w związku ze zwołaniem pospolitego ruszenia na wojnę z Krzyżakami); zapewniały, iż bez zgody szlachty król nie będzie wydawać nowych praw i zwoływać pospolitego ruszenia oraz nakładać nowych podatków (podniesienie znaczenia sejmików ziemskich); zawierały też postanowienia wymierzone przeciw chłopom i mieszczaństwu; umocniły pozycję szlachty.
5. KONSTYTUCJE PIOTRKOWSKIE, uchwalone przez sejm 1496; celem ich było zjednanie szlachty dla polityki króla Jana I Olbrachta; konstytucje piotrkowskie potwierdzały  nieszawskie statuty, ograniczały swobodę opuszczania ziemi przez dzieci chłopskie, nawiązywały do dawnych przywilejów, zwalniając od ceł produkty gospodarki szlacheckiej i towary przeznaczone do konsumpcji dla dworu szlacheckiego; wprowadzały taksy wojewodzińskie na wyroby rzemiosła i zakaz nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan.

Sejm w dawnej Polsce.
Sejm wywodzi się z wieców dzielnicowych, których rolę po zjednoczeniu państwa przejęły zjazdy prowincjonalne oraz ogólnokrajowe, a w sprawach lokalnych → sejmiki. Od początku XV w. zjazd ogólnopaństwowy zwano sejmem walnym lub wielkim (conventio magna, conventio solemna, parlamentum); sejm walny składał się z członków rady król., którzy uczestniczyli w nim in corpore i odgrywali największą rolę, z wyższych urzędników ziemskich i przedstawicieli większych miast oraz ogółu szlachty; ta ostatnia nie brała udziału w obradach, ale aprobowała uchwały lub głośno wyrażała niezadowolenie. Nacisk szlachty zwiększał się na sejmie obozowym, który odbywał się w czasie zebrania pospolitego ruszenia (w Czerwińsku 1422, Nieszawie 1454). Jednocześnie z sejmem walnym działały sejmy prowincjonalne : wielkopolski i małopolski, zw. generalnymi ( conventiones generales) w odróżnieniu od sejmików ziemskich (conventiones particulares, conventiones terrestrae). W 2 poł. XV w. te 3 rodzaje zgromadzeń działały jako równorzędne władze prawodawcze. Rozwojowi sejmów walnych sprzyjało ugruntowanie się elekcji królów; istotne znaczenie dla rozwoju sejmów miało też prawo przyzwalania na podatki, które od 1374 (przywilej koszycki) wymagało każdorazowo zgody szlachty. Podstawą działalności sejmów było ogólne ograniczenie praw monarchy przez stany. Dążenie szlachty do uzyskania własnej reprezentacji znalazło wyraz w wyodrębnieniu jej przedstawicieli w osobną izbę poselską — ostatecznie 1493. Jednocześnie sejmów nabierał charakteru reprezentacyjnego. Od schyłku XV w. sejm składał się z 2 izb: senatu, w którego skład wchodzili: arcybiskupi i biskupi rzymskokatol., wojewodowie, kasztelanowie i ministrowie (hetmani z tytułu piastowanych godności wojewody lub kasztelana), oraz izby poselskiej, złożonej z posłów szlacheckich wybranych na sejmikach ziemskich. Udział przedstawicieli miast w sejmie walnym nie utrwalił się, podobnie jak przedstawicieli kapituł. W senacie przewodniczył król, w izbie poselskiej — obieralny marszałek sejmowy. Króla w sejmie, senat i izbę poselską określano jako stany sejmujące; sejm rozstrzygał wszystkie ważniejsze sprawy, zwł. od uchwalenia konstytucji  nihil novi. Po unii lubelskiej (1569) w skład izby poselskiej weszli posłowie sejmików powiatowych litew., w skład senatu — biskupi, wojewodowie, kasztelanowie i ministrowie W. Księstwa Litew.; od 1569 w skład sejmu wchodzili także reprezentanci Prus Królewskich. Początkowo sejmy koronne odbywały się najczęściej w Piotrkowie. Unia lubel. wyznaczyła Warszawę na zwykłe miejsce obrad. Od 1673 co trzeci sejm miał odbywać się na terenie W. Księstwa Litew. — w Grodnie. Według artykułów henrykowskich sejm zwyczajny — ordynaryjny — był zwoływany co 2 lata na 6 tygodni; sejm nadzwyczajny — ekstraordynaryjny — zwoływał król w razie pilnej potrzeby, zwykle na 2 tygodnie; w czasie bezkrólewia, po ustanowieniu wolnej elekcji (1573), prymas jako → interrex zwoływał sejm konwokacyjny, który ustalał miejsce i czas elekcji oraz przygotowywał → pacta conventa, a następnie i sejm elekcyjny, który stanowił część składową elekcji. Posłów na ten sejm wybierały nie sejmiki, lecz szlachta zgromadzona województwami na polu elekcyjnym na Woli k. Warszawy. Ostatnim sejmem czasu bezkrólewia był sejmem koronacyjny w Krakowie (z wyjątkiem 1764, kiedy odbył się w Warszawie). Elekt zaprzysięgał na nim artykuły henrykowskie i pacta conventa, po czym odbywała się koronacja. W sejmie obowiązywała zasada jednomyślności, wynikająca z założenia, że posłowie są reprezentantami sejmików; ich postępowanie na sejmie było określone przez instrukcje sejmikowe. W XVI w. zasada jednomyślności nie była przestrzegana konsekwentnie i sejmie zmierzał do wprowadzenia zasady większości oraz swobody działania posłów; od schyłku XVI w., w miarę umacniania się przewagi magnatów, zasada jednomyślności była stosowana coraz bardziej rygorystycznie, co doprowadziło do → liberum veto.
Porządek sejmowania ustalił się drogą praktyki. Izba poselska i senat obradowały oddzielnie, a zbierały się łącznie w celu uzgodnienia stanowiska obu izb i króla. Wszystkie uchwały sejmu, określane mianem konstytucji , stanowiły całość; zerwanie sejmu obracało wniwecz wszystkie uprzednio podjęte uchwały; czasem stosowano złagodzoną formę liberum veto, gdy sprzeciwiający się poseł oświadczał: „sisto activitatem”, prowadziło to do zawieszenia obrad sejmu aż do uzgodnienia spornych stanowisk. W XVI w. odżyły żądania tzw. sejmów rokoszowych, w których mógłby uczestniczyć osobiście każdy szlachcic; w 2 poł. XVII w. przybrały one postać sejmu konnego (np. 1673, w czasie konfederacji gołąbskiej). Regułą pozostał jednak reprezentacyjny sejm 2-izbowy. W 2 poł. XVIII w. w celu przeciwdziałania zgubnym skutkom liberum veto zaczęto zawiązywać sejm pod laską konfederacji, do której przystępowali imiennie senatorowie i posłowie; uchwały zapadały wówczas większością głosów. Charakter sejmu skonfederowanego miał w szczególności → Sejm Czteroletni, na którym uchwalono Konstytucję 3 maja; wg niej sejm miał być „zawsze gotowy”; wybierani na 2 lata posłowie mogli być też zwołani na sesję nadzwyczajną, zniesiono liberum veto, a uchwały miały zapadać większością głosów. Dzieło Sejmu Czteroletniego obaliła → konfederacja targowicka.

Szlachta w Polsce.
Uprzywilejowany stan społ., ukształtowany w XIV–XV w.; podstawą jej dominującej pozycji w społeczeństwie były: dziedziczne posiadanie ziemi, stopniowo rozszerzane prawa i przywileje stanowe wydawane przez królów (m.in. przywileje:  koszycki 1374,  czerwiński 1422,  jedlnieński 1430, konstytucje  piotrkowskie 1496,  statut warcki 1423 i statuty  nieszawskie 1454), jurysdykcja nad poddanymi, nietykalność osobista, prawo sprawowania urzędów, swobody podatkowe i celne; gł. obowiązkiem szlachty była służba wojsk. w pospolitym ruszeniu. Szlachtę tworzyli posiadacze ziemi na prawie rycerskim: magnaci, jako nieformalna górna warstwa stanu szlacheckiego, szlachta bogata, średnia i drobna (cząstkowa, zagrodowa, okoliczna) oraz nie posiadająca ziemi gołota szlachecka. Do szlachty należeli ci, którzy urodzili się z rodziców szlacheckich (od 1505 także matka winna być szlacheckiego pochodzenia) z legalnego związku; szlachectwo można było uzyskać przez nobilitację lub (do lat 30. XVIII w.) adopcję, cudzoziemcy przez  indygenat; szlachectwo osobiste (po 20 latach pracy — dziedziczne) posiadali od 1535 profesorowie Akad. Krakowskiej. W praktyce zjawiskiem dość masowym, zwł. w XVII–XVIII w., a niezgodnym z ustawodawstwem, było przenikanie do uboższej szlachty zamożniejszych chłopów, mieszczan, żołnierzy i innych kategorii ludności nieszlacheckiej; zdarzało się także kreowanie szlachty przez magnaterię w celu powiększenia liczby oddanej sobie klienteli szlacheckiej, zatrudnianej często w rozbudowującej się, zwł. w XVIII w., administracji wielkich dóbr. O pozycji formalnie równej wśród szlachty decydowała, szczególnie od XVII w., wielkość posiadanych dóbr ziemskich. Posiadacze (posesjonaci) czerpali prakt. korzyści nie tylko z przewagi gosp., lecz także z przywilejów polit., które dla szlachty drobnej i gołoty (nieposesjonatów) często stanowiły jedynie przedmiot ich potencjalnych uprawnień. Podstawę materialną szlachcie dawała przede wszystkim gospodarka folwarczna, korzystająca na ogół z pracy pańszczyźnianej. W XVI w. dość liczną warstwę tego stanu tworzyła szlachta średnia, jedno- lub kilkuwioskowa, która, zwł. w czasach  egzekucji praw i  egzekucji dóbr, stała się samodzielną siłą polit. (okres tzw. demokracji szlacheckiej), tworząc także specyficzny typ pol. kultury szlacheckiej, który w XVII w. przybrał szczególny charakter ( sarmatyzm). W XVII w., w wyniku procesu koncentracji ziemi i wytworzenia się wielkich dóbr magnackich oraz narastania dominacji polit. magnatów, znaczenie i liczba średniej szlachty uległy zmniejszeniu; wzrósł odsetek szlachty drobnej (posiadaczy części wsi) i gołoty, formalnie posiadających pełnię praw społ. i polit., jednak w coraz większym stopniu uzależnionych od magnatów i stanowiących ich klientelę. W 2. poł. XVIII w. zwolennicy reform państw. w licznej rzeszy nieposesjonatów upatrywali jedną z przyczyn rozprzężenia kraju i słabości władzy centralnej. Przywileje nieposesjonatów ograniczyła Konstytucja 3 maja. W dużym stopniu pod wpływem stosunków pol. ukształtowała się w XV–XVI w. szlachta w Wielkim Księstwie Litew., a jej zamknięcie jako stanu nastąpiło ok. poł. XVI w. — przyspieszone Statutami Litew. (1529, 1566 i 1588), pomiarą włóczną (1557) i reformami adm.-sądowymi (1566). W wyniku tych działań podstawowa masa  bojarów uzyskała pełnię praw szlacheckich. Od unii lubel. 1569 prawne różnice między szlachtą na Litwie i w Koronie przestały niemal istnieć, jednak silniejsza na Litwie pozycja magnatów sprawiała, iż zależność szlachty litewskiej od nich była tam większa niż w Koronie; utrzymała się ponadto kategoria lennej szlachty zależnej pod względem prawnym i ekon.-wojsk. od magnaterii. Według szacunków w końcu XVIII w. szlachta stanowiła od 6 do 10% całej populacji ówczesnej Rzeczypospolitej, w tym posesjonatów (właścicieli co najmniej 1 wsi) wraz z dzierżawcami było ok. 17%, drobnej i tzw. czynszowej szlachty około 60%, pozostałą grupę tworzyła szlachta na służbie i w zawodach pozarolniczych. W rozmieszczeniu terytorialnym szlachty występowały znaczne różnice regionalne; w Koronie o wiele gęściej były zasiedlone przez szlachtę województwa pn., z dominującą na wsch. Mazowszu i Podlasiu liczną drobną szlachtą; w Wielkim Księstwie Litew. drobna szlachta wyraźnie przeważała na Żmudzi oraz na terenach wsch. pogranicza.
W wyniku rozbiorów, wraz z wprowadzeniem ustawodawstwa absolutystycznych państw zaborczych, szlachta utraciła swe przywileje polit., a także wyłączność władzy nad chłopami. Konstytucje Księstwa Warsz. (1807) i Królestwa Pol. (1815) zachowały niewielkie prerogatywy dla szlachty, jednak podstawą jej pozycji w państwie było posiadanie ziemi. Działająca 1836–61  Heroldia Królestwa Polskiego, dokonująca legitymacji szlachectwa i udzielająca nobilitacji, poważnie ograniczyła liczebność szlachty (z 302 tys. 1827 do 84,5 tys. 1861, czyli z 7,5% ogółu ludności do 1,7%), eliminując nie posiadających ziemi i zagrodników. Procedurę ograniczania liczby szlachty prowadzono już od 1773 na ziemiach zaboru ros. bezpośrednio wcielonych do cesarstwa (tzw. gubernie zachodnie). Służyła temu akcja legitymacyjna w sądach ziemskich prowincji i w gubernialnych deputacjach wywodowych. Szlachta wylegitymowana, czyli ta, która przeszła przez tę weryfikację, została zrównana w prawach z ros. dworianstwem, uzyskując jego przywileje (m.in. prawo posiadania dóbr ziemskich z poddanymi, wolność od podatków osobistych i przymusowego poboru do wojska oraz od kar cielesnych, dostęp do wyższych urzędów cyw. i wojsk.). Wielka rzesza szlachty niewylegitymowanej została po 1831 wyeliminowana ze stanu uprzywilejowanego. Akcję deklasacji szlachty po 1831 na tych terenach przeprowadzono nie bez motywów polit., jako represję za masowy udział szlachty w pol. powstaniach nar. (np. 1831–53 w guberniach kijowskiej, podolskiej i wołyńskiej liczbę szlachty zredukowano z ok. 410 tys. do ok. 70 tys.). Również w zaborze austr. nastąpiło ograniczenie liczby szlachty. Do utworzonej 1775 Metryki szlacheckiej, prowadzącej ewidencję rodów szlacheckich, nie mogła wpisywać się szlachta bezrolna. W 2. poł. XIX w. za szlachtę uważano przede wszystkim właścicieli ziemskich oraz potomków rodzin szlacheckich. Rozwój stosunków kapitalist., uwłaszczenie chłopów oraz kryzys agrarny w końcu XIX w. spowodowały podjęcie przez znaczną część szlachty pracy zaw. w miastach, gł. zajęć inteligenckich. Stan szlachecki zniosła Konstytucja marcowa 1921.

Ruch egzekucyjny:
1. EGZEKUCJA DÓBR, rewindykacja rozdanych, sprzedanych, zastawionych lub zagarniętych dóbr król. w Polsce XVI–XVII w.; jeden z gł. postulatów tzw. ruchu egzekucyjnego, wysuniętych przez średnią szlachtę, a skierowanych przeciw magnaterii; egzekucja dóbr łączyła się ze sprawą reform skarbu i wojska, gdyż królewszczyzny miały być źródłem dochodów skarbowych i podstawą utrzymania stałego wojska; egzekucja dóbr, uchwalona przez sejmy 1562–64, doprowadziła do kontroli tytułów posiadania i stopniowej, częściowej rewindykacji dóbr król. w Koronie, nie objęła zaś ziem Wielkiego Księstwa Litew. (sprzeciw litew. magnatów); dochody otrzymywane z rewindykowanych dóbr król. pozwoliły m.in. na utworzenie kwarcianego wojska.
2.mEGZEKUCJA PRAW, zespół postulatów wysuwanych w Polsce w 2. i 3. ćwierci XVI w. przez tzw. ruch egzekucyjny, reprezentujący interesy średniej szlachty, godzący gł. w interesy starych rodzin możnowładczych i hierarchii kośc.; dotyczyły m.in.: uporządkowania i zmodernizowania norm prawnych i ustrojowych, uznania zasady elekcyjności tronu, przeprowadzenia  egzekucji dóbr, reformy skarbu, sądownictwa i wojska, zakazu łączenia urzędów centr. z prowincjonalnymi, tolerancji wyznaniowej, przeprowadzenia unii pol.-litew., ścisłego zespolenia Prus Król. i Mazowsza z Koroną, przyłączenia księstw oświęcimskiego i zatorskiego; egzekucjoniści różnowiercy żądali wprowadzenia Kościoła nar. i uniezależnienia Polski od Rzymu. Pierwszy etap walki o egzekucję praw zakończył się kompromisem na sejmach: piotrk. (1538) i krak. (1538–39); Zygmunt I Stary zaręczył, że nie pogwałci praw i nie będzie wydawał konstytucji bez zgody sejmu, a po zgonie jego syna odbędzie się elekcja z udziałem całej szlachty. W drugim etapie walki o egzekucję praw (1552–ok. 1575) szlachta zrealizowała wiele wysuwanych postulatów, m.in. uchwalono egzekucję dóbr (1562–64), dokonano reformy systemu podatkowego, doprowadzono do zawarcia unii pol.-litew. (1569), przeprowadzono inkorporację księstw śląskich (oświęcimskiego, zatorskiego), włączono ustrojowo Prusy Król. do ziem koronnych; zagwarantowano tolerancję rel. (1573 konfederacja warsz.); utworzono szlacheckie sądownictwo najwyższej instancji — Trybunał Koronny (1578) i Litew. (1581). W obozie egzekucyjnym gł. rolę odgrywała grupa doświadczonych przywódców sejmowych, m.in. R. Leszczyński, H. Ossoliński, J. Ostroróg, J. Ponętowski, M. Sienicki. W okresie wolnych elekcji nastąpiła zmiana układów polit. w kraju i rozpad stronnictwa egzekucyjnego.

Wolna elekcja w Polsce.

Elekcja (łac. electio)- wybór na jakieś stanowisko lub urząd; powoływane w drodze obioru dostojników świeckich lub duchownych oraz monarchów.
W dawnej Polsce potwierdzone elekcją było powołanie 1386 na tron polski Władysława Jagiełły, ale do czasu wymarcia Jagiellonów (1572) elekcja była tylko zatwierdzeniem członka dynastii panującej.
Dopiero w czasie bezkrólewia 1572-73 wykształciła się zasada powołania króla w wolnej elekcji; z racji ustalenia się zasady udziału w elekcji całej szlachty nazywa się taką elekcją – elekcją viritim. Wybór króla polskiego (jednocześnie wielkiego księcia litewskiego) odbywał się na zjeździe, na którym każdy szlachcic miał prawo wziąć udział osobiście; z czasem ustalono stałe miejsca elekcji – na Woli pod Warszawą.
Wygaśniecie rodu Jagiellonów w 1572 r. i związany z tym kryzys dynastyczny stał się testem trwałości szlacheckiego państwa. Test ów wypadł pomyślnie, mimo ścierania się obozu szlacheckiego (egzekucyjnego) z magnackim oraz sporu katolików z protestantami. Elementy zabezpieczenia państwa na czas wyboru nowego monarchy:
-powołanie interrexa sprawującego władzę naczelną na czas bezkrólewia (został nim prymas)
-konfederacje (kaptury) szlacheckie przejęły władzę w terenie (w ziemiach, w województwach)
-zapewniano pokój religijny w państwie uchwalając tzw. konfederację warszawską (1573)
-elekcja (wybór) króla miała być powszechna(viritim, czyli „mąż w męża”), co ustalono na sejmie konwokacyjnym w 1573. System viritim forsował Jan Zamoyski (późniejszy kanclerz wielki koronny i hetman), inicjatorami byli magnaci małopolscy: wojewoda krakowski Jan Firlej, kasztelan lubelski Stanisław Słupecki oraz wojewoda sandomierski Piotr Zbonowski. Za wyborem systemu viritim wypowiedziało się duchowieństwo, zaniepokojone obecnością dużej liczby protestantów w senacie oraz wśród przywódców ruchu egzekucyjnego. Episkopat był świadomy liczebnej przewagi katolików, zwłaszcza na Mazowszu, dokąd miała się zjechać szlachta ze wszystkich dzielnic Rzeczypospolitej.
Pierwszym królem elekcyjnym był Henryk III Walezy obrany w 1573. Warunkiem panowania było podpisanie ustaw:
a) artykułów henrykowskich, gwarantujących ustrój państwa
b) pacta conventa – doraźnych zobowiązań.
Ostatnim królem elekcyjnym był Stanisław August Poniatowski obrany w 1764. Na elekcji szlachta głosowała województwami w obecności posłów, którzy odnosili jej głosy do senatu: wybór króla ogłaszał marszałek, mianował natychmiast prymas. Pierwsza wolna elekcja zgromadziła ok. 40-50 tysięcy uczestników, na następne (1575) przybyło już 12 tysięcy ( z Prus Królewskich pofatygowały się zaledwie... 2 osoby). Na elekcję 1587 przybyło pieszo aż 2 tysiące Mazurów – biednej szlachty mazowieckiej nie stać było na konie, a do Warszawy mieli blisko.
W XVII w - ilość elektorów nie przekroczyła 5 tysięcy.
Wolna elekcja osłabiała pozycję króla w państwie, a tron stawał się przetargiem między stronnictwami politycznymi; dawała również możliwość obcej interwencji w sprawy państwa. „Despotyzm nie wymaga innych cnót prócz posłuszeństwa, polska wolność żądała rozumu stanu , ofiarności, czynności od setek tysięcy Tych starczyło w jednym pokoleniu, zabraknie w następnych ”- pisał wielki historyk Władysław Konopczyński.
Wolną elekcję zniesiono w czasie Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 Maja.