Epoka wielkich odkryć
Rok 1492, w którym genueńczyk Krzysztof Kolumb dotarł do wybrzeży wysp Ameryki Środkowej przekonany, że odkrył drogę do Indii, stanowi w wielu podręcznikach historii datę graniczną między średniowieczem a epoką nowożytną. Europejczycy dopiero w kilka lat później, dzięki wyprawie innego Włocha, Amerigo Vespucci, dowiedzieli się, że Kolumb odkrył zupełnie dotąd nieznany ląd, nazwany w 1507 r. na cześć Vespucciego, Ameryką.
Poszukiwaną drogę do Indii odnalazł natomiast Vasco da Gama, który w 1497 r. wyruszył z Portugalii i opłynąwszy Afrykę znalazł się na wodach Oceanu Indyjskiego.
Te przedsięwzięcia śródziemnomorskich żeglarzy stanowiły fragment wielkiej przygody europejskich kupców, rycerzy, zawodowych żeglarzy i skazańców (dla których zaokrętowanie się było jedyną szansą uniknięcia stryczka), którzy miedzy połową XV a połową XVI w. wyruszyli na morza i oceany, by odkrywać nieznane lądy i szlaki morskie.
Uwarunkowania i cele wypraw. Wyprawy na Atlantyk, Oceany Indyjski i Spokojny poprzedziło stopniowe poznawanie wybrzeży zachodniej Afryki, do których docierano drogą morską, na dużych statkach – karawelach.
Około 1430 r. Portugalczycy opanowali żeglugę na Wyspy Azorskie.
W XIV w. fale głodu, epidemie i zniszczenia wojenne w Portugalii spowodowały spadek zaludnienia, a w rezultacie kryzys, który dotknął warstwy feudalne i pchnął je do udziału w wojnach i podbojach poza granicami Półwyspu Pirenejskiego. Terenem ekspansji szlachty portugalskiej stały się północne i zachodnie ziemie Afryki.
Przewodził tej szlachcie syn króla Jana I, książę Henryk o przydomku Żeglarz (1394 – 1464 r.).
W XV w. znaczne trudności napotykał handel lewantyński.
Przez cały XV w. wyprawy ożywiała legenda o dalekim chrześcijańskim kraju „księdza Jana”, który sytuowano w okolicach Etiopii i do którego zamierzano dotrzeć.
Cywilizacje Ameryki. W XV – XVI w. cechowały ich bardzo duże różnice cywilizacyjne. Cztery ludy: Majowie, Toltekowie, Aztekowie i Inkowie stworzyły bardzo bogate kultury, natomiast większość plemion żyła na prymitywnym stopniu rozwoju.
Imperium zamorskie Portugalii. W 1494 r. między królestwami Półwyspu Pirenejskiego został zawarty traktat, który określił ich strefy wpływów i podbojów.
W początkach XVI w. dzięki podbojom Alfonso D’Albuquerqua Portugalia zdominowała handel na Oceanie Indyjskim i zapanowała nad jego wodami.
Portugalia już w końcu XV w. stała się największym producentem cukru w naszym kręgu cywilizacyjnym.
Podboje i organizacja kolonii hiszpańskich.
W 1519 r. pod wodzą Ferdynanda Corteza rozpoczął się podbój Meksyku.
Cesarz Karol V przyznał w 1531 r. Franciszkowi Pizarro prawo zorganizowania tam prowincji hiszpańskiej.
W połowie XVI w. Ameryka Środkowa i Południowa, z wyjątkiem terytorium Brazylii oraz Gujany, stały się częścią imperium hiszpańskiego, które na północy sięgało do dzisiejszej Kalifornii, Luizjany i Florydy. Koloniami w Ameryce zarządzała powstała w 1524 r. Rada Indii.
Już w połowie XVI w. w kopalniach południowoamerykańskich wydobywano prawie dwukrotnie więcej złota niż w Afryce i Europie łącznie (ok. 5400 kg rocznie; 20% kruszców otrzymywał skarb w Madrycie).
„Stary” i „Nowy Świat”. W 1605 r. w Dolinie Anahuac było już tylko 1075 tys. Indian, czyli około 4%(!).
Już w drugiej połowie XV w. Portugalczycy wywieźli z zachodniej Afryki ok. 140 tys. Murzynów, początkowo do Europy, a w następnym stuleciu bezpośrednio do kolonii w Ameryce.
Kierunki rozwoju gospodarczego Europy w XV – XVI w.
Schyłek XV i XVI w. należą do okresów szybkiego rozwoju gospodarczego Europy.
Produkcja miejska. Rzemiosło w XV – XVI w. rozwijało się nadal w przeważającej mierze w ramach systemu cechowego.
Główną gałęzią wytwórczości miejskiej pozostawała w XVI w. produkcja tkanin, przede wszystkim sukiennictwo.
Najistotniejszą jednak zmianą był bardzo szybki rozwój w XVI w. produkcji tkanin wełnianych w Anglii.
W drugiej połowie XVI w. w Wenecji, Florencji, Lucce i w Mediolanie rozwinęła się produkcja, przeznaczonej na dwory monarsze i arystokratyczne, luksusowej tkaniny jedwabnej, co wiązało się z rozwojem hodowli jedwabników na terenie Półwyspu Apenińskiego.
Handel.
Artykuły kolonialne importowane z krajów Lewantu i Dalekiego Wschodu stanowiły przede wszystkim korzenie i przyprawy (pieprz, goździki, cynamon itp.) oraz cukier, którego udział w przywozie rósł u schyłku XVI w.
Spółki handlowe. Czasem spółki przekształcały się w kompanie handlowe, działające pod protektoratem państwa i uzyskujące monopol na handel z określonym regionem.
Banki i giełdy. Zwiększone obroty towarowe wymagały kredytu i możliwości rozliczeń bezgotówkowych. Wpłynęło to na dalszy rozwój w XV i na początku XVI w. domów bankowo-handlowych, zwłaszcza w Genui, Florencji, Norymberdze i Augsburgu. W ciągu XVI w. sprawowaną dotychczas przez wielkie banki rolę instytucji umożliwiających rozliczenia bezgotówkowe przejęły giełdy.
Rolnictwo. Dualizm w rozwoju gospodarczym Europy. Mimo, iż w charakterystyce rozwoju gospodarczego Europy w XV – XVI w. uderza dynamika i nowoczesność form organizacyjnych produkcji miejskiej, to nie należy jednak zapominać, że przeważająca część ludności kontynentu pracowała w rolnictwie.
Przemiany w rolnictwie XVI w. doprowadziły do powstania zjawiska określonego jako dualizm w rozwoju gospodarczym Europy.