Koncepcja faktu społecznego u E. Durkheima . Założenia metody E.Durkheima .

Socjologia jako nauka, starająca się poznać prawa struktury i rozwoju społeczeństwa pojawiła się dopiero w połowie XIX wieku. Jednak studia nad poszczególnymi dziedzinami życia społecznego, prawami rządzącymi zbiorowością są stare i dawne jak ludzkość. Już w społeczeństwach pierwotnych znajdujemy myśli i uogólnienia dotyczące sytuacji wynikających ze wspólnego życia.
Socjologia w miarę postępu gospodarczego i społecznego rozwijała koncepcje prowadzące do zbudowania ogólnej teorii rozwoju.
Każda epoka miała swoją doktrynę społeczno-polityczną, charakteryzującą ją i wynikającą z całokształtu jej ustroju, kultury ekonomiki. Każda doktryna jest ważna dla swojej epoki i
wartość jej trzeba mierzyć kryteriami tej epoki.
Wielu socjologów tworzyło wizję społeczeństwa z potocznych obserwacji, własnej intuicji i twórczej siły wyobraźni. Jedną z wielu wybitnych postaci, która miała olbrzymi wpływ na rozwój nowoczesnej socjologii był Emil Durkheim. Ten urodzony 15.04.1858 roku francuski filozof, socjolog i pedagog był twórcą francuskiej szkoły socjologicznej. Stworzył on oryginalną koncepcję socjologiczną i potrafił ją zastosować w badaniach empirycznych. Autor wybitnych dzieł należących do klasyki myśli socjologicznej, uczony, którego działalności socjologia zawdzięcza instytucjonalizację. Koncepcje Durkheima weszły do podstawowego kanonu wiedzy socjologicznej, stanowiąc w wielu dziedzinach badań zjawisk społecznych obowiązujący punkt odniesienia. Kolejne pokolenia socjologów odczytują na nowo jego prace, znajdując w nich różnorakie inspiracje.
Emil Durkheim był twórcą i najwybitniejszym przedstawicielem tzw. socjologizmu. Kierunku w socjologii, który uważa zjawiska społeczne za pierwotne, życie psychiczne kulturowe jednostki za pochodne. Wg socjologizmu warunki społeczne określają kulturę, wiedzę, moralność, sztukę i inne zjawiska nieprzyrodnicze. Do badania wszelkich przejawów życia psychicznego należy stosować metody socjologiczne. Emil Durkheim był autorem klasycznych dzieł, spośród których najwybitniejsze to: „Podziale pracy społecznej”, „Zasady metody socjologicznej”, „Elementarne formy życia religijnego” , był założycielem i redaktorem pisma „L Annie Sociologique”.

Socjologia Durkheima miała silny związek z dziedzictwem myśli społecznej i socjologii XIX wieku, dla jej zrozumienia trzeba uwzględnić historyczne źródła, którymi były trwające od końca XVIII wieku dyskusje o kryzysie społeczeństwa, oraz próby stworzenia naukowych podstaw dla przezwyciężenia tego kryzysu.
Durkheim nie zaakceptował żadnej z wielkich współczesnych ideologii, nie mógł się pogodzić z liberalizmem, jako doktryną, według której społeczeństwa jest ciałem złożonym z indywidualnych osób. Durkheim był również przeciwny socjalizmowi, który był w pewnym sensie pokrewny liberalizmowi w dążeniu do czynienia z państwa instrumentu życia ekonomicznego. Durkheima nie można zaliczyć również do konserwatystów, był uczonym o świeckich poglądach, gorliwym wyznawcą zasad Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.
Uważał, że w nowoczesnym społeczeństwie jedynym sposobem rozwiązywania problemów społecznych są metody naukowe.

Najważniejszym tematem prac Durkheima jest podstawowa opozycja jednostka – społeczeństwo, generalne przeciwieństwo czynnika indywidualnego i społecznego. Uniwersalny wymiar tej opozycji związany jest z przyjętą przez uczonego koncepcją dualizmu natury ludzkiej, koncepcją człowieka rozdwojonego, stanowiącego główną postać całej jego myśli. Opozycja tego co społeczne, i tego co indywidualne przebiegająca przez każdą jednostkę ludzką, jest uniwersalnym wymiarem ludzkiego świata.

Durkheim był jednym z pierwszych socjologów, którzy mniej mówili o społeczeństwie, a więcej poświęcali uwagi konkretnej analizie społeczeństw i grup ludzkich. Aby zbadać społeczną solidarność i poddać ją ścisłej obserwacji jako fakt społeczny, a nie psychologiczny, konieczne jest znalezienie obiektywnego wskaźnika. Za wskaźnik posłużyło Durkheimowi prawo. Prawo jest tym, co w społeczności jest najbardziej stałe i sprecyzowane. Wyodrębnił dwa zasadnicze przepisy prawne, prawo karne i prawo kooperacyjne. Prawo karne, które odnosi się do czynów będących pogwałceniem przyjętych w danym społeczeństwie sposobów myślenia, czucia i działania. Prawo kooperacyjne, w którym istnieją wyłącznie sankcje represyjne, mające na celu nie tylko ukaranie winnego, co przywrócenie stanu rzeczy, w jakim znajdowały się przed aktem naruszenia.
W swoich badaniach socjologicznych Durkheim bada podłoża świadomości zbiorowej. Badaniem tego podłoża miał zajmować się dział Durkheimowskiej socjologii zwany morfologią społeczną. Do zakresu morfologii społecznej zaliczał badania materialnych form społeczeństwa, kształt jego granic, wielkość terytorium, położenie społeczeństwa, liczebność, gęstość. Morfologia społeczna obejmowała rozległą problematykę demograficzną, ekonomiczną, antropogeograficzną itd.
Pod wpływem badań Spencera i Cometea Durkheim zainteresował się porządkiem społecznym, tematyką scalania społecznego. Jego podejście określa się mianem funkcjonalistycznego. Durkheim wykazuje znaczenie różnych elementów życia społecznego dla zachowania spójności społeczeństwa np. rolę spoiwa stanowią przekonania, wartości.
W swoim pierwszym większym dziele „O podziale pracy społecznej”, wydanej w 1893 roku Durkheim wykazał jak wzrastający podział pracy i pogłębiające się zróżnicowania społeczne prowadzą do przekształcania solidarności społecznej – więzi, wzajemnych związków i zależności między członkami społeczeństwa, a tym samym do zmian tych społeczeństw.
Durkheim zaproponował pozytywne badanie owych zjawisk, poprzez analizę ich zewnętrznych, obiektywnych wskaźników. Za zewnętrzny zobiektywizowany wskaźnik przyjął prawo. Tym dwu rodzajom prawa odpowiadają dwa typy organizacji społecznej
wyrażające się w dwu odmiennych typach solidarności:

Solidarność mechaniczna – oparta na podobieństwie, na wspólnocie uczuć i wierzeń. Opierająca się na sankcjach [ np. prawo karne ], oraz wspólnej świadomości zbiorowej. Charakterystyczna dla społeczeństw pierwotnych.

Solidarność organiczna - oparta na współzależności, związana ze zróżnicowaniem społecznym, rosnącą rolą jednostki i ogólną indywidualizacją życia zbiorowego, co jest efektem postępującego podziału pracy. Wynika z potrzeby współpracy, rodzajach norm opierających się na współpracy [ np. prawo cywilne, prawo handlowe ]. Świadomość zbiorowa odgrywa mniejszą rolę, pozostawiając więcej miejsca na indywidualną inicjatywę i refleksje. Charakterystyczna dla społeczeństw rozwiniętych.

W społeczeństwie o solidarności mechanicznej, czyli w społeczeństwach homogenicznych, zakresy tych dwóch rodzajów solidarności pokrywają się . Natomiast wraz z rosnącym podziałem pracy i w efekcie rosnącym zróżnicowaniem społecznym, z przekształceniami solidarności mechanicznej w organiczną, następuje powoli proces usamodzielniania się jednostek uwalniania spod wpływu ogółu. Ład solidarności mechanicznej i moralnej integracji zostaje zastąpiony nowym porządkiem polegającym na wzajemnej zależności, której źródłem jest zróżnicowanie i specjalizacja.

Dominacja społecznego wymiaru zjawisk najpełniejszy wyraz znajduje w Durkheimowskiej koncepcji faktu społecznego, stanowiącej jeden z podstawowych filarów myśli Durkheima. Na kartach „Zasad metody socjologicznej” wydanej w 1895 roku zdefiniował on fakt społeczny jako „wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej: taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mając jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji”

Ten pozytywistyczny program Durkheim realizował w swoich pracach, których charakterystyczną cechą było ścisłe powiązanie refleksji teoretycznych z badaniami konkretnych faktów społecznych. Fakty społeczne powinny być wyjaśnione tylko i wyłącznie za pomocą innych faktów społecznych, co znaczy np. powinny być ujmowane w powiązaniu z typem społeczeństwa, z rodzajem organizacji społecznej.

Podstawą socjologii Durkheima było, aby fakty społeczne traktować jak rzeczy. Aby socjolog podchodzący do przedmiotu swoich badań, wyzbył się jakichkolwiek emocji i wrażeń, aby podszedł do analizy faktu tak jak fizyk, chemik. Durkheim każe przyjąć, że znajdujemy się w obliczu faktu, o którym nic nie wiemy. Fakty społeczne powinny być badane jak rzecz. Faktom przepisuje obiektywny, zewnętrzny wobec jednostek i niezależny od nich byt. Zgodnie z tym założeniem, w badaniu naukowym należy odrzucić wszelkie potoczne kategorie, dotychczasową wiedzę, a polegać tylko na samych faktach, czyli na obserwowalnych, zewnętrznych cechach zjawiska. Obiektywne poznanie naukowe polega na obserwacji z zewnątrz, na wzór nauk przyrodniczych poznający przedmiot jest ściśle oddzielony od poznawanego przedmiotu. Nie znamy i nie możemy znać moralności, możemy tylko obserwować i opisywać normy moralne w różnych zbiorowościach.


Kluczowym elementem badań socjologicznych są więc fakty społeczne. Socjolog powinien odrzucić wszelkie uprzedzenia, stereotypy o społeczeństwie, powinien stanąć w dystansie, na zewnątrz faktu.
Faktem społecznym według Durkheima są wszelkie treści pojawiające się w zbiorowościach ludzkich, dotyczące norm i reguł zachowania, zasad działania i sposobów myślenia, które obiektywizują się i wywierają wpływ na członków zbiorowości. Przykładem takiego faktu społecznego może być religia, prawo, moralność, obyczaje.
W ujęciu Durkheimowskim fakty społeczne mają trzy podstawowe cech:

1. powszechność - przekonania i reguły są podzielone przez członków pewnej zbiorowości,

2. zewnętrzność - wobec każdego członka tej zbiorowości fakty te są zewnętrzne, nie są wymyślone przez niego, lecz istniały już wcześniej i zostały mu przekazane w procesie socjalizacji,

3. przymusowość - każdy członek danej zbiorowości musi zachować się zgodnie z jej zasadami, każde przeciwstawienie się tym zasadom spotyka się z uruchomieniem wobec jednostki pewnych sankcji społecznych.


Zasady metody socjologicznej są uzasadnieniem tezy o możliwościach naukowych socjologii. Zapoczątkowały systematyczne dociekanie nad metodą badań socjologicznych, nad teoretycznymi podstawami nauk społecznych. To właśnie w „Zasadach metody socjologicznej” Durkheim postulował, by socjolog do badań podchodził bez emocji. Zasady nie są traktatem o metodologii nauk społecznych w dzisiejszym rozumowaniu słowa `metodologii`, są jednak dokumentem historycznym o pierwszorzędnym znaczeniu, są rejestrem problemów naukowych, do których socjologia współczesna powraca i będzie powracać.


Postulat traktowania faktów społecznych jako rzeczy ma i inną stronę, rzecz to coś zewnętrznego w stosunku do podmiotu i w związku z tym nie może być badana i poznawana introspekcyjnie. Rzeczą jest wszelki przedmiot poznania, który nie jest w swej naturze przenikalny dla inteligencji. Rzeczą jest wszystko, co nie jest moim ja i tym samym nie może zostać poznane od wewnątrz.

W całej swojej działalności naukowej Durkheim dążył do nadania socjologii statusu nauki, przez ukazywanie społecznego charakteru zjawisk badanych dotąd przez inne dyscypliny, wykorzystywanie wiedzy konkretnej, materiałów faktograficznych, dążenie do odkrycia prawidłowości ogólnych życia społecznego. W swoim dziele „Elementarne formy życia religijnego”, (które jest kontynuacją, rozwinięciem i konsekwentnym zastosowaniem wielu wcześniejszych koncepcji i pomysłów) zajmuje się religią, z uwagi na jej społeczną naturę, genezę, funkcje pełnione w zbiorowości.

Durkheim dąży do naukowego i racjonalnego badania religii, do stworzenia ogólnej teorii zjawisk religijnych, jako zjawisk społecznych. Badając zjawiska religijne sięgał do zjawisk najprostszych, najbardziej pierwotnych, do wierzeń totemicznych. Analiza ich doprowadziła go do wniosku, o społecznym charakterze nie tylko religii, ale i do koncepcji, że życie religijne jest źródłem wszystkich form myśli.
Ukazany przez Durkheima społeczny charakter religii zawiera się zarówno w jej społecznym uwarunkowaniu jak i w jej przedmiocie. Wyobrażenia religijne dotyczą rzeczy społecznych i współgrają w funkcjach społecznych takich jak np. integracyjnych, więziotwórczych.

Centralną częścią Durkheimowskiej socjologii poznania jest socjologia podstawowych kategorii poznania, będących jak gdyby „kośćcem intelektu”, „niemal nieodłącznych od normalnego funkcjonowania umysłu”. Ich analiza podjęta z perspektywy socjologicznej miała doprowadzić do odnowienia teorii poznania, rozwiązać tradycyjne problemy epistemologiczne. Socjologiczna teoria poznania miała dostarczyć odpowiedzi w sporze między apriorystami, a empirystami o genezę poznania.

„Elementarne formy życia religijnego” należą do klasyki różnych subdyscyplin socjologii i różnych dziedzin badań. Durkheim zapoczątkował i stworzył podstawy dla bardzo wielu dziedzin badań socjologicznych. Oprócz bardzo dużego wkładu w socjologię religii i socjologię poznania, w dziale tym znajdują się współczesne zręby socjologii kultury, a także rozwijające się intensywnie w ostatnich czasach podstawy socjologii czasu.

Rzadko który socjolog bywa tak rozmaicie odczytywany jak Durkheim. Dzieła jego stały się początkiem wielu kierunków badań, bogatym źródłem inspiracji. Jest to związane z programem socjologicznym tego uczonego, jego ramowym, otwartym, szerokim charakterem, skłaniającym do rozmaitych kontynuacji i interpretacji.

Nie zawsze dzieło Durkheima było odbierane pozytywnie, zawsze jednak spotykało się z bardzo żywą reakcją specjalistów z różnych dziedzin. Wszystkie prace Durkheima w momencie ich publikacji były komentowane publicznie i nieraz spotykały się z ostrą krytyką i gorącą polemiką. Twórczość Durkheima polegała na nieustannym atakowaniu w różny sposób i od różnych stron tych samych problemów. Podlegała ona ewolucji, było to jednak ewolucja bez dramatycznych zwrotów i przełomów. Podstawowe idee, zarysowane we wcześniejszych pracach, nigdy nie zostały odrzucone, ani w drastyczny sposób zmienione, lecz co najwyżej rozwinięte i wzbogacone.



Bibliografia:
-Durkheim, mile: „Zasady metody socjologicznej” Warszawa PWN, 2000
-Durkheim, mile „O podziale pracy społecznej” Warszawa PWN, 1999
-Bokszański, Zbigniew (Red) „Encyklopedia socjologii” Warszawa Oficyna Naukowa, 2002
-Władyka, Maria:„Teoria faktu społecznego w systemie socjologicznym Emila Durkheima” 1974