1. Źródła problemów badawczych
Problem badawczy można sklasyfikować jako pytanie na które nie ma jeszcze w nauce odpowiedzi. Problemy dzieli się często na teoretyczne i praktyczne. Najkorzystniejsze jest jednak dzielenie na dwa podstawowe źródła problemów, jakimi są:
1) rozwój nauki i pojawiające się w nauce luki i niejasności (są to tzw. problemy teoretyczne) oraz
2) obserwacja rzeczywistości i praktyka (przekształcanie).
Charakterem i zakresem problematyki badawczej są
a) obiektywna rzeczywistość;
b) dotychczasowa wiedza o tej rzeczywistości oraz
c) metody badań rzeczywistości inaczej metody naukowe.
2. Algorytm postępowania w socjologicznych badaniach empirycznych
Algorytm postępowania badawczego to inaczej schemat badań empirycznych. Nie jest on oczywiście jednoznaczny. Na każdym etapie badań występują modyfikacje i zróżnicowania. Modyfikacje te nie dotyczą jednak samych etapów badań. Oznacza to, że każde badania empiryczne musza być prowadzone przy uwzględnieniu wszystkich głównych etapów. W skład algorytmu postępowania badawczego wchodzą następujące etapy badawcze:
- wstępne sformułowanie problemu
- eksplikacja problematyki badawczej (uszczegółowienie tematu)
a) wybór i uzasadnienie hipotez badawczych
- operacjonalizacja problematyki badawczej
- wybór zbiorowości, w której będą realizowane badania
- wybór technik i metod badawczych
- wybór bazy źródłowej
- wybór zasad, kryteriów i technik analizy wyników badań
- przygotowanie narzędzi badawczych
b) pilotaż badań
- dobór próby (jednostek, które zostaną poddane badaniom)
- realizacja badań empirycznych
- weryfikacja zebranego materiału empirycznego
- wstępne grupowanie materiału surowego
- analiza materiału empirycznego
- testowanie hipotez i wyników badań
- pisanie końcowego raportu z badań
3. Etapy postępowania badawczego
Można wyróżnić następujące etapy postępowania badawczego :
- wstępne sformułowanie problemu
- eksplikacja problematyki badawczej (uszczegółowienie tematu)
o wybór i uzasadnienie hipotez badawczych
- operacjonalizacja problematyki badawczej
o wybór zbiorowości, w której będą realizowane badania
o wybór technik i metod badawczych
o wybór bazy źródłowej
o wybór zasad, kryteriów i technik analizy wyników badań
- przygotowanie narzędzi badawczych
o pilotaż badań
- dobór próby (jednostek, które zostaną poddane badaniom)
- realizacja badań empirycznych
- weryfikacja zebranego materiału empirycznego
- wstępne grupowanie materiału surowego
- analiza materiału empirycznego
- testowanie hipotez i wyników badań
- pisanie końcowego raportu z badań
4. Hipotezy badawcze
Hipoteza jest najczęściej wyjaśniana jako propozycja twierdzenia naukowego. Jest propozycją odpowiedzi na pytania zawarte w problematyce badawczej. Najczęściej źródłami hipotez są : 1) wyniki teoretycznych rozważań; 2) dotychczasowe badania z tego zakresu; 3) inwencja twórcza i pomysłowość badacza. Hipotezy badawcze powinny spełniać następujące wymogi:
- odnosić się jednoznacznie do problematyki, tzn. dostarczać propozycji odpowiedzi na pytania wynikające z problemów
- posiadać uzasadnienie, które jest najczęściej odwołaniem się do wiedzy teoretycznej lub empirycznej z zakresu danej problematyki. Często wystarczającym uzasadnieniem hipotezy jest podanie jej źródła.
- Posiadać warunki sprawdzalności. Dlatego należy stwierdzić, czy hipoteza jest propozycją twierdzenia a) jednostkowego bądź ogólnego; b) bezwyjątkowego lub probabilistycznego; c) szczegółowego lub uniwersalnego.
5. Wskaźniki socjologiczne
Rozróżniamy następujące wskaźniki socjologiczne:
- inferencyjne – wynikają z przekazów
- definicyjne – wynikają z definicji
- empiryczne – wynikają z badań
6. Zwiad badawczy i badania pilotażowe
Badania pilotażowe umożliwiają udzielenie odpowiedzi na następujące pytania:
a) czy problem może być rozwiązany przy użyciu przyjętych metod i technik badawczych ?;
b) czy został on całkowicie i prawidłowo zoperacjonalizowany? ;
c) jaka jest wartość przyjętych wskaźników;
d) czy wszystkie pojęcia mają jednoznaczny sens empiryczny?
Badania pilotażowe spełniają trzy funkcje:
1) stwierdzenie problemu badawczego, a zwłaszcza poprawności eksplikacji i operacjonalizacji tego problemu;
2) sprawdzenie technik i narzędzi badawczych – dokonuje się w ten sposób sprawdzenia poprawności wyboru technik i sprawdza, czy nie istnieją przeszkody w ich stosowaniu; 3) sprawdzenie techniczno – organizacyjne badań, co ma zwłaszcza istotne znaczenie w terenowych badaniach zespołowych.
Pilotaż powinien być przeprowadzany w tej samej zbiorowości, w której będą realizowane badania zasadnicze.
7. Budowa narzędzi badawczych
Narzędzia badawcze stosowane w badaniach socjologicznych nie są uniwersalne. Do narzędzi badawczych w socjologii zaliczane są przede wszystkim wszelkiego rodzaju kwestionariusze (wywiadu, ankiety, obserwacji), następnie schematy i klucze kategoryzacyjne (w analizie treści różnego rodzaju dokumentów) oraz instrukcje i schematy umożliwiające gromadzenie informacji. Budowa narzędzi badawczych może być rozpoczęta dopiero po skonstruowaniu, eksplikacji i operacjonalizacji problematyki badawczej, a także po wyborze populacji, w której będą realizowane badania. Każde narzędzie badawcze pełni w badaniach podwójną rolę:
1) umożliwia zebranie potrzebnych informacji;
2) jest najbardziej szczegółowym przełożeniem problematyki badawczej na język pytań i problemów jednostkowych. Ostateczny kształt (zawartość, budowę) narzędzia wyznaczają następujące czynniki w następującej kolejności:
- zakres problematyki badawczej
- swoiste wymogi techniki badawczej, jaka będzie zastosowana
- cechy specyficzne zbiorowości, w której badania będą realizowane
- warunki techniczno – organizacyjne badań (zespół badaczy, czas, miejsce badań itp.)
8. Zmienne socjologiczne i ich rola w badaniach socjologicznych
II. Zagadnienia ogólne dotyczące przeprowadzania badań socjologicznych
1. Zastosowanie wywiadu. Rodzaje wywiadu stosowane w badaniach socjologicznych
Wywiad jest coraz bardziej popularną formą zbierania informacji od osób, które są przedmiotem badania. Wypowiedź badanego może być dla badacza źródłem informacji o tym, jak badany postrzega i ocenia pewne zjawiska otaczającego go świata i jak zamierza się wobec nich zachować. Socjologa interesuje tylko problem szczerości wypowiedzi. Forma zbierania informacji może być różnorodna:
- swobodna rozmowa
- wywiad bardziej sformalizowany
- kwestionariusz ankietowy
Różny może być też schemat metodologiczny badania:
- monografia terenowa
- sondaż ankietowy na próbie reprezentatywnej
- studium panelowe
- studium eksperymentalne
2. Badania sondażowe. Sondaże ankietowe
Sondaż polega na bezpośrednim kontakcie z osobami bądź też z próba osób, których cechy bądź postawy są istotne z punktu widzenia problemu badawczego. Stosujemy go w wypadku, kiedy nie możemy zdobyć potrzebnych informacji w sposób łatwiejszy. Sondaż umożliwia systematyczne zbieranie danych od członków pewnych zbiorowości. Często wykonuje się to za pomocą wywiady osobistego, bądź też innych narzędzi badawczych. Kiedy badamy tylko część danej zbiorowości, stanowiącej jej reprezentację, nazywamy sondażami reprezentatywnymi.
Typ badań sondażowych:
- sondaże jednorazowe na próbie nieważonej
- sondaże jednorazowe na próbie ważonej
- sondaże na próbach kontrastowych
- sondaże powtarzane
3. Rodzaje ankiety jako techniki zbierania materiału empirycznego
Ankieta to tyle co kwestionariusz – jest to technika badawcza polegająca na komunikowaniu się pomiędzy ankieterem a respondentem z zastosowaniem kwestionariusza.