Dramat Gombrowicza "Operetka" jako wyzwanie wobec tradycji.

Po „Iwonie, księżniczce Burgunda” i „Ślubie”, „Operetka” jest trzecim i ostatnim utworem scenicznym w dorobku autora „Ferdydurke”. Na inscenizacje powojennych dramatów Gombrowicza polskie dramaty czekały aż do lat 70. (polityka kulturalna PRL – u).
Obok utworów Różewicza i Mrożka „Operetka” sytuuje się w kręgu najbardziej oryginalnych i nowatorskich zjawisk we współczesnej dramaturgii. Utwór charakteryzuje odległy od tradycyjnego sposób budowania akcji dramatu – brakuje związków przyczynowo – skutkowych między poszczególnymi elementami fabuły oraz realistycznej – z punktu widzenia psychologicznego – motywacji poczynań postaci scenicznych. Fabułę wyznacza kilka zdarzeń:

- Rywalizacja barona Firuleta i hrabiego Szarma o zdobycie względów Albertynki;
- Intryga Szarma nasyłającego na Albertynkę złodziejaszków – „dotknięta” przez jednego z nich zaczyna odczuwać pragnienie „nagości”;
- „lokajstwo” pod wodzą Hufnagla dokonuje rewolucyjnego przewrotu na zamku w księstwie Himalaj, w wyniku czego następuje zburzenie starego układu, zdarcie masek i póz – postacie odkrywają swoje prawdziwe oblicza;
- scena finałowa: przy dźwiękach zwycięskiej muzyki triumfuje nagość – odnajduje się zagubiona uprzednio Albertynka, powstaje z trumny zupełnie naga, wyzwolona z formy stroju, zwycięsko prawdziwa, autentyczna.

Bohaterowie to postacie arystokratów (książe i księżna Himalaj, baron Firulet, hrabia Szarm) i reprezentanci „warstw niższych” (wódz zbuntowanego lokajstwa – Hufnagiel i służba). Znaczące postacie to Fior i Albertynka.
Przy kreowaniu bohaterów widoczne są groteskowe „przerysowania”. Przy takim przerysowaniu pewne zjawiska, na które kieruje naszą uwagę autor, widać wyraźniej. I tak – postacie dramatu przedstawione są jako marionetki, grają role narzucone im przez konwencje. Nie sa więc autentyczni, przybierają fałszywe, sztuczne pozy. Manifestują się one poprzez groteskowy gest, strój, sposób mówienia. Ludzie ubrani w maski to szablonowe stereotypy (typ „księcia pana”, typ skromnej, niewinnej „panny z dobrego domu”) przypominające teatr kukiełek.
Dla wymowy utworu ważne wydaje się opozycyjnie usytuowanie dwóch postaci: Fiora i Albertynki. Fior to centralna postać tego świata „aktorów” poprzebieranych w maski i kostiumy, kreator i dyktator mody, który wszechwładnie panuje i kontroluje zewnętrzność oddanych mu w niewolę ludzi. Symbolizuje zniewolenie formą (parodystyczne odniesienie do Diora – paryskiego dyktatora mody). Albertynka jest nośnikiem idei nagości, którą Gombrowicz postrzega jako prawdę wrogą w stosunku do konwencji pozorów, do wszelkiej formy, która odbiera człowiekowi atrybut jego wolności i autentyczności.

Groteska i parodia to dwa zabiegi typowe dla poetyki „Operetki” wyznaczające oryginalność tego dramatu. Kategoria groteski polega na deformacji, odkształceniu prezentowanej rzeczywistości, „przerysowaniu” zdarzeń i postaci, na współistnieniu patosu obok trywialności, dostojnej powagi z błazenadą, w efekcie humorystyczne nacechowanie utworu. Pod warstwą komizmu autor skrywa jednak problemy poważne, napawające go trwogą, a humorystyczny dystans stanowi jak gdyby barierę, która ma go chronić pod patosem. Przykłady chwytów groteskowych w utworze to: pozy arystokratów (sposób ich mówienia), gesty lokajów (np. sposób czyszczenia „pańskich” butów), sposób przedstawienia rewolucji sygnalizowanej to przedziwną ciemnością, to wichurą nazywaną prześmiewczo „wiatrem historii”, to cwałującą hordą lokajów, pojawieniem się złodziejaszków – niby ludzi, niby psów spuszczonych ze smyczy. Podobne elementy absurdu (który zwykle towarzyszy grotesce) można zauważyć w przedziwnej metamorfozie pary książęcej w przedmioty – Księcia w lampę, a Księżnej w stolik.
Parodia pojawia się jako prześmiewcza reakcja na formy zużyte, zbanalizowane, skostniałe – zarówno w konwencjach literackich, jak też w sposobie ludzkiego myślenia i zachowań. Przykłady parodystycznych odniesień:

- tytuł utworu sygnalizuje parodiowanie operetki jako gatunku scenicznego;
- parodystyczne odniesienie księstwa Himalajów, śmiesznego w swej „wymizdrzonej”, „wyfiokowanej” nieautentyczności do Okopów św. Trójcy z „Nie – Boskiej komedii” Krasińskiego – parodystyczna „kalka” Pankracego;
- postać Fiora wykreowana na wzór bohaterów romantycznych
- prześmiewcze parodiowanie sposobu mówienia arystokratów

„Operetka” jest dalszym ciągiem Gombrowiczowej walki z konwencją, z Formą, walki rozpoczętej w „Ferdydurke”, kontynuowanej w „Trans – Atlantyku” i „Ślubie”. Podejmując istotne problemy egzystencjalne stawia pytania o granice prawdy i fałszu, o istotę wolności i zniewolenia człowieka, o wzajemne układy między sferą „inni” i „ja”, wreszcie o rewolucję – wciąż od wieków powtarzany „zakręt” historii. Czym ona jest? Czy burzeniem skostniałego porządku? Czy może jeszcze czymś innym? Nie szukajmy u Gombrowicza jednoznacznych odpowiedzi na te pytania, bo według niego :literatura nie jest od rozwiązywania zagadnień – ona je stawia” – dodajmy – w sposób niezwykły i oryginalny, daleko odbiegający od ustalonej w tradycji konwencji.