Od kolonializmu do nazizmu

Str 1-11
WYKŁADY Z HISTORII POWSZECHNEJ
XX – wieczna Francja jest konsekwencją sprawy Dreyfusa;
1898 – wojna hiszpańsko – amerykańska – najważniejsze wydarzenie dla USA, które zapoczątkowało ekspansję kolonialną USA;
Wielka Brytania to przede wszystkim stabilizacja, ale i dochodzenie do głosu ludzi powszechnych, obniżenie roli arystokracji, która zasiadała w Izbie Lordów, zwiększenie funkcji Izby Gmin i ciągłe obniżanie roli Izby Lordów.
Rosja XX w. to konsekwencje rewolucji 1905 i 1917 r.; zmiana społ., ale nie byłoby rewolucji 1917 bez rewolucji 1905 (podkreślał to sam Lenin).
I wojna światowa była inna niż wszystkie poprzednie, gdyż następowały przemiany na świecie, dlatego też aby poznać historię powszechną XX w. należy studiować ją od 1871 r;
PRZEDMIOT BADAŃ – 1871 – 1989
KOLONIALIZM
Kolonializm to podbój, zabór uzależnienie i eksploatacja krajów zamorskich.
Algieria była najważniejszą kolonią Francji, która podzielona na trzy departamenty stanowiła część Francji.
Kolonializm – zbiór doktryn dotyczących podboju ziem zamorskich.
1871 – rozpoczyna się nowy, kolejny wyścig kolonialny, który został wcześniej zastopowany w 1776 po ogłoszeniu niepodległości przez USA i później wyzwolone kolonie hiszpańskie Ameryki Płd.

Kiedy rozpoczął się nowy wyścig, głównym zainteresowaniem stała się Afryka. W ciągu 30 lat cała Afryka oprócz Etiopii i Liberii została skolonializowana przez Europę.
Główną przyczyną kolonializmu były przyczyny gospodarcze. Wielka Brytania – najbogatszy kraj XIX w. zbierał ogromne zyski ze swych kolonii.
Przyczyną kolonializmu było także rozładowanie ludności, której przyrost w Europie powodował przeludnienie.
Równie ważne były względy militarne, jak w przypadku Wielkiej Brytanii: Malta, Cypr na Morzu Śródziemnym, Kanał Sueski, Somali, Indie i Singapur to typowe militarne kolonie Wielkiej Brytanii.
Ważne także były względy prestiżowe. Niemcy, jako że z powodu początkowego braku chęci do zdobywania kolonii przez Bismarcka, a także w konsekwencji zbyt późnego wystartowania w tym wyścigu, posiadały kolonie niegospodarne.
Na kolonizację wpłynęły względy ideologiczne (biały człowiek).
Największe imperium stworzyli Brytyjczycy, posiadali ok. ¼ całego świata, najważniejszą brytyjską kolonią były zdecydowanie Indie.
Francuzi z kolei zdobyli najwięcej kolonii po 1871, toteż byli drugą potęgą. Zdobyli bowiem największą część Afryki, którą podzielili na Afrykę Płn. i Afrykę Czarną.
Spotkanie Francuzów z Brytyjczykami w Faszadzie 1898 było końcem kolonizacji Afryki przez Francuzów, jako że oni wówczas bardziej przejmowali się sprawą Dreyfusa. Dlatego też w 1904 w porozumieniu Francuzi uznali wpływy brytyjskie w Sudanie i Egipcie.
Trzecim imperium kolonialnym stanowiło imperium niemieckie zajmujące ok. 3 mln km 2.
Włosi zajmowali małe kolonie afrykańskie bez większych rezultatów. Przegrali m.in. w walce o Etiopię z miejscowym ludem w słynnej bitwie pod Aduą.
Zaskoczeniem dla świata była jedna kolonia belgijska, która obejmowała ok. 2 mln km2 i była najbogatszą kolonią afrykańską (Kongo w Afryce Środkowej); polityka Leopolda II w Kongo (króla Belgii).
Holandia to przede wszystkim Indie holenderskie, czyli dzisiejsza Indonezja.
Portugalia i Hiszpania to państwa, które odchodziły od kolonializmu.
Ponadto Szwecja i Dania miały jeszcze niewielkie kolonie (wyspy i półwyspy).
Niespodziewanie Polska wystąpiła z pretensjami do Madagaskaru, jednak nie osiągnęła rezultatu, z kolei prawnie jako że Kurlandia była lennem Polski, polska miało prawo do małej wyspy na Morzu Karaibskim Toga, którego jednak nie wykorzystała, tak więc Polska pozostała bez kolonii.
I WOJNA ŚWIATOWA
Jak wśród polityków wojna wywoływała obawy i lęk, tak wśród ludności entuzjazm. Było to przyczyną tego, że ludzie myśleli, że ich sytuacja się odmieni w wyniku wojny, że będzie to wojna dżentelmenów. Być może miało też znaczenie to, że ludzie byli młodzi i nie pamiętali żadnej wojny.
Entuzjazm skończył się jesienią 1914 r. kiedy było zimno i mokro, większość umierała na zapalenie płuc niż w wyniku działań militarnych, pojawił się problem dezercji.

Wojna okazałą się totalną, nieograniczoną wojną podwodną stosowaną przez Niemców (zatapianie okrętów wojennych, pasażerskich, handlowych), nowe rodzaje broni, wyjątkowo okrutna wojna (karabin maszynowy).
1) 1915 pod Cruz niemieckie karabiny wystrzelały ponad 200 tys. Żołnierzy;
2) gaz – 21-IV-1915 pod Ypres użyty po raz pierwszy (chlor); 1 mln 300 tys. żołnierzy w sumie zostało zagazowanych podczas całej I wojny światowej;
3) czołg – miotacze ognia doprowadziły do wytworzenia pierwszych czołgów 15-IX-1916 – użyte po raz pierwszy 2-XI-1916;
4) samolot – głównie w celu zwiadowczym, później zaczęto mocować karabiny, piloci zrzucali granaty, dopiero później mocowali bomby;
5) okręty podwodne – pierwszy raz stosowane na taką skalę;
bitwa pod Kaporem – najważniejsza bitwa na froncie włosko – austriackim;
1915 – lądowanie Brytyjczyków na Galipoli;
NIEMCY
1. Jaka była specyfika państwowości Niemiec na przestrzeni wieków?
2. Jak wyglądała sytuacja polityczna w Europie po 1815? Jaka była kondycja wielkich mocarstw?
3. W jakich okolicznościach doszło do zjednoczenia Niemiec? (Związek Reński, Niemiecki, Celny, Północnoniemiecki – jaką rolę każdy z tych związków odegrał w procesie jednoczenia się Niemiec?)
4. Rola Bismarcka w zjednoczeniu Niemiec.
5. Polityka zewnętrzna i wewnętrzna Bismarcka po 1871.
6. Ocenić rządy osobiste Wilhelma II (Welt politik).
NIEMCY 1871 – 1914
Rola Bismarcka w zjednoczeniu Niemiec.
- Otto von Bimarck (ur. 1815 – 1898) został powołany na stanowisko kanclerza Prus przez króla Wilhelma za namową ministra wojny Albrechta von Roona 24-IX-1862 (pełnił tą funkcję do 1890, od 1871 jako kanclerz Niemiec);
- Interes dynastii i państwa pruskiego był dla niego ważniejszy niż sprawa Niemiec, ale piastując stanowisko posła pruskiego w Radzie Związku Niemieckiego w latach 1850 – 1858 spostrzegł, że celem Austrii jest niedopuszczenie do zjednoczenia Niemiec, a także systematyczne upokarzanie Prus, w związku z tym po objęciu stanowiska premiera najważniejszą sprawą dla Prus jest zjednoczenie Niemiec;
- 30-IX-1862 w komisji budżetowej Sejmu Bismarck zapowiedział, że zjednoczenie Niemiec może jedynie się dokonać „krwią i żelazem”, ponad to postanowił rządzić bez budżetu pobierając jedynie uchwalone podatki;
- Bismarck w swojej drodze do zjednoczenia miał tyle łatwiejsze zadanie (niż w latach 1849 – 50), gdyż nie musiał obawiać się Rosji oraz wszelkiego poparcia Rosji dla Austrii (poróżnienie Rosji i Austrii po Wojnie Krymskiej oraz porażka Rosji w tej wojnie osłabiły ją, a także zaczęły erę reform, ponad to wybuch powstania styczniowego w Polsce umocnił solidarność prusko – rosyjską; Bismarck udzielił poparcia Rosji zawierając z nią 8-II-1863 konwencję za pośrednictwem generała Gustawa von Alvenslebena);
- Po zdobyciu Holsztynu i Szlezwiku przez Prusy i Austrię od Danii 1864 zaczęły się nieporozumienia miedzy Austrią i Prusami; 1-VI-1866 rząd austriacki postanowił zwołać Sejm Holsztyński, aby zdecydował o losach swego kraju, oraz do Sejmu Związku Niemieckiego o uregulowanie kwestii jego przyszłości, Bismarck uznał to za pogwałcenie zasady o współdecydowaniu w sprawie Szlezwiku i Holsztynu i 7-VI-1866 wojska pruskie wkroczyły do Holsztynu;
- Jednocześnie Bismarck domagał się usunięcia Austrii ze Związku Niemieckiego i uznania przewodnictwa Prus w Niemczech płn. oraz Bawarii w płd.;
- 14-VI-1866 Rada Związku zarządziła wojnę z Prusami, 17 państewek płn. stanęło po stronie Prus, do wojny z Austrią przystąpiła też Italia;
- pokój zawarto 23-VIII-1866 w Pradze; Zw. Niemiecki rozwiązano, Prusy zagarnęły Hanower, Hesję – Kassel , Holsztyn, Nassan oraz Frankfurt; Austria musiała odstąpić Wenecję Italii, mimo że militarnie ją pokonała;
- ostatnią przeszkodą Bismarcka w jednoczeniu Niemiec była Francja; zaniepokojona Francja rozciąganiem się wpływów Prus na państewka leżące na południe od rzeki Men , a także sprawa sukcesji tronu hiszpańskiego doprowadziło do wojny prusko – francuskiej;
- 18-I-1871 w Sali Lustrzanej w Wersalu proklamowano utworzenie Cesarstwa Niemieckiego z królem pruskim jako cesarzem niemieckim (Wilhelm I 1871-1888);
- pozostał jeszcze problem nazwy głowy państwa (Rzeszy Niemieckiej); następca tronu Fryderyk Wilhelm za podszeptem liberałów chciał tytuł „cesarz Niemców” (Kaiser der Deutschen), król Wilhelm pragnął być cesarzem Niemiec (Kaiser von Deutschland); Bismarck wynalazł regułę kompromisową – cesarz niemiecki (deutscher Kaiser); z jego inicjatywy król bawarski Ludwik II wystosował 3-XII-1870 list do Wilhelma I z propozycją przyjęcia tego tytułu; 10-XII-1870 Reichstag płn. Niemiec uchwalił poprawkę do konstytucji przewidującą, że na czele Rzeszy Niemieckiej stoi cesarz niemiecki;
POLITYKA WEWNĘTRZNA I ZEWNĘTRZNA BISMARCKA PO 1871r.
Polityka zewnętrzna
- po pokonaniu Francji i zaborze Alzacji i Lotaryngii Bismarck nie żywił zamiarów dalszego rozszerzania terytorialnego Rzeszy, a to z tego względu, że obawiał się powstania antyniemieckiej koalicji, dlatego też wszelkie jego działania zagraniczne koncentrowały się nad pozyskaniem sojuszników i niszczeniu wszelkich możliwych koalicji antyniemieckich;
- zabór Alzacji i Lotaryngii z góry ugruntował antyniemieckie nastawienie Francji, a z kolei słabnące wpływy w Rosji i rozwój myśli panslawistycznej oddalał Niemcy od Rosji oraz Austro-Węgry od Rosji;
- w związku, że większość Słowian bałkańskich pozostawała pod wpływem Turcji, toteż na razie Austro – Węgrom nie groził konflikt z Rosją; w związku z tym Bismarck doprowadził w 1872/3 do zjazdu w Berlinie trzech cesarzy; austriackiego – Franciszka Józefa I, niemieckiego – Wilhelma I, rosyjskiego – Aleksandra II, tak narodził się sojusz trzech cesarzy, którego celem było wspólne zwalczanie ruchów republikańskich i socjalistycznych oraz trzymanie w ryzach Polaków, który stał się także głównym celem polityki zagranicznej Bismarka;
- 1876 wybuchło powstanie w Bośni i Hercegowinie przeciw Turkom, do którego dołączyła Czarnogóra i Serbia, a w 1877 Rosja; w wyniku porażki Turcji i podpisania pokoju w San Stefano Rosja uzyskała ogromne wpływy na Bałkanach, co wywołało interwencję Austro – Węgier i Wielkiej Brytanii oraz rewizję pokoju na kongresie w Berlinie 1878 (Bismarckowi przypadła rola „uczciwego maklera”);
- powstanie trzech państw słowiańskich na Bałkanach (Bułgaria, Czarnogóra, Serbia) oraz wzrost ruchu panslawistycznego groziło rozpadowi Austro – Węgier w związku z czym w 1879 Bismarck zawarł sojusz z Austro – Węgrami; w 1882 do tego sojuszu dołączyły Włochy tworząc trójprzymierze; dodatkowo w 1883 do trójprzymierza dołączyła Rumunia zniechęcona do Rosji;
- mimo wszystko Niemcy z Austro-Węgrami utrzymały stosunki dyplomatyczne odnawiając układ trzech cesarzy w 1881 (ze strony rosyjskiej – Aleksander III); w 1884 zjechali się oni w Skierniewicach – Bismarck osiągnął swój cel – odizolował Francję;
- w wyniku udanych zabiegów Bismarcka Rzesza poszerzyła swe terytoria o nowe kolonie (1884 – zdobyła dzisiejszą Namibię w Afryce płd. – zach.; zdobyła przez bremeńskiego kupca Adolfa Luderitza; z polecenia Bismarcka zajęto Kamerun i Togo; 1884 zajęto część Wysp Salomona i Marshala na Pacyfiku; 1885 zajęto Tanzanię – zdobytą przez Carla Petersa; płn. Nową Gwineę – „Kraj cesarza Wilhelma” i leżący przed nią Archipelag Bismarcka nabyte przez Adolfa von Hansemanna dyrektora Disconto – Geselschaft);
- w 1885 w wyniku kolejnego napięcia na Bałkanach (Bułgaria zaatakowała należącą do Turcji Rumelię Wsch., za co Serbia zaatakowała Bułgarię, wskutek czego Austro – Węgry interweniowały, co nie spodobało się Rosji), układ trzech cesarzy wygasł w 1887, a jako że Niemcy nie chciały tracić sojuszu z Rosją Bismarck w 1887 zawarł za plecami Austro – Węgier tajny „układ reasekuracyjny” z Rosją na trzy lata (po dymisji Bismarcka w 1890 układu nie przedłużono);
- REALPOLITIK – polityka Bismarcka;
- 1887 układ Śródziemnomorski – Austro – Węgry + Wielka Brytania + Włochy (obrona przed Rosją cieśnin Morza Śródziemnomorskiego, terttorium Turcji);
Polityka wewnętrzna
- w pierwszych fazach polityka wewnętrznej Bismarcka opierała się na walce z liberałami oraz partią Centrum, a także Kulturkampfie i jednoczeniu konserwatystów;
- jako przeciwnik liberałów musiał się z nimi liczyć, jako że stanowili większość w parlamencie; z kolei z partią Centrum walczył m.in. po przez Kulturkampf – partia ta była katolicka;
- kolejnym problemem stał się wzrost ruchu robotniczego i socjalistycznego, przez co m.in. zaniechał Kulturkampfu i musiał pogodzić się z partią Centrum;
- Bismarck też jako jeden z pierwszych wprowadził ustawy socjalne, a mianowicie ustawy o ubezpieczeniu na wypadek choroby, kalectwa lub starosci;
- Śmierć Wilhelma I w 1888, a następnie szybka śmierć Fryderyka Wilhelma, który przyjął tytuł Fryderyk III i wstąpienie silnego Wilhelma II 1888 zapowiadało koniec polityki Bismarcka;
- Dochodzenie do władzy burżuazji i domaganie się otwarcia Niemiec na świat zmusiło Bismarcka do dymisji;
Str 12-23
Rządy osobiste Wilhelma II
- nieudolne rządy Bismarcka i kryzys w państwie doprowadziły do jego dymisji 20.III.1890 roku; jego następcą został Leo von Caprivi
- rządy Capriviego zaczęły się od uregulowania stosunków z Rosją, jako że był im przeciwny i dosyć miał ukrywania sojuszu przed Austro-Węgrami, a także widział zbliżanie się Rosji do Francji, w związku z tym nie przedłużył układu reasekuracyjnego
- nowym przedsięwzięciem była za to próba zbliżenia się do Wielkiej Brytanii, która wyraziła się układem z 1890 roku, w którym to Niemcy uznały protektorat brytyjski nad wyspą Zanzibar, uzyskując w zamian wysepkę Helgoland na Morzu Północnym, mającą znaczenie strategiczne
- w 1894 roku Caprivi zawarł układ handlowy z Rosją otwierający rynek niemiecki dla zboża rosyjskiego, a rynek rosyjski dla przemysłu niemieckiego, tym samym Caprivi pokazał sens swojej polityki, a mianowicie uprzywilejowanie niemieckiego przemysłu kosztem rolnictwa
- w 1891 roku przeprowadził ustawę o ochronie pracy, ustanawiającą m.in. zasadę odpoczynku niedzielnego, ograniczenie czasu pracy kobiet i młodocianych
- w 1893 roku Capriviemu udało się przeprowadzić reformy wojska, a mianowicie zwiększenie jego liczby (projektowano zwiększenie o 84 tys., ale ostatecznie zwiększono o 59 tys.)
- współpraca Capriviego ze wszystkimi stronnictwami (oprócz socjaldemokratów) oraz nieumiejętne zdławienie ruchu robotniczego doprowadziło do niezadowolenia, co skończyło się dymisją Capriviego w październiku 1894 roku
- po dymisji Capriviego nowym kanclerzem Rzeszy został Chlodwig Hochenlohe-Schillingsfurst, premier bawarski w latach 1866-1870, od 1885 roku namiestnik Alzacji i Lotaryngii, był katolikiem, ale niechętnie widziany przez Partię Centrum, gdyż należał do najostrzejszych przeciwników dogmatu o nieomylności papieży, poza tym jako stary człowiek, bo siedemdziesięcioletni nie odegrał żadnej roli na stanowisku kanclerza, dlatego też okres jego rządów 1894-1900 nazywany jest „erą Stumma” od zachodnioniemieckiego magnata przemysłowego Carla von Stumma-Halberga
- era Stumma charakteryzowała się głownie walką z socjalizmem i przedstawianiem ustaw antysocjalistycznych Reichstagowi, nic jednak nie uzyskano, a Reichstag wszystkie te ustawy odrzucił, wskutek czego Hohenlohe ustąpił w 1900 roku, a sam Stumm zmarł już 1901 roku, co zakończyło „erę Stumma”
- nowym kanclerzem został Bernhard von Bulow, którego priorytetem była „polityka światowa” (Weltpolitik)
- w 1902 roku Reichstag uchwalił nową taryfę celną, która weszła w 1906 i podwyższała cła importowe na zboże; Rosja musiała zaakceptować w 1904 roku nową taryfę celną, gdyż była osłabiona toczącą się wtedy wojną rosyjsko-japońską; nowa taryfa spowodowała wzrost cen zboża o 40 %
- w 1906 roku doszło do sporu w Reichstagu w sprawie niemieckich kolonii w Afryce; Centrum nie popierało administracji kolonialnej w związku z powstaniem w Afryce południowo-zachodniej, gdyż administracja nie udzielała wystarczającej pomocy katolickim misjom religijnym; doszło do tego, że Centrum spowodowało obcięcie kwot przeznaczonych na walkę z krajowcami w Afryce; uznano to za mieszanie się do zakresu władzy cesarza jako naczelnego wodza i pod koniec 1906 roku Bulow rozwiązał Reichstag;
- w wyborach 1907 roku zawiązał się tzw. blok Bulowa, który składał się z lewicowych liberałów i konserwatystów protestanckich; blok ten odniósł zwycięstwo
- współpraca liberałów była dla Bulowa uciążliwa, gdyż domagali się oni m.in. odpowiedzialności parlamentarnej kanclerza; żądania te nasiliły się po kompromitacji cesarza Wilhelma II wskutek wywiadu udzielonego angielskiemu dziennikowi „Daily Telegraph” 28.X.1908 roku; w wywiadzie tym Wilhelm II narzekał na niewdzięczność Anglii, której rzekomo udzielał cennych rad w czasie jej wojny z Burami (1899-1902) i której obecnie proponował zawarcie sojuszu przeciw Japonii, podczas gdy on sam podsycał w Niemczech antybrytyjskie nastawienie Niemców
- w 1906 roku wprowadzono podatek spadkowy obciążający współmałżonka i dzieci (nie dotyczył spadkobierców I stopnia); Reichstag odrzucił jednak ten podatek zastępując go innymi; zachwiana pozycja Bulowa po aferze z „Daily Telegraph” doprowadziła do tego, że Bulow ustąpił ze stanowiska kanclerza w 1909 roku; nowym kanclerzem został Theobald von Bethmann-Hollweg
- z odejściem Capriviego skończył się okres, w którym kanclerz Rzeszy decydował o polityce; odtąd był on już tylko narzędziem cesarza i rozmaitych koterii
- Wilhelm II nie reprezentował żadnej stałej koncepcji; uważano, że cesarz zbyt dużo i nieroztropnie mówi („Daily Telegraph”); cesarz dążył też do rozwoju armii i zdobyczy kolonialnych


Pierwsza Wojna Światowa:

1. Konflikty między mocarstwami – kolonializm
2. Kształtowanie się Trójprzymierza i Trójporozumienia
3. Kryzysy marokańskie i bałkańskie (1855-1914)
4. Dlaczego wybuchła I Wojna Światowa; z czyjej winy; co sprawiło jej wybuch?
5. Cezura początkowa genezy wojny
6. Najbardziej charakterystyczne cechy danego mocarstwa w kontekście wojny
7. Kto jest odpowiedzialny za wybuch I Wojny Światowej?
Procesy zjednoczeniowe w Europie w II połowie XIX wieku
Zjednoczenie Włoch
Przyczyny dążeń zjednoczeniowych:
- wejście Włoch na drogę rozwoju kapitalistycznego wpłynęło na rozwój powiązań gospodarczych pomiędzy państwami włoskimi
- rozbicie ekonomiczne i polityczne hamowało rozwój gospodarczy Włoch, zaś liczne granice celne, odmienny system monetarny oraz system miar i wag utrudniały rozwój handlu
- rozwinięcie ruchu narodowego i dążeń niepodległościowych we Włoszech w okresie napoleońskim i w czasie Wiosny Ludów
- dążenie cesarza Napoleona III do przekreślenia postanowień kongresu wiedeńskiego
- sprzyjająca sytuacja polityczna w latach 50-tych XIX wieku wynikająca z izolacji politycznej Austrii po wojnie krymskiej oraz konfliktu prusko-austriackiego o hegemonię w państwach niemieckich
Koncepcje jednoczenia Włoch
- federacyjna: głoszona przez Kamila Cavoura, postulująca zjednoczenie państewek Włoskich pod hegemonią Piemontu (Królestwa Sardynii) na zasadzie federacji; Cavour będąc przeciwnikiem drogi rewolucyjnej chciał przy pomocy Francji zneutralizować wpływy Austrii we Włoszech, a następnie stworzyć federację na wzór Związku Niemieckiego
- rewolucyjna: głoszona przez Giuseppe Garibaldiego i Giuseppie Mazziniego, akcentująca ideę zjednoczenia Włoch na drodze rewolucji; przyszłe państwo włoskie miało być republiką demokratyczną (próby wywołania rewolucji podjęto w 1852 w Mantui, 1853 w Mediolanie i Turynie, 1857 w Livorno oraz 1856 w Neapolu)
Przebieg:
- zamach Feliksa Orsiniego pretekstem zbliżenia Piemontu i Francji
- w lipcu 1858 roku na konferencji w Plombieres dochodzi do zawarcia formalnego przymierza francusko-piemonckiego; w zamian za pomoc w walce z Austria Francja miała uzyskać Sobandię i Niceę (utracona w 1815 roku)
- demonstracyjne zbrojenia Piemontu wywołują skierowane przez Austrię ultimatum, a następnie (29.IV.1859) wypowiedzenie wojny Piemontowi przez Austrię; 3.V. wojnę Austrii wypowiada Francja
- o losach wojny przesądzają porażki Austriaków w bitwach pod Magentą, Solferino 24.VI. oraz San Marino 24.VI.
- na mocy pokoju z Villafranca (12.VII.1859) Austria zrzeka się Lombardii (na rzecz Francji, która następnie przekazała Lombardię Piementowi jako „prezent”); do Toskanii, Parmy i Modeny powrócili dawni władcy, Piemont odstąpił Francji Niceę i Sabaudię
- plebiscyt w III.1860 roku w Toskanii, Parmie, Modenie i Romanii zadecydowały o połączeniu tych państw z Piemontem
- wyprawa „tysiąca” Garibaldiego w V.1860 roku doprowadziła do opanowania Sycylii, Kalabrii i Neapolu; rozbicie wojska Królestwa Obojga Sycylii pod Calatafimi; objęcie przez Garibaldiego władzy dyktatorskiej
- zajęcie przez wojska Piemontu Państwa Kościelnego (bez Rzymu) oraz (za zgoda Garibaldiego) Królestwa Obojga Sycylii; Garibaldi zrezygnował z władzy dyktatorskiej na rzecz Wiktora Emanuela II
- w dniach 21-22.X. i 4-5.XI.1860 odbyły się plebiscyty decydujące o przyłączeniu do Piemontu Sycylii, Neapolu, Marche, Legacji papieskich oraz Umbrii
- 17.X.1861parlament ogólnowłoski proklamuje powstanie Królestwa Włoskiego pod berłem Wiktora Emanuela; zjednoczenie Włoch staje się faktem, chociaż poza granicami nowego państwa pozostaje jeszcze Wenecja i Rzym
- poparcie przez Włochy Prus w wojnie z Austrią (1866) doprowadziło na mocy pokoju w Wiedniu z 4.X.1866 roku do przyłączenia Wenecji do Włoch
- w czasie wojny francusko-pruskiego Francuzi zostali zmuszeni do wycofania swojego garnizonu z Państwa Kościelnego, co umożliwiło Włochom zajęcie Rzymu i likwidację Państwa Kościelnego (8.X.1870); papież Pius IX ogłosił się więźniem Watykanu (stosunki włosko-watykańskie uregulowano dopiero w 1929)
- 21.I.1871 roku Rzym stał się stolicą Włoch (wcześniej stolicami były: Turyn 1861-65, Florencja 1865-71); koniec zjednoczenia
Włochy po zjednoczeniu:
- państwo monarchistyczne
- parlament dwuizbowy – Senat mianowany dożywotnio przez króla, Izba Deputowanych pochodząca z wyborów opartych o cenzus majątkowy i wykształcenie
- brak reform, zwłaszcza rolnej, niska sprawność administracji państwowej, korupcja, mafia
- różnice w rozwoju gospodarczym pomiędzy uprzemysłowioną północą, a rolniczym południem (biednym) – słaby przemysł, wysoki procent analfabetyzmu
- Włochy miały ambicje zostać potęgą światową, zbliżenie polityki zagranicznej do Niemiec
Zjednoczenie Niemiec
Rozkład I Rzeszy Niemieckiej:
- państwo niemieckie powstało w wyniku rozpadu monarchii karolińskiej na podstawie traktatu w Verdun z 843; w 962 król niemiecki Otto I z dynastii saskiej przyjął z rąk papieskich rzymską koronę cesarską (Święte Cesarstwo Rzymskie od XII wieku)
- silna początkowo władza królów niemieckich zaczęła ulegać załamaniu począwszy od schyłku XII wieku; Rzesza od momentu swoich narodzin rozbita politycznie nie została zjednoczona (proces zjednoczenia zatrzymał się na szczeblu władztw terytorialnych). Wskutek postępującej, niemal całkowitej likwidacji dóbr królewskich, z funkcją króla nie były związane podstawy materialne; ponadto z koroną królewską nie było bezpośrednio związane żadne terytorium królewskie, król rezydował w swoim księstwie dziedzicznym i wykonywał władzę królewską jednynie jako zwierzchnik nad terytoriami
- do dalszego rozbicia politycznego Niemiec przyczyniły się wojny religijne w XVI i XVII wieku, w tym zwłaszcza wojna trzydziestoletnie (1618-1648); pokój westfalski utrwalił ostateczne rozbicie polityczne Niemiec i zredukował władzę cesarska niemalże do zupełnej fikcji; Rzesza z federacji przekształciła się w konfederację suwerennych terytoriów i wolnych miast
- w 1806 roku pokonany przez Napoleona cesarz Franciszek II na wiadomość o powstaniu Związku Reńskiego zrzekł się korony cesarskiej rzymsko-niemieckiej, stając się odtąd tylko cesarzem Austrii – Franciszkiem I
Związek Reński (1806-1813)
- w obliczu groźby nowej wojny Napoleona z Austrią większość książąt niemieckich poddała się żądaniom cesarza Francuzów; w 1806 roku formalnie zadeklarowali oni swoje wystąpienie z Rzeszy oraz zawiązanie pod protektoratem Napoleona Związku Reńskiego
- Związek Reński był związkiem państw (konfederacją), opierających swoją egzystencję na akcie podpisanym w 1806 roku; państwa związkowe były podporządkowane Austrii w polityce zagranicznej i zobowiązane do dostarczania jej kontyngentów wojskowych; w polityce wewnętrznej były niezależne
- Związek Reński nie był związkiem ogólnoniemieckim, ponieważ w jego skład nie weszły dwa największe kraje dawnej Rzeszy: Austria i Prusy, które nadal pozostawały w konflikcie z Napoleonem; zasadniczym następstwem istnienia związku była zasadnicza redukcja ogólnej liczby państw niemieckich; w miejscu 300 terytoriów i wolnych miast pojawiły się takie państwa jak Bawaria, Badenia , Meklemburgia, Wirtembergia, Hesja, Saksonia
Związek Niemiecki (1815-1866)
- Związek Niemiecki został powołany dożycia na kongresie wiedeńskim; przywództwo polityczne w Związku objęła Austria; Związek składał się z 39 członków, w tym 35 suwerennych państw i czterech wolnych miast (Brema, Frankfurt n. Menem, Hamburg i Lubeka)
- Związek Niemiecki był konfederacją; członkowie Związku byli zobowiązani w razie napaści z zewnątrz do przychodzenia sobie z pomocą, zaś spory między nimi miały być rozstrzygane polubownie; jedynym organem Związku był Sejm Związkowy (Bundestag)
- Próby przekształcenia Związku w federację rozbijały się o partykularne interesy władców oraz o rywalizację Austrii i Prus dążących do objęcia hegemonii w Niemczech
Etapy jednoczenia Niemiec przez Prusy
Związek Celny (1834)
- Prusy po zniesieniu w 1818 roku ceł wewnętrznych w obrębie własnych prowincji dążyły do objęcia kierowniczej roli w gospodarczym jednoczeniu Niemiec; służyć temu miało zlikwidowanie barier celnych pomiędzy poszczególnymi krajami
- Zawieranie przez Prusy traktatów celnych z innymi państwami niemieckimi doprowadziło w 1834 roku do powstania Związku Celnego, którego państwa członkowskie utworzyły jednolity obszar celny; do Związku Celnego należały niemal wszystkie państwa niemieckie poza Austrią, co sprzyjało Prusom w rywalizacji z Austrią
Koncepcje zjednoczeniowe w okresie Wiosny Ludów
Wojna z Dania (1864)
- w 1861 roku na tronie pruskim zasiadł Wilhelm I, a w 1862 roku premierem Prus został Otto von Bismarck; obaj byli zdecydowanymi zwolennikami zjednoczenia
- w 1863 roku zmarł król Danii Fryderyk VII, pod którego władzą znajdowały się odłączone od Związku Niemieckiego Szlezwig i Holsztyn; wzrost nastrojów nacjonalistycznych w państwach niemieckich wpłynął na podjęcie przez Austrię i Prusy walki z Duńczykami w 1864 roku; po klęsce Danii Duńczycy zostali zmuszeni do zawarcie pokoju (Wiedeń 1864), na mocy którego zrzekli się Szlezwiku i Holsztynu na rzecz Austrii i Prus
Wojna z Austrią 1866
- konflikty Austrii z Prusami o wpływy Szlezwiku i Holsztynu doprowadziły do wojny prusko-austriackiej; wojska pruskie pokonały Austrię w VII.1866 roku pod Sadową; na mocy pokoju w Pradze 1866 Austria z rzekła się wpływów na terenie Niemiec oraz prawa do Szlezwiku i Holsztynu na rzecz Prus, a także wystąpiła ze Związku Niemieckiego, po czym go rozwiązano
Związek Pólnocnoniemiecki (1866-1871)
- z inicjatywy i na zaproszenie Bismarcka w VI.1866 roku przedstawiciele 19 państw północnoniemieckich utworzyli Związek Północnoniemiecki pod przewodnictwem Prus, który ukształtował się jako federacja – państwo związkowe; dlatego też Związek oparł się na konstytucji jako normie nadrzędnej w stosunku do konstytucji i ustaw krajów członkowskich; władza prawodawcza należała do Rady Związkowej (Bundesrat) i Sejmu (Reichstag), ponadto działały lokalne parlamenty państw członkowskich; władzę wykonawczą sprawował kanclerz (Bismarck), odpowiedzialny przed prezydentem Związku (dziedzicznie król pruski)
- poza Związkiem pozostały południowe państwa niemieckie (Bawaria, Badenia, Hesj, Wirtembergia) oraz Austria (cztery kraje południowoniemieckie zawarły tajne sojusze wojskowe z Prusami, oddające ich wojska pod komendę króla pruskiego na wypadek wojny)
Utworzenie II Rzeszy
- ostatnią przeszkodą w zjednoczeniu Niemiec była Francja (dążenie Bismarcka do wybuchu wojny); 19.VII.1870 sprowokowana przez Bismarcka Francja wypowiedziała wojnę Prusom; oblężenie twierdzy Metz, a następnie klęska Francuzów pod Sedanem 3.IX.1870 przesądziła o klęsce Francji;
- w 1870 roku jeszcze trakcie trwania wojny akces do Związku Północnoniemieckiego zgłosiły pozostające poza jego strukturami państwa południowoniemieckie
- 18.I.1871 roku w Sali Lustrzanej w Wersalu proklamowano utworzenie Cesarstwa Niemieckiego z królem pruskim jako cesarzem niemieckim (Wilhelm I); cesarzami byli: Wilhelm I (1871-1888), Fryderyk III (1888), Wilhelm II (1888-1918)
Państwa konstytucyjne, federacyjne:
- cesarz, dziedziczny władca, miał inicjatywę ustawodawczą, mianował i odwoływał kanclerza
- rada związkowa (Bundesrat) złożona z 258 przedstawicieli poszczególnych państw Rzeszy zatwierdzała decyzje Sejmu, inicjatywa ustawodawcza
- Sejm (Reichstag), wyłaniany w wyborach równych, powszechnych, tajnych i bezpośrednich; miał inicjatywę ustawodawczą, brak wpływu na władzę wykonawczą
- Kanclerz, kierował polityką wewnętrzną i zagraniczną, sam mianował rząd – władza wykonawcza
Str 24-35
Skutki zjednoczenia Niemiec:
- załamanie ustalonej na Kongresie Wiedeńskim zasady równowagi europejskiej; zjednoczone Niemcy stały się potężnym państwem;
- wzmożenie germanizacji ziem polskich;
- grupa dominująca w państwie pruskim, byli właściciele ziemscy (junkrzy), którzy w warunkach gwałtownego rozwoju gospodarczego II Rzeszy zawarli sojusz z burżuazją niemiecką; pozwoliło to junkrom na pozostanie u sterów państwa i zajmowanie eksponowanych stanowisk w dyplomacji, wojsku i najwyższych szczeblach administracji;
- olbrzymie kontrybucje płacone przez Austrię i Francję przyczyniły się do gwałtownego rozwoju gospodarczego;
- koncentracja przemysłu w kartele, syndykaty i trusty oraz podjęcie na dużą skalę akcji militaryzacji państwa doprowadziło do wielkiej rozbudowy przemysłu zbrojeniowego i potencjału militarnego państwa; pozwalało to Niemcom na aktywne uczestnictwo w polityce światowej; brak rynków zbytu (kolonii) dla szybko rozwijającej się gospodarki stał się przyczyną agresywnej polityki Niemiec na przełomie XIX i XXw.
- 1872 – zjazd trzech cesarzy – próba odnowienia Świętego Przymierza.
1850 – w Ołomuńcu Prusy musiały się zrzec wszelkich prób jednoczenia Niemiec.
Wojna domowa w USA
Przyczyny:
- zaostrzenie się przeciwieństw ekonomicznych i politycznych między stanami północnymi i południowymi; zróżnicowanie gospodarcze USA (stany północne: przemysł włókienniczy, metalurgia, górnictwo węgla kamiennego, rud żelaza, cynku i miedzi; stany południowe : rolnictwo - bawełna, tytoń, kukurydza, oparte na niewolnictwie);
- dążenie przemysłowców z północy do wprowadzenia ceł ochronnych na towary europejskie, co nie było w interesie stanów południowych;
- postulaty ruchu abolicyjnego;
- rozłam wśród demokratów, wybór na prezydenta Abrahama Lincolna i secesja Karoliny Połud.; w I poł. 1861r. z unii wystąpiło 10 dalszych stanów, utworzenie Konfederacji ze stolicą w Richmond, przyjęcie nowej Konstytucji i wybór na prezydenta Jeffersona Davis’a.
Przebieg:
- IV.1861r. – Południowcy atakują wojska Unii; atak na Fort Sumter w Charleston (zdobyty 12 IV 1861r.)
- 1861 – 1863 – szala zwycięstwa przechyla się raz na jedną, raz na drugą stronę – Południe liczyło na pomoc Europy (bezskutecznie);
- 22 IX 1862 – dekret abolicyjny A.Lincolna znoszący od 1 I 1863 niewolnictwo na całym terytorium USA (od 13 XII 1865 13 poprawka konstytucji)
- walki o zdobycie stolicy przeciwnika, przewaga południa w bitwach pod Bull Run i Antietam;
- zwycięstwo Unii pod Gettysburgiem (1-3 VII 1863), przyjęcie przez Północ inicjatywy strategicznej; blokada portów Południa, cały przemysł pracował na potzreby armii, ogromna mobilizacja rekrutów (m.in.5 tyś. Polaków), nowa technika walki (okopy, taktyka „spalonej ziemii” gen. Williama Shermana, propaganda na tyłach wroga, telegraf); zwycięstwa gen Shermana i Ulissesa Granta;
- 3 IV 1865 kapitulacja Richmond; porażka wojsk południowych – zwycięstwo Północy i koniec wojny; gen. Robert Lee podpisał akt kapitulacji pod Appotnatlox 9 IV 1865r.
Skutki:
- przekształcenie struktury społecznej USA w wyniku wyzwolenia 4 mln Murzynów; zezwolono na rekrutację Murzynów do wojska;
- wzrost długu państwowego do 3,5 mld dolarów;
- zmniejszenie roli wielkich właścicieli ziemskich – plantatorów, a powiększenie znaczenie burżuazji przemysłowej;
- ogromne zniszczenia kraju, zwłaszcza Południa;
- śmierć ok. 1 mln ludzi po obu stronach, wojnę uważa się za pierwszą wojnę totalną – ucierpiała ludność cywilna;
- okupacja Południa przez „jankesów” z Północy, wojskowi gubernatorzy kontrolowali stany południowe;
- antagonizmy społeczne; zamordowanie prezydenta Lincolna;
- trudna sytuacja Murzynów nie przygotowanych na wolność, analfabetyzm, brak pracy, segregacja rasowa;
- 1866 – Ku Klux Klan – krwawe samosądy, terrorem zwalczano uprawnienia Murzynów;
- integracja państwa, stany weszły na drogę gospodarki kapitalistycznej i realizowanie doktryny prezydenta Jamesa Monroe „Ameryka dla Amerykanów”.
Wojna Krymska
Przyczyny:
- słabość polityczna Turcji po wojnie turecko – egipskiej 1839-1840;
- obawa Brytyjczyków przed opanowaniem ekonomicznym Turcji przez Rosję;
- utrudnianie przez Rosję handlu austr. idącego Dunajem do Morza Czarnego oraz obawa przed okrążeniem politycznym i ekonomicznym Austrii od wschodu i południa;
- obawa burżuazji francuskiej przed zachwianiem dotychczasowej równowagi w wyniku wzrostu ekspansji rosyjskiej;
- dążenie Rosji do podziału Turcji między Rosję i Wlk.Brytanię, z zachowaniem dla Austrii zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego;
- żądanie Rosji uregulowania spraw miejsc świętych i uznania prawa Rosji do opieki nad wszystkimi prawosławnymi w Turcji.
Przebieg:
- w VII 1853 zajęcie przez Rosjan Mołdawii i Wołoszczyzny;
- w X 1853 admirał Paweł Nachimow rozbił flotę turecką pod Synopą;
- 13 II 1854 Wlk. Brytania i Francja wystosowały ultimatum do Rosji, grożąc wojną, jeśli Rosja w ciągu 2 miesięcy nie opuści Mołdawii i Wołoszczyzny; Mikołaj I zwrócił się o pomoc do Prus i Austrii, bez skutku, państwa te zajęły postawę „nieżyczliwej neutralności”
- w IX 1854 desant sprzymierzonych na Krymie (60 tyś. Żołnierzy); klęska Rosjan 8 IX 1854 nad rzeką Almą;
- IX 1855 kapitulacja Sewastopola (oblężony i zdany na własne siły Sewastopol bronił się zaciekle przez 349 dni, flotę rosyjską zatopiono u wejścia do portu, aby uniemożliwić przeciwnikowi wtargnięcie do twierdzy, w czasie ustawicznego bombardowania artyleryjskiego w Sewastopolu zginęło 73 tyś.ludzi; w końcu II 1855 Rosjanie ponieśli klęskę pod Eutaporią, a 15 IX 1855 sojusznicy zdobyli kurchen? małachowski, czyniąc obronę miasta beznadziejną);
- w efekcie, mimo waleczności swych żołnierzy, Rosja przegrała; w II 1855 Mikołaj I zmarł, w rok po jego śmierci podpisany został przez Wlk.Brytanię, Francję, Sardynię, Austrię, Rosję i Prusy traktat pokojowy w Paryżu III 1856 – warunki pokoju nie były takie twarde, bo Napoleon III próbował nawiązać przyjazne stosunki z Rosją.
Skutki pokoju paryskiego:
- zrzeczenie się przez Rosję zdobyczy terytorialnych oraz prawa utrzymywania floty wojennej na Morzu Czarnym;
- Morze Czarne strefą neutralną;
- zrzeczenie się Rosji protektoratu nad księstwami naddunajskimi, które zachowały swą autonomię pod protektoratem Turcji i gwarancja stron układu;
- rozpad Św.Przymierza
- autonomia dla Serbii, Mołdawii i Wołoszczyzny (Mołdawia i Wołoszczyzna połączyły się pod berłem Aleksandra Cruzy jakoRumunia w 1859);
- sułtan turecki zobowiązał się do zrównania praw chrześcijan i muzułmanów;
- Dunaj umiędzynarodowiono, a delta rzeki miała należeć do Turcji;
- zagwarantowano integralność Turcji.
Wojna francusko - pruska 1870
Przyczyny:
- Francja nie chciała dopuścić do zjednoczenia Niemiec (obawa przed powstaniem potężnego mocarstwa na wschodniej granicy), chęć potwierdzenia mocarstwowej pozycji Francji w Europie;
- Bismarck w celu wywołania wojny, wykorzystał sprawę sukcesji tronu hiszpańskiego, Prusy wysunęły kandydaturę Leopolda Hohenzollerna na tron hiszpański; Francuzi uznali to za próbę jej okrążenia i zaprotestowała przeciw temu kandydatowi; król pruski Wilhelm I zgodził się i wysłał depeszę do Bismarcka o swojej decyzji, która została sfałszowana i ogłoszona publicznie przez Bismarcka („depesza emska”), co spowodowało wypowiedzenie wojny przez Francję w VII 1870r.
Przebieg:
- armia francuska ustępowała pruskiej pod względem wyszkoleni, liczebności i artylerii;
- zamknięcie 200 tyś. armii francuskiej pod dowództwem marszałka Achille Bazaine’a w twierdzy Metz;
- 2 IX 1870 klęska armii francuskiej pod Sedanem (Napoleon III dostał się do niewoli); wybuch rewolucji w Paryżu (Komuna Paryska) i ogłoszenie republiki 4 IX 1870
- 18 IX 1870 – 28 I 1871 oblężenie Paryża;
- 28 I 1871 podpisano zawieszenie broni; 10 V 1871 traktat pokojowy we Frankfurcie n/Menem;
- Francja utraciła Alzację i część Lotaryngii, została obciążona kontrybucją (5 mld franków w złocie), a do czasu jej spłaty w północnych departamentach miały stacjonować oddziały niemieckie.
Skutki:
- powstanie zjednoczonych Niemiec – II Rzesza;
- zmiana układu sił w Europie – nowe mocarstwa;
- szybki rozwój gospodarczy Niemiec spowodowany kontrybucją francuską; Niemcy wyprzedziły Wlk.Brytanię w gospodarce;
- upadek cesarstwa we Francji – III Republika
- Francuzi utracili Alzację i Lotaryngię, rejony ważne gospodarczo (duże złoża węgla kamiennego i rud żelaza).

Sojusze polityczno - militarne w Europie
Przyczyny powstania bloków militarnych:
- wzrost sprzeczności między mocarstwami wynikający z rozwoju przemysłowego świata, dążenie do zdobycia nowych baz surowcowych i rynku zbytu;
- po rozpadzie Świętego Przymierza mocarstwa szukały nowych sojuszników;
- zbliżenie polityczne Austro-Węgier i Niemiec, zachwianie równowagi politycznej i militarnej w Europie;
- ekspansja Niemiec na Bałkanach i ku Turcji oraz polityka Austro-Węgier na Bałkanach (aneksja Bośni i Hercegowiny w 1968r.) były sprzeczne z interesami Rosji. Rosja była neutralnym sprzymierzeńcem Wlk.Brytanii i Francji.
Wydarzenia polityczne w Europie do lat 80-tych XIX w.:
- wojna rosyjsko – turecka (1877 – 1878) i pokój w San Stefano (1878); na jego mocy utworzono Ks. Bułgarii, Rumunia otrzymała Dobrudżę w zamian za co oddała Rosji część Besarabii, powiększono Serbię i Czarnogórę; Turcja straciła większość ziem w Europie;
- kongres berliński zwołany w 1878r. z inicjatywy Austro-Węgier i Anglii zaniepokojonych rosnącymi wpływami Rosji na Bałkanach, z udziałem: Anglii, Niemiec, Rosji, Austro-Węgier, Francji i Włoch; dokonano na nim rewizji pokoju rosyjsko-tureckiego w San Stefano; w wyniku traktatu reasekuracyjnego zawartego na kongresie berlińskim 13 VII 1887 (traktat berliński) utworzono Ks.Bułgarii w lennej zależności od Turcji, Bośnia i Hercegowina zostały przekazane pod „tymczasowy zarząd” Austro-Wegier, potwierdzono pełną niepodległość Serbii (od 1882r.), Czarnogóry oraz Rumunii (od 1881r.); Wlk. Brytania uzyskała Cypr, Francja uzyskała zgodę na zajęcie Tunisu w Afryce Płn.;
- traktat berliński obowiązywał do wojen bałkańskich.
Trójprzymierze:
- ochłodzenie stosunków rosyjsko – niemieckich po kongresie berlińskim ułatwiło Bismarckowi zbliżenie się do Austro-Węgier;
- w 1879r. Niemcy zawarły z Austro-Węgrami przymierze, w którym oba państwa zobowiązały się do wzajemnej pomocy wojskowej;
- 20 VI 1882 do tego przymierza przystąpiły Włochy, w wyniku czego powstało trójprzymierze Niemiec, Austro-Węgier i Włoch; przez przystąpienie Włoch przymierze to nabrało charakter antyfrancuski, gdyż jego uczestnicy zobowiązali się do udzielenia sobie pomocy wojskowej na wypadek agresji francuskiej.
Trójporozumienie:
- zagrożenie Francji i Rosji przez trójprzymierze oraz izolacja polityczna tych dwóch państw wpłynęło na zawarcie w 1892 francusko-rosyjskiego sojuszu wojsk;
- stopniowo antagonizmy angielsko-francuskie zostały przezwyciężone, w wyniku czego 8 IV 1904r. w Londynie został podpisany układ pomiędzy Wlk.Brytanią i Francją zwany „entente cordiale” (serdeczne porozumienie), który likwidował sprawy sporne w polityce obu krajów na terenie Azji i Afryki; jednak najważniejszy był rozdział dającywolną rękę Wlk.Brytanii w Egipcie, Francji w Maroku;
- korzystny układ angielsko-francuski z 1904r. oraz układ francusko-rosyjski z 1892r. zbliżył Wlk.Brytanię do Rosji, które podpisały układ w 1907r., tworząc jednocześnie trójporozumienie.
Wielkie ideologie XIX w.
Konserwatyzm
Termin „konserwatyzm” wywodzi się od łac. conservatio, co znaczy utrzymywać, zatrzymywać, konserwować. Konserwatyzm uwypukla wagę i znaczenie tradycji w życiu społeczeństw.
Konserwatyzm uznawał, że monarchia powinna opierać się na tradycji, Kościele i religii oraz arystokracji; reformy w państwie powinny być przeprowadzane stopniowo; konserwatyści byli zwolennikami państwa policyjnego. Czołowymi konserwatystami byli: Edmund Burke (1729-1797) i Benjamin Disraeli (przywódca torysów – Partii Konserwatywnej w Anglii od 1832r.).
Konserwatyści są rzecznikami „status quo”, opowiadają się bowiem za zachowaniem rzeczy istniejących, które są albo dobre same w sobie, albo też są lepsze niż te, które ewentualnie zaistniały w przyszłości. Przemiana, jeśli już musi nastąpić, winna mieć charakter ewolucyjny i wynikać z pragmatycznej konieczności, nie zaś z abstrakcyjnych idei.
Liberalizm
Termin „liberalizm” wywodzi się od łac. „liber”, co znaczy „wolny”. Liberalizm jest ideologią, która na pierwszym miejscu stawia wolność.
Liberalizm domagał się rozszerzenia praw wyborczych, był przeciwny absolutyzmowi, wysuwał hasła zjednoczeniowe, głosił hasła wolności; liberałami określano wszystkich w I poł. XIX w., którzy występowali w obronie konstytucji, wolności osobistej, tolerancji religijnej i wolności prasy.
Ważną cechą liberalizmu jest indywidualizm. Kierunek ten głosi wszak nadrzędność jednostki ludzkiej i jej praw nad wszelkimi zbiorowościami społecznymi, w tym również państwem. Ideałem liberałów jest wolna jednostka ludzka dążąca do szczęścia, a granicą jej wolnośći jest wolność innych ludzi (czyli człowiek może czynić wszystko, byle tylko nie zagrażać wolności drugiego). Teoretycy: J.Locke, A.Smith, I.Kant, J.Bentham, J.S.Mill, Monteskiusz.
Działacze: Wiliam Gladstone (1809-98) przedstawiciel liberalnych wigów, premier Wlk.Brytanii w latach 1868-94 (częściowo poszerzył prawa wyborcze 1884, nadał prawa publiczne związkom zawodowym, rozbudował oświatę).
Nacjonalizm
Nacjonalizm jest doktryną polityczną, która uważa naród za najwyższą formę życia społecznego, a dobro narodu za największą wartość.
Nacjonalizm wynosi na piedestał miłość do własnego narodu, służbę zaś dla niego traktuje jako największy obowiązek człowieka. Przyznaje narodowi, jako najdoskonalszej wspólnocie, zdecydowany prymat nad jednostką ludzką i utrzymuje, że jednostka winna podporządkować swe cele i aspiracje obowiązkom wypływającym z przynależności do narodu. Najsłynniejszym ideologiem polskiego nacjonalizmu był Roman Dmowski (1864-1939).
Socjalizm
Ideologia społeczna, głosząca zniesienie własności prywatnej środków produkcji, postulująca m.in. zbudowanie ustroju społecznego, który doprowadzi do zniesienia podziałów klasowych oraz do realizacji zasad równości i sprawiedliwości społecznej.
Ruch Robotniczy
Etapy rozwoju ideologii socjalizmu.
1) Luddyści – niszczyli maszyny, ponieważ byli przeciwni zastępowaniu pracy ręcznej pracą maszynową – w tym widzieli główną przyczynę nędzy; zapoczątkowany przez Neda Ludda w Anglii.
2) Socjalizm utopijny:
- sprzeczności kapitalizmu chciano wyeliminować zastępując go socjalizmem (równouprawnienie, samorządność);
- postulowano zniesienie własności prywatnej, uspołecznienie środków produkcji;
- władza w rękach ludu pracującego;
system idealnego społeczeństwa, nawiązujący do „Utopii” T.Morysa z XVI w., gdzie dominuje dobro ogółu, odrzucono religię na rzecz kultu nauki;
Str 36-47
3. Przedstawiciele socjalizmu utopijnego:
Klaudiusz Henryk de Saint Simon uważał, że ludzkość przechodzi okres długotrwałej rewolucji, nie dostrzegał przeciwieństw klasowych. Uważał, że zakończenie tego kryzysu może nastąpić dopiero przez stworzenie społeczeństwa rządzonego przez ludzi pracy, których widział zarówno wśród robotników jak i fabrykantów oraz bankierów; krytykował spekulantów, arystokratów; w ploretariacie nie widział samodzielnej siły politycznej zdolnej utworzyć nowy rewolucyjny ład społeczny; domagał się uspołecznienia środków produkcji.
Karol Fouvier krytykował chaos społeczny i gospodarczy, nieuczciwość spekulantów, wadliwy podział dóbr, postulował utworzenie organizacji społecznej (falangi miały skupiać grupy ludzi o podobnych zdolnościach i upodobaniach); każda grupa żyłaby we wspólnocie zwanej falansterem (mogli też wstępować kapitaliści); dochody miały być dzielone według wkładu pracy, talentu i kapitału; przeciwnik zmiany ustroju kapitalistycznego na drodze rewolucyjnej;
Ludwik Blangi: postulował obalenie ustroju kapitalistycznego na drodze rewolucji; po zwycięstwie rewolucji rządzić miała grupa spiskowców, dla dobra ludu;
Robert Owen: skrócenie czasu pracy, poprawa warunków bytowych robotników, rzecznik zniesienia własności prywatnej i tworzenia zawodowych organizacji robotniczych; wychodził z założenia, że człowiek jest taki, jakie są warunki, które go kształtują. W Stanach Zjednoczonych założył „Nową Harmonię”-gminę komunistyczną;
Piotr Roudhon: chciał stworzyć drogą reform stowarzyszenie drobnych właścicieli i robotników, którzy bezgotówkowo wymienialiby produkty swojej pracy, był przeciwnikiem własności kapitalistycznej, istnienia pieniądza i zorganizowanej walce robotników o swoje prawa.
4. Czartyzm: 1837 ruch dążący do uzyskania praw roboczych przez robotników, skrócenia kadencji parlamentu o rok, dostępu do funkcji poselskich osób niezamożnych; działano poprzez zbieranie podpisów pod petycjami do parlamentu; jednym z przywódców był Wilhelm Lovett, w 1840r. Utworzono Ogólnokrajowe Stowarzyszenie Czartorystów;
5. w obronie warunków pracy powstały pierwsze związki zawodowe; 1851r. W Anglii Centrala Związkowa. Ferdynant Lasalle założył Powszechny Niemiecki Związek Robotniczy, który stał się podstawą założenia pierwszej politycznej partii robotników Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (August Bebel);
6. Socjalizm naukowy- marksistowski: powstanie Związku Sprawiedliwych 1846r. Orgaznizacji międzynarodowej, która w 1847r. Zmieniła nazwę na Związek Komunistów głoszący hasła „proletariusze wszystkich krajów łączcie się” dla nich Marks i Engels napisali program zwany Manifestem komunistycznym z 1948r.; poglądy Marksa i Engelsa nazwano materializmem dialektycznym – świat materialny (przyroda)uznawali za wcześniejszy od świata idei; zakładali, że zjawiska społeczne powinny być pojmowane jako zjawiska przyrodnicze i konieczne następstwo zdarzeń; o rozwoju ludzkości decyduje doskonalenie sposobów zdobywania środków do życia, stąd podzielili ludzkość na wspólnotę pierwotną, niewolnictwo; feudalizm, kapitalizm i socjalizm, uznawali za stały rozwój sił wytwórczych powoduje niedostosowanie istniejących stosunków społecznych i politycznych co w praktyce prowadzi do rewolucji, czyli gwałtownego obalenia dotychczasowych układów i stworzenia nowego społeczeństwa i jego instytucji. Siłą napendową tych zmian jest walka klas, która doprowadzi do zniesienia pierwotnej własnosci i przejęcia jej przez społeczeństwo- założenia programu rewolucyjnego.
7. I Międzynarodówka (Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników):
 utworzenie 28.09.1864r. w Londynie Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników; cel dążenie do powszechnej rewolucji proletariackiej i przejście do socjalizmu, dążenie do koordynacji działań mających na celu obronę wspólnych interesów robotników w całej Europie;
 w odpowiedzi władza naczelna: Kongres Delegatów, powołał on ze swego grona Komitet centralny z siedzibą w Londynie;
 żądania: 8-godz. dzień pracy, równouprawnienie kobiet, likwidacja stałych armii;
 walki frakcyjne marksistów z anarchistami;
 wyzwolenie klasy robotniczej winno być dziełem samej klasy robotniczej- udzielała pomocy robotnikom w walce, organizowała fundusze na pomoc dla robotników, przyczyniła się do uzyskania przez robotników prawa wyborczego w Anglii, popierała Komunę Paryską;
 w wyniku nacisku rządu brytyjskiego przeniesiono władze Międzynarodówki z Londynu do Nowego Yorku w 1872r;
 rozwiązanie I Międzynarodówki w 1876r.;
 anarchizm: każde państwo jest ograniczeniem wolności człowieka, stąd należy go zlikwidować aby stworzyć społeczeństwo „wolnych wspólnot” (Piotr Kropotkin, Michał Kakunin), forma walki miał być terror indywidualny;
8. II Międzynarodówka:
 powstała w 1889r. W Paryżu poprzez zwołanie przez Engelsa zjazdu delagatów partii marksistowskich; głosiła walkę o ustawodastwo socjalne, 8-godz dzień pracy;
 ustanowiła 1 maja świętem robotniczym;
 walka ideologiczna: przewaga zwolenników reformizmu (Edward Bernstein), którzy opowiadali się za odsunięciem rewolty na rzecz wprowadzenia reform drogą parlamentarną;
Znaczenie rozwoju ruchu robotniczego:
 proletariat stał się poważną siłą społeczną świadową celów walki;
 zakładano partie polityczne, związki zawodowe, w 1899r w skład rządu francuskiego wszedł po raz pierwszy socjalista;
 wpływ na postawę kościoła w encyklice papieża Leona XIII Rerum Novarum z 1891r.- prawo robotników do zrzeszania się , dążenia do sprawiedliwego podziału dóbr, wpływ na chrześcijańską demokrację;
 ukształtowanie obyczajów klasy robotniczej (wiece, czerwony sztandar, obchody 1 maja)
 w II połowie XIX w poprawił się status robotników (kwalifikacje, służba wojskowa, oświata) część robotników przeszła do klasy średniej- dostęp do parlamentu;
 rozbudowa ustawodawstwa socjalnego (ubezpieczenia społeczne, ograniczenie czasu pracy, wolne niedziele);
NIEMCY:
1. ustrój o konstytucja Cesarstwa Niemieckiego:
 konstytucja z 1871r. powtarzająca postanowienia konstytucji Związku Północnoniemieckiego z 1867r. Państwo niemieckie jest federacją-państwem związkowym; kraje niemieckie przestały być w pełni niezależne, ich ustawy zasadnicze zostały podporządkowane nadrzędnej konstytucji federalnej;
2. ustrój:
 cesarz: dziedziczny władca (król Prus), miał inicjatywę ustawodawczą, w porozumieniu z Radą mianował i odwoływał kanclerza, najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych całego państwa, mógł wydawać wojnę i zawierać pokój, mianował najwyższych urzędników aparatu państwowego Rzeszy;
 Rada Związkowa (Bundestag): złożona z 58 przedstawicieli poszczególnych państw Rzeszy (17 Prusy, 6 Bawaria, po 4 Saksonia i Witembergia), sankcjonowała (zatwierdzała) decyzje sejmu, miała inicjatywę ustwaodawczą;
 Sejm (Reichstag): wyłaniany w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych, było 397 posłów (w latach 1871-73 było ich 382), miał inicjatywę ustawodawczą; brak wpływu na władzę wykonawczą;
 Kanclerz: odpowiedzialny tylko przed cesarzem, miał władzę wykonawczą, kierował polityką wewnętrzną i zagraniczną, sam mianował rząd, ministrowie nazywali się sekretarzami stanu i kierowali urzędami Rzeszy (Reichsamter) był przewodniczącym Rady Związkowej;
3. Kulturkampf (walka o kulturę):
 1871 powstanie partii „Centrum” założonej przez katolików z państw południowoniemieckich, Alzacji, Lotaryngii, a także ziem polskich zaboru pruskiego, jednym z działaczy był Ludwig Windthorst;
 duże swobody kościoła katolickiego (brak kontroli);
 1871r. Bismarck zniósł oddzielny Wydział Katolicki w pruskim Ministerstwie Oświaty i Wyznań Religijnych, przeprowadzenie tzw. paragrafu kazalniczego- za polityką opozycyjną wobec kazania mogło się iść do więzienia;
 wprowadzenie obowiązkowego egzaminu państwowego z filozofii historii i literatury niemieckiej dla księży;
 wprowadzenie metryk cywilnych ślubów i urodzin, prawo o więźniu duchownym i wydzieleniu ich z parafii (1874 Mieczysław Ledochowski został aresztowany na 2 lata), wpływ państwa na majątek kościoła i kształcenia księży;
 1873r. Wydano tzw. prawa majowe, dzięki którym państwo uzyskało wpływ na obsadę stanowisk kościelnych (w 1886r. Arcybiskupem gnieźnieńskim został Niemiec Juliusz Dinder);
 wzrost znaczenia przedstawicieli w parlamencie partii „Centrum oraz niechęć konserwatystów do Kulturkampfu, a także zamach na kanclerza (Edmard Kullman- czeladnik,bednarski i członek jednego z katolickich związków czeladniczych, strzelił do Bismarcka 13.07.1874r. w Kissingen- znane uzdrowisko w Bawarii, zranił go lekko w ramię) doprowadziło do zniesienia Kulturkampfu;
 1878r. papież Leon XIII nawiązał rozmowy z rządem, zniesiono większość ustaw antykatolickich, ale zahamowano śluby cywilne oraz ustawę o państwowym nadzorze szkolnym w Prusach;
 osłabienie Kulturkampfu było także spowodowane recesją gospodarczą i chęcią przeprowadzenia przez Bismarcka polityki protekcjonalizmu, w tym celu musiał dogadać się z partią „Centrum”, z którą do tej pory walczył, a która z kolei zdobywała coraz to większe poparcie w społeczeństwie, na liberałów nie mógł liczyć- sprzeczna polityka (protekcjonizm- polityka ochrony produkcji i handlu kolejowego przed konkurencją zagraniczną – cła);
4. Walka z socjaldemokracją:
 1875 w Gotha zjednoczenie różnych odłamów socjaldemokratów i powstanie Socjalistycznej Partii Robotniczej Niemiec ( walka klasowa, gospodarka oparta na pracy w państwowych zrzeszeniach produkcyjnych wg pomysłu F. Lasalle’a);
 szybki rozwój i wzrost poparcia socjaldemokratów (1878 wydawali 75 własnych gazet; w 1877 w wyborach do parlamentu zajęli 4 miejsce pod względem ilości głosów);
 1878 parlament pod wpływem argumentacji Bismarcka uchwalił prawa wyjątkowe przeciw socjaldemokracji (septenat), prawo to zakazywało zrzeszeń, zebrań, manifestacji, zezwalało na konfiskatę druków, księgarzom, drukarzom i bibliotekarzom o socjalistycznych poglądach władze mogły zakazać wykonywania zawodu;
 przystąpienie Bismarcka do reform socjalnych: obowiązkowe ubezpieczenia od choroby, nieszczęsliwych wypadków, inwalidztwa oraz starości (emerytury)- chęć wytrącenia socjaldemokracji argumentów;
 1888 śmierć Wilhelma i następnie Frederyka III i wstąpienie silnego Wilhelma II, a także 1890 oddalenie zgody na przedłużenie ustaw antysocjalistów doprowadziło do dymisji Bismarcka 20.03.1890r.;
 koniec polityki antysocjalistycznej oraz reformy socjalne w Niemczech doprowadziły do zmiany programu socjaldemokratów, zjazd w 1891 w Erfuncie uchwalił nowy program o charakterze reformistycznym i ewolucyjnym, rezygnacja z postulatu obalenia monarchii, wyrzekali się metod rewolucyjnych na rzecz o rozszerzeniu praw politycznych- powszechne głosowanie (8-godz dzień pracy);

5. Niemcy Wilhelma II:
 dymisja Bismarcka, nowym premierem został gen. Leo von Caprivi (III 1890- X 1894), rządził praktycznie cesarz, kolejnym kanclerzem został stary książę Chlódwig Hohenlohe- Schillingsfurst (1894-1900), po nim drugi na miarę Bismarcka wyraziciel wielkiej polityki imperialistycznej Bernhard von Bulow (1900-1909);
 28 IX 1894 powstał Dentscher Ostmarkenverein (zwany Hakata , od założycieli Hansemanna, Kennemanna i Tiedemanna), była to organizacja która powstała w celu zgermanizowania ziem polskich czyli Kresów Wschodnich Niemiec, germanizacja Polski znacznie się nasiliła;
 w latach 1890-1914 Niemcy przeżywały niespotykany rozwój gospodarczy, przemysł był chroniony cłami ochronnymi a branże elektrotechniczna, chemiczna i optyczna podbiły rynki światowe (Agfa – największa na świecie fabryka sprzętu fotograficznego, Zeiss – mikroskoty, lornetki i soczewki);
 militaryzm: szybki rozwój wojska;
 liczba mandatów w parlamencie: konserwatyści- 57 (1871), 59 (1878), 78 (1884), 73 (1890), 43 (1912); liberałowie- 125 (1871), 99 (1878), 51 (1884), 42(1890), 45 (1912); partia Postępu- 46 (1871), 67 (1884), 66 (1890), 42 (1912); Partia Centrum- 63 (1871), 94 (1878), 99 (1884), 106 (1890), 91 (1912); socjaldemokraci- 2 (1871), 9 (1878), 24 (1884), 35 (1890), 110 (1912);
FRANCJA:
6. Początek III Republiki:
 klęska Francji w wojnie francusko-pruskiej z 1871r a także dostanie się cesarza Napoleona III do niewoli oraz manifestacje ludu Paryża 4.09.1870r parlament francuski proklamował republikę i ogłosił upadek dynastii Bonaparte;
 parlament powołał Rząd Obrony Narodowej, który 28.01.1871r oddał fortyfikacje Paryża i zezwolił na rozbrojenie broniącej go armii;
 8.02.1871r odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego, gdzie 2/3 mandatów zdobyli monarchiści, pozostałe republikanie o umiarkowanych poglądach liberalnych;
 28.02.1971r Zgromadzenie Narodowe zebrane w Bordeux zatwierdziło ustalenia pokojowe: Francja oddała Alzację i część Lotaryngii oraz miała zapłacić kontrybucję w wysokosci 6 mld franków z złocie;
 1.03.1871r defilada Niemców w Paryżu, a także postanowienia pokojowe francusko-pruskie spowodowały niezadowolenie ludności Paryża na rząd Adolfa Thiers’a;
 18.03.1871r rząd rpóbował odebrać Gwardii Narodowej armaty (zakupione za składek Paryżan i zgromadzone na Montmartie), próba ta nie powiodła się, rząd przeniósł się do Wersalu, władzę w Paryżu przejęła Gwardia Narodowa na czele z Komitetem Centralnym;
 Komitet Centralny chcąc zalegalizować swą władzę 26.03.1871r zarządził wybory do Rady Komuny Paryża i 28.03.1871r proklamowano Komunę Paryża (przewagę zdobyli zwolennicy socjalizmu utopijnego, stąd odrzucono trójpodział władzy i niezawisłosć sądów- sędziowie mogli być odwołani, zlikwidowano armię na rzecz gwardii narodowej złożonej z uzbrojonych mieszczan, postulowano ingerencję państwa w gospodarkę;
 Minimalne płace, nacjonalizacja przemysłu czyli stowarzyszenia robotnicze miały przejąć opuszczone przedsiębiorstwa, bezpłatne szkolnictwo, rozdział kościoła od państwa, wszystkie urzędy wybierane;
 Rząd Thiers’a popierał Bismarck, który zwolnił jeńców francuskich, aby mogli powrócić do armii i przystąpić do walki z Komuną;
 Pod koniec maja 1871 wojska rządowe przystąpiły do szturmu i 27 maja zdobyły Paryż, a 29 maja skapitulował ostatni punkt obrony Komuny Paryża, upadek Komuny, Francja wciąż republiką;
7. Konstytucja III Republiki:
 31.08.1871r Zgromadzenie Narodowe przyznało Thiersowi tytuł prezydenta, Thiers dzięki swoim koneksjom (znajomości, powiązania z osobami wpływowymi) w świecie wielkiej finansiery doprowadził do tego, że już w 1873r Francja spłaciła całą kontrybucję i pozbyła się wszelkich oddziałów niemieckiej okupacji; poza tym za jego kadencji zniesiono Gwardię Narodową i ustanowiono powszechną służbę wojskową, jednak 23.05.1873r Zgromadzenie Narodowe uchwaliło votum nieufnosci dla Thiersa, który natychmiast podał się do dymisji (spowodowane to było tym, iż tjiers dążył do uchwalenia konstytucji republikańskiej i stworzenia ustroju we Francji –republiki);
 nowym prezydentem został Mac Mahon bonapartysta, prz którym wszystko wskazywało, że Francja stanie się monarchią. Tymczasem wszystko rozbiło się o barwę sztandaru, gdyż pretendat do tronu hrabia Chambad chciał przywrócenia białego koloru Burbonów;
 długie narady nad konstrukcją, republikanie w tym czasie zwiększyli siły w parlamencie i w 1875r przewagą jednego głosu ogłoszono Francję III Republiką i uchwalono konstytucję;
 władza ustawodawcza: dwuizbowy parlament złożony z Izby Deputowanych i Senatu, łącznie nazwano parlament Kongresem. Kongres wybierał prezydenta i tylko on mógł dokonywać zmian w konstytucji; deputowanych do izby (532) wybierano co 4 lata w głosowaniu powszechnym, równym i tajnym- mężczyźni powyżej 21 lat, urzędujace Zgromadzenie Narodowe nominowało 75 senatorów dożywotnio z 300, pozostałych 225 wybierali przedstawiciele departamentów i kolonii na 9 lat, z tym że co 3 lata odnawiano 1/3 składu;
 władza wykonawcza: prezydent wybierany na 7 lat przez Kongres, miał prawo rozwiązywania Izby Deputowanych, prawo veta zawieszającego, każda ustawa musi być podpisana przez prezydenta, mógł jednak złożyć wniosek o ponowne rozpatrzenie;
 władza sądownicza: niezawisłe sądy, rząd był powoływany przez parlament i odpowiadał przed nim a wszelkie sprzeczności rządu z parlamentem nawet w błachych sprawach kończyły się dymisją rządu, tak więc premierzy i rząd bardzo często ulegał zmianie;
Skandale i afery III Republiki:
 budowa kanału panamskiego w 1880 Ferdynand Lesseps założył Towarzystwo Budowy Kanału Panamskiego, którego celem było przekazanie Przesmyku Panamskiego i połączenia Atlantyku z Pacyfikiem; inwestycja okazała się zbyt droga i zabrakło funduszy, toteż w 1888 Towarzystwo wyeliminowało obligacje wykupione przez licznych drobnych ciułaczy; to jednak nie uratowało przedsięwzięcia i w 1892r Towarzystwo ogłosiło bankructwo, pokazując przy okacji nadużycia Lesseps’a i towarzystwa oraz korupcję polityków, parlamentarzystów i dziennikarzy, afera spowodowała odejście elity starych polityków;
 sprawa Dreyfusa: 1894r kapitan Alfred Dreyfus został skazany przez są wojenny na zesłanie
Str 48-71
do Gujany Francuskiej w Ameryce Pd. pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Niemiec. Dwa lata później zdemaskowano prawdziwego szpiega, mimo to nie wznowiono rozprawy, gdyż mogłoby to skompromitowac sąd i wojsko franc.; powstaly dwa obozy polit.: armię poparli Kościół, monarchisci, korpus oficerski i umiarkowani republikanie. W obronie Dreyfusa staneli: radykałowie, socjalisci, liczni intelektualisci, m.in. E.Zola który za swe zaangażowanie został skazany na rok wiezienia. Obrońcy Dreyfusa odniesli zwyciestwo i w 1906 doszło do rehabilitacji niewinnego oficera.
W 1899 r rząd utworzony został przez partię radykałów (socjalista Aleksander Millerand ), rząd ten rozpoczął reformy: wprowadzono nowy system awansów i nominacji wojskowych przez ministra wojny i ograniczono czas służby wojskowej do 2 lat
W 1901r zlikwidowano wiele zakonow, 1904 r odebrano im prawo nauczania młodzieży, 1905r wprowadzono konkordat z papieżem zawarty jeszcze w 1801r przez Napoleona; uchwalono ustawe o rozdziale Kosciola od panstwa, odebrano Kościołowi prawo rejestrowania urodzen, małżenstw i zgonow oraz szkolnictwo; wszystkie te funkcje przejęło panstwo; poza tym konfiskowano wiekszosc majątkow koscielnych.
1906-1910r wprowadzono reformy socjalne: 8-godzinny dzień pracy, odpoczynek niedzielny, emerytury.
Syndykalizm-kirunek w robotniczym ruchu związkowym, uważający strajki za główna forme walki z burżuazja, traktujący syndykaty ( związek zawodowy we Francji ) jako jedyna właściwą formę organizacji robotnikow.
Francuski ruch narodowy rozwinął się w wyniku walki radykałow z kościołem, monarchistami; postulowano powrót do monarchii dziedzicznej, zniesienie palamentu i oparcie się na arystokracji rodowej; zdobył popularność wśród intelektualistów i studentów, zwolennicy koncentrowali się wokół pisma „L”Action Francaise”- akcja francuska.



WŁOCHY
Ustrój:
-państwo monarchistyczne, władca był król Piemontu ( pierwszy Wiktor Emanuel II 1861-78)
- władza ustawodawcza: parlament dwuizbowy Senat i Izba Deputowanych senatorów król mianował dożywotnio, natomiast do Izby Deputowanych odbywały się wybory oparte o cenzus majątkowy i wykształcenia
Sytuacja w państwie:
- luki prawne i administracyjne, ciągła izolacja poszczególnych państewek, w których istniały różne prawa i organy adm. były przyczyną wielu korupcji i powstawania mafii
- problemy gosp. spowodowane różnica miedzy bogatą i uprzemysłowioną północą a biednym południem
- brak surowców (węgiel i żelazo ) stara i prosta technologia w rolnictwie, na południu kraju wciąż istniał system feudalny
- wysoki przyrost naturalny i masowe emigracje zarobkowe do USA, Brazylii i Argentyny;
- słabo rozwinięte szkolnictwo, wskutek czego duży procent społeczeństwa był analfabetami
- -konflikt z papieżem spowodowany włączeniem Państwa Kościelnego do Włoch, papież Pius IX ogłosił się więźniem Watykanu
- -rozwój przemysłu w płn. Włoszech, industrializacja, import brakujących surowców, wprowadzono nowe technologie: źródło energii m.in. energię wodną, w Mediolanie i Turynie rozwinęły się duże ośrodki przemysłu metalowego (w 1906 roku założono zakłady FIAT), nowe drogi i tunele przez Alpy poprawiły komunikację między Włochami a resztą Europy
- zacofanie w płd. Włoszech, przewaga rolnictwa, chłopi dzierżawili ziemię od właścicieli, arystokracji, kościoła, płacili duże podatki, ponadto analfabetyzm, zakładano szkoły elementarne, wielomilionowa emigracja, do 1903 wyemigrowało 4mln osób do USA
- reforma wyborcza, częściowo cenzusy obniżono w 1882, a od 1912 przyznano prawo wyborcze piśmiennym oraz tym analfabetom, którzy odbyli służbę wojskową i powszechny obowiązek obrony

Królowie zjednoczonych Włoch:
• Wiktor Emanuel II 1861-78 (od 1849 król Sardynii)
• Humbert I 1878-1900 (29-VIII zamordowany przez anarchistę Gaetano Bresci, który popełnił samobójstwo 1901)
• Wiktor Emanuel III 1900-1946 (abdykował)
• Humbert II 1946
Premierzy Włoch:
-Gioranii Lanza 1869-73 (prawica)
-Mano Minghetti 1873-76 (prawica)
-Beinedetto Carioli 1878 1879-1881 (17.11.1878 uchronił w Neapolu króla Humberta przed śmiercią zasłaniając go własnym ciałem przed strzałami)
-Francesco Crispi 1887-91 1893-96
-Giuseppe Zanardelli 1901-03
-Antonio Rudini 1891-92 1896-98
-Giovani Giolitti 1892-93 1903-05 1906-09 1911-14
-gen. Luigi Pelloux 1898-1900

W styczniu 1895 na nielegalnym zjeździe w Parmie powstała Włoska Partia Socjalistyczna.

W 1891 wydano encyklikę „Rerum Nonerum”, która powstała dzięki Leonowi XIII, który udostępnił archiwum watykańskie. Poświęcona była m.in. kwestii robotniczej świadczyła o zdawaniu sobie sprawy z przeciwieństw kapitalizmu, sugerowała konieczność rozwiązywania trudnych problemów społ. W duchu sprawiedliwości i miłości chrześcijańskiej. Miała na celu utrzymanie wpływów Kościoła wśród klasy robotniczej oraz zahamowanie się szerzenia idei socjalistycznej, przeciwstawiała się ruchowi socjalist. I broniła nienaruszalności zasady własności prywatnej.

ROSJA
Reformy Aleksandra II:
-zniszczenie poddaństwa chłopów i wprowadzenie uwłaszczenia
-szlachcie odebrano prawo wymierzania chłopom kar
-powołanie samorządów w guberniach i powiatach tzw. ziemstwa samorządy wiejskie i dumy samorządy miejskie
-niezawisłość sądów
-wprowadzenie do sądów instytucji ławy przysięgłych
-równość wszystkich stanów wobec prawa
-wprowadzenie zakazu tortur, oskarżony miał prawo obrony
-powszechny obowiązek wojskowy skrócony do 25 lat
Rosja po reformach:
-niezadowolenie ludności z reform przyczyniło się do fali wystąpień, szczególną rolę odegrała organizacja utworzona w 1862 m.in. z inicjatywy A.Hercena „Ziemia i Wolność” organizacja ta głównie agitowała chłopów i podżegała do zbrojnego wystąpienia przeciwko carowi, jednak pod koniec 1869 organizacja zaprzestała działalności, a wielu działaczy poddano represjom
-po upadku organizacji do walki o poprawę bytu chłopów ruszyli tzw .narodnicy (od ros. Naród ) , którzy chcieli wprowadzenia zmian za pomocą rewolucji, wśród nich byli teoretycy jak Bakunin, Piotr Ławrow (1823-1900), Piotr Tkaczow (1844-85), rpk 1874 był kulminacyjnym momentem wielkiej akcji propagowania ideałów socjalistycznych na wsi (tzw.), wszystko zakończyło się fiaskiem, aresztowaniami i procesem 193 uczestników „wędrówki w lud”
-1876 organizacja rewolucyjna utworzyła drugą „Ziemię i Wolę”, w skład której wchodzili Siergiusz Krawczyński, Zofia Parowska , Aleksander Michajłow, Andrzej Łekabow
-następnie rozpoczęto akcje terrorystyczne 24.1.1878 Wiera Zasulicz dokonała zamachu w Petersburgu na naczelnika miasta gen. Fiodora Iiepowa (poniósł ciężką ranę, ją skazano) w 8.1878 Krawczyński zabił szefa oddziału gen. Mikołaja Miezaniowa, udało mu się uciec
w.4.1879 prowincjonalny nauczyciel Aleksander Sołowiow strzelił do cara (chybił – został zabity)
5.2.1880 wysadzono w powietrze jedno ze skrzydeł Pałacu Zimowego, gdzie mieściła się jadalnia carska (car jednak spóźnił się na obiad w tym dniu)
-stosowanie terroryzmu przez część członków organizacji przyczyniło się do rozpadu na dwa obozy „Czarny Podział” z Plechanowem i Wierą Zasulicz oraz „Wolę Ludu” z Michajłowem, Żelobowem, to właśnie „Wola Ludu” kontynuowała działalność terrorystyczną
-w 1880 po wysadzeniu Pałacu Zimowego powołano Najwyższą Komisję Zarządzającą na której czele stanął Michał Lons
-Melikow (przedtem gen-gubernator) Loris- Melikow realizował politykę (wilcza paszcza polityka represji wobec rewolucjonistów lisi ogon schlebianie pewnym warstwom społecznym, które chciano zjednoczyć)
-w wyniku polityki :lisiego ogona” złagodzono cenzurę poprawiono warunki panujące w więzieniach, zniesiono 3 oddział , Loris-Melikow został ministrem spraw wew. I opracował projekt zwany , w której przewidywał:
-powołanie dwu komisji z udziałem przedstawicieli ziemstw i niektórych miast
-włączenie do Rady Państwa pewnej liczby działaczy społecznych
komisje miały uczestniczyć w rozpatrywaniu wybranych zagadnień państwowych)
projekt nie wszedł w życie gdyż car nie zdążył go podpisać zginął w zamachu bombowym, podczas przejazdu wzdłuż Kanału Jekateryńskiego w Petersburgu odpowiedzialni za zamach byli Ignacy Hryniewski oraz Łekabow i Perowska, których publicznie powieszono
-nowym carem został syn Aleksandra II Aleksander III (1881-94) zwolennik bezwzględnego systemu rządów, wróg reform, już w 1881 powstał Wydział Ochrony Społeczeństwa, który bezwzględnie i skutecznie niszczył organizacje opozycyjne
-1890 Aleksander III zamienił Ordynację Wyborczą do ziemstw, podział kurialny oparł na przynależności stanowej (a nie na własności jak to było dotychczas)
-ponadto Aleksander III ograniczył dostęp dzieci z rodzin ubogich do szkół podstawowych i średnich (łatwy dostęp do oświaty sprzyja powstawaniu nastrojów opozycyjnych) a także odebrał uniwersytetom autonomię, ingerowano w treść wykładów, zakazano tworzenia organizacji studenckich i wprowadził silną politykę mistyfikacyjną (Królestwo Polskie, Wlk. Ks. Finlandii), narzucono język rosyjski, likwidowano narodowe instytucje, szkoły nierosyjskie, zakazano druku książek w języku nierosyjskim, siłą zmuszano do przyjmowania prawosławia
-1894 (do 1917) wstąpił na tron ostatni car Mikołaj II (człowiek przeciętny, mało energiczny, ulegający wpływom – zwłaszcza wielkich książąt swoich stryjów i żonie księżniczce heskiej Alicji po przyjęciu prawosławia Aleksandry Fiodorownej, Teodorówny)

Wojna rosyjsko – turecka 1877:
-główna przyczyna wybuchu wojny był ruch panskowistyczny oraz próby podbicia przez Turcję Bośni i Hercegowiny, Bułgarii (państw słowiańskich)
-1877 wypowiedzenie przez Rosję wojny Turcji , celem Rosji było dotarcie do Konstantynopola, na północny wschód od Sofii uderzono na Plewnę – najsilniejszą twierdzę turecką pod dowództwem Osmaha Paszy „lew Plewny” – którą zdobyto 10.8.
-w styczniu 1878 Rosjanie zdobyli Adrianopol i prawie dotarli do Konstantynopola, wynik był przesądzony, Turcja przystąpiła do pertraktacji pokojowych
-1878 podpisano pokój w San Stefano, Rosja otrzymała południową Besarabię i kilka ważnych punktów w Transkaukazji
-w lipcu 1878 odbył się kongres Berliński który dokonał rewizji pokoju w San Stefano , z powodu zaniepokojenia wzrostem znaczenia Rosji na Bałkanach udział wzięły:
Niemcy, Anglia, Włochy, Austro- Węgry, Rosja i Francja. Rosja otrzymała Besarabię, Ardahan, Kars i Batum w Transkaukazji, Rumunia, Serbia i Czarnogóra otrzymały niepodległość, Bułgaria stała si.ę państwem pod protektorem Turcji, Bośnia i Hercegowina Austro – Węgier
1887 Rosja i Niemcy podpisały układ reasekuracyjny poręczając sobie i nawzajem neutralność na wypadek wojny niemc-franc lub ros-austr ale pod warunkiem że Francuzi lub Austriacy wypowiedzą wojnę , ale trwał on zaledwie trzy lata, więcej go nie przedłużono a stosunki rosyjsko niemiecko tylko się pogarszały.
Wojna rosyjsko japońska:
-rywalizacja Rosji i Japonii o opanowanie rynku chińskiego
-poparcie Japonii przez Anglię, obawiającą się o wzrost wpływów rosyjskich w Azji
-9.2.1904 flota japońska bez wypowiedzenia wojny atakuje Port Artur i rozpoczyna blokadę twierdzy
-styczeń 1905 kapitulacja Port Artur
-19.2 – 10.3 1905 przegrane ostatecznie przez Rosje ciężkie walki pod Mukdenem
-27.5.1905 bitwa pod Cuszimą pomiędzy Rosyjską flotą bałtycką dowodzoną przez admirała Rożdżestwieńskiego a flotą japońską admirała Togo zakończona całkowitym zwycięstwem Japończyków
-5.9.1905 podpisano pokój w Portsmouth w USA na mocy , którego Japonia otrzymała Port Artur , port handlowy Dalnyj oraz południową część wyspy Sachalin
-Układ uwzględniał specjalne interesy Japonii w Korei zobowiązywał Rosje do nie ingerowania w sprawy polityczne Mandżurii oraz narzucił Rosji niekorzystne ustalenia w sprawie połowu ryb w rejonie archipelagu oceanu Spokojnego
Rewolucja 1905
- rozwój opozycyjnych ruchów politycznych z powodu restrykcyjnej polityki władz
- zdobywanie sympatii przez ugrupowanie liberałów zwanych „kadetami” ( od hasła konstytucja-demokracja), ich celem walki politycznej było przekształcenie autorytarnej monarchii ros w liberalną monarchie konstytucyjną (wg wzorów zach)
- pojawienie się programu rewolucyjnego obalenia caratu , który stał się podstawą utworzenia Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji w 1898 r ,członkowie partii ulegli fascynacji programu marksistowskiego
- istniała też grupa socjalistów zwana „ekonomiści” którzy zrezygnowali z walki politycznej na rzecz postulatów ekonomicznych, socjologicznych- domagali się 8-godz dnia pracy , ustaw socjal- przekształcenia Rosji w państwo demokratyczno- konstytucyjne
- 1903 na zjeździe w Londynie partii SDPRR nastąpił teoretyczny rozłam mienszewików i bolszewików , który praktycznie miał miejsce w 1912, bolszewicy zwolennicy W. Lenina dążyli do budowy partii rewolucyjnej nowego typu której struktura jest pionowa i silne zhierarchizowana , zwolennicy Lenina na zjeździe zdobyli większe poparcie , mienszewicy opowiadali się za strukturą demokratyczną, dążyli do budowy partii masowej wg. Modelu zach. Socjaldemokracji opierającej się na współpracy za zw. Zawodowymi dla rozwiązywania problemów socjalnych i ekon. Postulowali legalną walkę parlamentarną ze środowiska dawnych narodników powstała partia Socjalistów rewolucjonistów.
- -kryzys ekonomiczny w latach 1901-03 bankructwa przedsiębiorstw, bezrobocie, klęski głodu, strajki, chłopi domagali się ziemi obszarniczej
-szybki rozwój kapitalizmu i powstawanie klasy robotniczej
-powstanie ruchów polit. dążących do obalenia caratu
-niezaspokojenie potrzeb społ. I przegrana wojna z Japonią
-krwawa niedziela 22.1.1905 w Petersburgu, manifestanci pod przewodnictwem popa Gieorgija Gapona domagali się reform polit. – gosp. , ustawodawstwa socjaln. 8 godzinnego dnia pracy, zakończenia wojny z Japonią z rozkazu Mikołaja II doszło do masakry zginęło ponad 1000 osób.
-wiosną i latem 1905 przetacza się przez Rosję fala strajków, w których uczestniczy ok. 265 tys. Robotników, nastroje rewolucyjne potęgują się również we flocie czarnomorskiej, w której dochodzi do buntu na pancerniku Pationkin
-w 10.1905 dochodzi do powszechnego strajku politycznego oraz powstania marynarzy i artylerzystów w Kronsztadzie
-car, dążąc do pozyskania burżuazji 30.4.1905 wydaje ukaz o tolerancji religijnej, zaś 6.8.1905 zapowiedział zwolnienie Dumy Państwowej
-30.10.1905 car w obawie przed narastającą rewolucją wydał dekret, w którym proklamował nietykalność osobistą, swobodę sumienia, stowarzyszeń, zebrań, słowa itp. oraz zwołanie parlamentu ustawodawczego wybieranego przez wszystkich obywateli.
- 1906 zebrał się parlament, składał się z izby wyższej Rady Państwa ( członków nominował car spośród arystokracji, ziemiaństwa, bogatych fabrykantów i wysokich urzędników dworskich) oraz izby niższej Dumy (członkowie pochodzili z wyboru- podział na kurie, cenzus majątkowy i wieku- 25 lat).
- kwiecień 1906 roku zasady dekretu październikowego ujęto w pierwszej w Rosji konstytucji.
- 2 dni po dekrecie październikowym (2.11.) ustanowiono nowoczesną Radę Ministrów, pierwszym premierem został Sergiusz Witte.
- Pierwsza Duma rozpoczęła pracę 27 kwietnia 1906 roku, najwięcej mandatów zdobył Związek 17 października (tzw. październikowcy, oktjabryści) oraz Partia Konstytucyjno-Demokratyczna- Kadeci.
- Przed otwarciem I Dumy premierem został Iwan Goremykin; I Duma działała krótko gdyż car był niezadowolony z podjętych przez posłów prób wprowadzenia systemu parlamentarnego, rozwiązał ja w lipcu 1906 i zdymisjonował Goremykina.
- Nowym premierem został Piotr Stołypin, a 20 lutego 1907 obrady zaczęła II Duma, w której Kadeci mieli 98 mandatów, Socjaldemokraci 65, Socjalrewolucjoniści 37, było prawie 50 deputowanych polskich; jednak między rządem a Dumą zaostrzył się konflikt, ponadto posłowie zaczęli forsować własne projekty reform, toteż car rozwiązał Dumę w czerwcu 1907.
- W połowie 1907 roku rozpisano wybory do III Dumy, zmieniono ordynację, usuwano polit. przeciwników, tak ustawiono wyniki, w Dumie znalazło się aż 147 posłów konserwatywnych i lojalnych wobec cara., oktiabrysci zdobyli 154 mandatów, kadeci 54, socjaldemokraci 19, trudowicy 13; III Duma istniała najdłużej bo aż 5 lat do 1912; od 1912 obradowała ostatnia IV Duma do 1917
Reakcja stołypinowska:
- Piotr Stołypin chciał przeprowadzenia reform, ale przyświecało mu hasło: „najpierw uspokojenie potem reformy”
- Piotr Stołypin przystąpił do stłumienia rewolucji, działał bezwzględnie i z okrucieństwem stryczki nazwano krawatami stołypinowskimi
- 1907 Stołypin przystąpił do reform przystąpił do reform:
- zniósł wspólnoty gminne na wsi
-wprowadził prawo do indywidualnej własności ziemi
- zapoczątkował zasady wolnego rynku
- stosował zachęty do osadnictwa na Syberii w celu budowy linii kolejowej
- utrzymał prawo zrzeszania ( legalna działalność związków zawodowych )
- Piotr Stołypin zginął w zamachu w 1911
Carowie Rosji (dynastia Romanowów )
- Aleksander i 1801-1825
- Mikołaj I 1825-1855
- Aleksander II 1855-1881
- Aleksander III 1881-1894
- Mikołaj II 1894-1917
WIELKA BRYTANIA
William Gladstone (1809-98 )- początkowo przedstawiciel konserwatywnych torysów później przeszedł do liberalnych wigów; w okresie pełnienia funkcji premiera ( 1868-94) przeprowadził reformy
- 1884 rozszerzył prawo wyborcze ( wprowadzono zasadę, że prawo przysługuje obywatelom, kraj podzielono na równe okręgi jednomandatowe- posłem mógł być tylko jeden kandydat z okręgu, który zdobył największą liczbę głosów, obniżono cenzus majątkowy; w wyniku reformy prawo wyborcze uzyskało 2/3 Brytyjczyków)
- nadał prawa publiczne związkom zawodowym
- rozbudował oświatę ( gruntowna reforma szkolnictwa podstawowego )
Benjamin Disraeli ( 1804- 81 ) –całkowite przeciwieństwo Gladstone’a początkowo liberał, później konserwatysta: w okresie kiedy był premierem:
• poświęcił się rozszerzeniu imperium kolonialnego
• dążył do scentralizowania władzy państwowej
• wprowadził ustawy, których celem była poprawa warunków higienicznych w miastach
• -1867 obniżył cenzus majątkowy ( prawo wyborcze uzyskali rzemieślnicy ,zamożniejsi i wykwalifikowani robotnicy )
• -1872 wprowadził tajność głosowania
• -1877 doprowadził do przekształcenia Indii w cesarstwo, przekazując koronę indyjską królowej Wiktorii
• 1878 podczas kongresu berlińskiego uzyskał dla Wielkiej Brytanii Cypr
• Kwestia Irlandzka:
• -1800 Irlandia została połączona unia realna z Wielka Brytania w Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii.
• silne wpływy Brytyjczyków w Irlandii, ziemie posiadali Anglicy, Irlandczycy ja dzierżawili, przeciwstawność Kościołów, Irlandczycy- katolicy, Anglicy- protestanci , a Irlandczycy musieli płacić podatki na anglikański kościół.
• od 1800 Irlandczycy mogli wybierać swych posłów do parlamentu w Londynie
• Charles Stewart Parnell (1846-91) w 1880 został przywódcą narodowego stronnictwa irlandzkiego, z którego wybierano posłów do Londynu, był on zagorzałym zwolennikiem programu home rule, który polegał na utworzeniu autonomii.
• 1886 i 1893 Gladstone wprowadził pierwsze ustawy przyznające Irlandii częściową i dość ograniczona autonomię; w 1903 wprowadzona ustawa umożliwiła dzierżawcą wykup upraiwanych działek; kolejna ustawa o home rule weszła w życie w 1914 ale tak jak wszystkie poprzednie Irlandczycy odrzucili jako niewystarczające.
• 1858 powstało bractwo feniańskie- kospiracyjna org., która stosowała terror wobec Anglików; 23.11.1867 w Menchasterze powieszono 3 uczestników tego ruchu: William Allen, Michael Larkin, Michael O’Brien.
• 1900 powstała org. Sinn-Fein- my sami, org. bojowa, która prowadziła przygotowania do powstania przerwał je wybuch I wojny światowej.
• 1919 wojna Irlandzko-Angielska 1921 utworzono Wolne Państwo Irlandzkie na prawach dominium, do Anglii należał Ulster, północno-wschodnia część wyspy, zmieniono nazwę kraju na Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.
Dominium- była posiadłość brytyjska, która po uzyskaniu autonomii wchodziła nadal w skład imperium brytyjskiego i uznawała króla brytyjskiego za głowę państwa.
Pierwszym Dominium brytyjskim została w 1967 Kanada (połączenie Kanady górnej dolnej, Nowej Szkocji, Nowego Brunszwiku). W 1901 w dominium przekształciła się Australia, 1907 Nowa Zelandia, 1910 Związek Południowej Afryki.
Status Dominialny oznacza własny parlament i rząd, król brytyjski pozostawał najwyższym zwierzchnikiem, reprezentował go gubernator.
Królowie Wielkiej Brytanii-dynastia hanowerska:
- Jerzy I 1714-27
- Jerzy II 1727-60
- Jerzy III 1760-1820
- Jerzy IV 1820-30
- Wilhelm IV 1830-37
- Wiktoria 1837-1901
- Edward VII 1901-10 (dynastia koburska)
- Jerzy V 1910-36 (od 1917 Windsor)
- Edward VIII 1936
- Jerzy VI 1936-52
- Elżbieta II 1952

AUSTRO-WĘGRY
Przyczyny rozpoczęcia przemian polit. w Austrii:
- zaburzenia jakie objęły monarchię habsburską w okresie Wiosny Ludów
- klęska w wojnie z Piemontem i Francją 1859, bankructwo skarbu państwa, utrata Lombardii i Toskanii
- klęska w wojnie z Prusami w 1866, zmuszenie Austrii do wystąpienia ze związku Niemieckiego, utrata Wenecji
-konieczność przystosowania ustroju państwa do zachodzących zmian polit. i gosp.
Koncepcja przemiany ustroju państwa:
- centralistyczne- bronione głównie przez niemiecką ludność Austrii, postrzegającą największe możliwości uzyskania swej przewagi w państwie poprzez jego centralizację
- federalistyczne- bronione głównie przez słowiańskie narodowości wchodzące w skład monarchii, zakładające przebudowę państwa austriackiego w federację krajów równouprawnion1ych
- dualistyczne- reprezentowane przez Węgrów stojących na stanowisku niezawisłości królestwa węgierskiego w jego historycznych granicach obejmujących Słowację, Chorwację i Siedmiogród.
Przemiany polit. przed 1876:
- 1860- wydany przez premiera Agenora Gołuchowskiego tzw. dyplom był próba wprowadzenia ustroju federalistycznego, tworzył podstawy autonomii poszczególnych krajów koronnych (w tym Galicji) wprowadzając decentralistyczne ustawodawstwo sejmów krajowych
-1861 po dymisji Gołuchowskiego, nowy premier Antoni Schmerling w tzw. dyplom lutowym opierając się na koncepcji centralistycznejogranicza uprawnienia sejmów krajowych, pietent lutowy w dwóch załacznikach zawierał:
-tzw. konstytucje lutową (centralistyczna, obow. do 1866)
- ststuty krajowe dla poszczególnych krajów koronnych, m.in. dla Galicji (obow. do 1918)
Ustrój Monarchii Austro-Węgierskiej:
- klęska w wojnie z Prusami spowodowała zwycięstwo koncepcji dualistycznej; powstała monarchia austro-węgierska, której ustrój opierał się na 3 aktach prawnych z 1867:
* ugodzie austriacko-wegirskiej
* konstytucji królestwa Węgierskiego z 1848
* Konstytucji Cesarstwa Austriackiego
- na podstawie ugody austr.-węg. z 1867 Austria i Węgry były dwoma odrębnymi irównorzędnymi państwami, zaś cesarz austrii był jednocześnie królem Węgier, oba te kraje były połączone niektórymi wspólnymi instytucjami i sprawami
* sprawy zagraniczne
* wojsko
* waluta i finanse w zakresie wydatków na cele wspólne
- władza wykonawcza należała do 3 ministrów austro-węg (zagranicznych, wojny, finansów)
- nie powołano wspólnego parlamentu, uchwalaniem budżetu na wydaqtki wspóne zajmowały się tzw. delegacje parlamentów obydwu państw
- w skład Austrii wchodziły Austria, Czechy, Morawy, Galicja, Kecyntia, Styria, Tyrol; Węgier: Węgry, Słowacja, Chorwacja i Siedmiogród.
Konstytucja cesarstwa austriackiego z 1867
- na czele państwa stał cesarz, któremu przysługiwała „pełna władza monarsza” nominował ministrów, którzy tworzyli Radę Ministrów, pod przewodnictwem prezesa R.M.
- parlament austr. nosił nazwę Rada Państwa i składał się z dwu izb. Obie izby miały stanowiska równorzędne w dziedzinie ustawodawstwa.
- Izba Panów miała charakter arystokratyczny, w jej skład wchodzili: członkowie mianowani przez cesarza „dziedzicznie” lub dożywotnio, pełnoletni członkowie dynastii cesarskiej oraz arcybiskupi, biskupi mający tytuły książąt
_ Izba Poselska składała się z posłow pochodzących z wyborów; wg konstytucji wybory do Izby Poselskiej miały przeprowadzać istniejące w poszczególnych krajach Sejmy Krajowe, decydującym więc o składzie Izby Poselskiej był system wyborczy do Sejmów Krajowych odbywający się w 4 kuriach.
- reforma z 1873 wprowadziła odrebne wybory do Izby Poselskiej, odebrano prawo wyboru posłów Sejmom Krajowym, ale utrzymano system kurialny
-reforma z 1896 utrzymując 4 kurie wprowadziła kurię piątą, gdzie wszyscy wyborcy w głosowaniu 4 przymiotnikowym wybierali pewną liczbe posłów.
- reforma z 1907 zniosła system kurailny w wprowadziła demokartyczne wybory 4- przymiotnikowe do Izby Poselskiej, odbywały się w 2 turach.
Zarząd Terytorialny:
- wprowadzony przez monarchię absolutna centralistyczny system administracji lokalnej uległ likwidacji, Austria została podzielona na 17 krajów koronnych.
-dyplom październikowy powołał we wszystkich krajach sejmy krajowe, które wraz z wydziałami krajowymi miały się stać organami szerokiej autonomii na szczeblu kraju.
- na czele kraju koronnego stał namiestnik
- od 1867 kraje dzieliły się na starostwa powiatowe zee starosta na czele
Cesarze austriaccy- dynastia habsburska
- Franciszek I Habsburg 1804-48
- Franciszek Józef I 1848-1916
- Karol I
NOWOŻYTNY KOLONIALIZM EUROPY XIX/ XX W
Przyczyny ekspansji kolonialnej i rywalizacji mocarstw o strefy wpływów:
- eksplozja demograficzna- rozwój osadnictwa, pszukiwanie pracy, możliwości kariery dla osób przedsiębiorczych
- potrzeby gospodarki wielkoprzemysłowej- poszukiwanie tanich surowców taniej siły roboczej, opanowanie rynków zbytu
- tworzenie baz wojskowych
- kolonie były oznaka potęgi i bogactwa, sposobem na usuwanie problemów gosp. metropolii
- imperializm- dążenie do dominacji militarnej, politycznej lub gosp. nad resztą świata
Podział terytorialny świata w XIX/XX w.
- Anglia- Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Indie, Singapur, Hong-Kong, Birma, Egipt, Sudan, Uganda, Bezuene, Rodezja, Nigeria, Złote Wybrzeże, Sierra Leone, Gambia, Bryt. Afryka Wsch., Kraj Przylądkowy, w epoce Wiktoriańskiej do Anglii należała ¼ świata.
- Francja: Indochiny, Algieria, Tunezja, , Afryka Zach., Afryka Równikowa, Somalia, Madagaskar, Gujana.
- Niemcy: Tanganika
- Rosja: Turkiestan, Gruzja, Kraj Nadamurski,
- Włochy: Somalia, Erytrea, Trypolitania, Libia
- Portugalia: Angola, Mozambik,
- Belgia: Kongo,
- Hiszpania: Maroko, Rio de Oro, Rio Muni,
- Holandia: Archipelag Indonezyjski, Gujana,
Chiny:
- zainteresowanie krajów zachodnich handlem z Chinami,
- polityka Chin „państwa zamkniętego”
-wojna opiumowa 1840-42, Brytyjczycy aby zdobyć chiński rynek sprzedawali indyjskie opium, w 1839 Chińczycy skonfiskowali opium co doprowadziło do wojny,, Chińczycy ponieśli druzgocącą klęskę i w 1841 musieli podpisać traktat pokojowy. W jego wyniku Wielka Brytania otrzymała Hpng-Kong.
- pod koniec lat pięćdziesiątych Chiny nawiązały stosunki dyplomatyczne z Wlk. Brytanią , Francją , USA, i Rosją ; w Pekinie przebywały poselstwa tych państw
- w latach 1858-60 Rosja opanowała rozległe tereny na rzeka Amur,
- w 1899 wybuchło powstanie bokserów, organizacja „pięść w imię pokoju i sprawiedliwości” zbuntowała się przeciw cesarzowi, nieudolnemu systemowi, korupcji i przede wszystkim przeciw cudzoziemcom; zabito wielu zach. kupców, misjonarzy; państwa zach. oburzone wysłały oddziały do Chin stłumiły powstanie. Chiny musiały zapłacić ogromna kontrybucję- 400 mln funtów, w Chinach przebywało ponad 2 tyś. żołnierzy uzbrojonych, Chiny otrzymały zakaz importu broni i amunicji na 2 lata,
- w latach 1895-1910 zaczęto zakładać zach. banki, hurtownie i przedsiębiorstwa, Rosja zaczęła budowę kolei przez Mandżurię
- w 1912 ugrupowanie opozycyjne obaliły cesarza i ustanowiły w Chinach republikę

Japonia:
- podobnie jak Chiny państwo zamknięte, na czele stał cesarz, władzę sprawowała jednak arystokracja którą dowdził Szogun,
- w przeciwieństwie do Chin Japonia otworzyła się na zach., podpisała umowy z Anglią, USA, Francją, Rosja, Holandią- traktaty handlowe i umowy konsularne,
- 1868- zlikwidowano Szogunat, wzmocniono władzę cesarza, opracowano konstytucję, wprowadzono 2izbowy parlament, zreformowano armię i flotę, obowiązek służby wojskowej, system powszechnej oświaty,
- wszystkie reformy odbywały się pod patronatem cesarza Mutsuhito (1868-1912)- okres tych reform nazywa się epoką Meiji czyli oświecenia.
- Japonia 1894 wszczęła wojne z Chinami, wygrała, zdobyła Koreę, 1904-05 wojna z Rosja, wygrana zdobyła Mandżurię
- 1910- dokonała aneksji Korei
Zatargi kolonialne i powstania antykolonialne
- 1896 wojna Włoch z Etiopią, klęska Włoch pod Adułą przekreśliła włoskie plany podboju tego kraju
- 1898- konflikt w Faszadzie o Sudan- wojska Fr. i Bryt. spotkały się w Faszadzie ale Farnacja ustąpiła
- 1898- wojna USA z Hiszpanią, na mocy pokoju paryskiego Amerykanie zajęli Kubę, Filipiny, Puerto Rico, Guam,
- 1903- USA zorg. w Panamie powstanie przeciw Kolumbii i otworzyły republikę Panamska, która odstąpiła USA pas ziemi, na którym w 1914 zbudowano kanał panamski
- I kryzys Marokański- Marokiem zainteresowane były Francja i Niemcy, 31 marzec 1905 cesarz Wilhelm II podczas wizyty w Tangerzez podkreślił, że Niemcy gwarantują niepodległość Maroku, styczeń 1906 odbyła się konferencja w Algerines w Hiszpanii potwierdzono niepodległość Maroka ale uznano ten teren jako strefę wpływów Francji i Hiszpanii,
- II kryzys Marokański- w Maroku wybuchło powstanie przeciwko Sułtanowi, Niemcy w celu obrony mniejszości w Maroku wysłali okręt wojenny, który wpłynął do Agadiru, zwarto umowę o utworzeniu protektoratu Francji w Maroku, w zamian za to Niemcy dostali część Kongo, na granicy z Kamerunem
- powstanie Sipajów- żołnierze hinduscy w armii brytyjskiej- w Indiach 1857-58, Anglia przeprowadziła reformy tworząc cesarstwo Indii, którym zarządzał wicekról podległy królowej Wiktorii zapowiedziano poszanowanie obyczajów w Indiach i zachowanie praw książąt,
- powstanie Tajpingów (chłopów) w Chinach, 1851-64 przeciw dynastii Mandżurskiej oraz o utworzenie niebiańskiego, w którym miała panować równość i sprawiedliwość; powstanie krwawo stłumiono przy pomocy Anglii i Francji, zginęło około 12-20 milionów Chińczyków.
- powstanie w Sudanie pod dowództwem Mahdiego 1883-98 o niepodległość- stłumione
- wojna Burska 1899-1902 między Anglikami a Burami (dawni koloniści holenderscy), którzy utworzyli Transwal i Oranię- znaczna przewaga Brytyjczyków. Wojna prowadzona taktyka spalonej ziemi, zakładano obozy koncentracyjne dla kobiet i dzieci, użyto pociągów pancernych i karabinów maszynowych, zastosowano taktykę rozproszoną, wymyślono nowy strój ochronny dla żołnierzy-płaszcze w kolorze khaki tzw. trencze. Wyniszczeni Burowi skapitulowali w 1902; 1910 połączono Transwal i Oranię.
[ STR 72- 83]
z Krajem Przylądkowym i Natalu i powstał Związek Południowej Afryki jako dominium brytyjskie
cesarze Japonii:
- Matsuhito 1867-1912
- Yoshihito 1912-1926
- Hirihiti 1926-1989 (koronacja 1928)
- Akihito 1989-dzis
GOSPODARKA I TECHNIKA W XIX I XX w
Nowoczesna technika związana była z szybkim postępem nauki i rozwojem gospodarczym świata, do największych osiągnięć należą wynalazki:
- Emile i Pierre Martin – piece martenowskie do wytopu surówki 1805
- Alessandro Volta – ogniwo galwaniczne 1800
- Michalel Faraday – zjawisko elektryczności
- Thomas Edison – żarówka el. , fonograf
- Samuel Morse telegraf elektromagnetyczny 1837
- Graham Aleksander Bell – telefon 1876
- Markoni, Popow – radio
- Louis Jacques Dagnezze – pierwsza fotografia
- Louis i August Lumiere – kinematograf 1895
- Carl Benz – silnik spalinowy
- Gottlieb Daimler – samochód
- Henry Ford – uruchomił w 1913 taśmową produkcje samochodów
- Rudolf diesel – silnik wysokoprężny
- Owille i Wilbur Wright – pierwszy samolot 1903
Ponadto dokonano wielu osiągnięć:
- Sidnej Thomas – opracował metodę przemysłowego oczyszczania rudy z fosforu – miejsce żeliwa zajęła stal
- Maria Skłodowska Curie – odkryła pierwiastki promieniotwórcze polon i rad
- Dymitr Mendelejew – tablica pierwiastków chemicznych
- Alfred Nobel – dynamit
- Henri Becquerel – zjawisko promieniotwórczości
- Albert Einstein – teoria względności
- Louis Pasteur, Robert Koch – bakteriologia, szczepionki
- Joseph Lister – zasady sterylizacji narzędzi, zasady antyseptyki
- Kazimierz Funk – witaminy
- Wilhelm von Roentgen – promienie X 1895
- Karol Darwin – teoria ewolucji
Monopol – zrzeszenie przedsiębiorstw lub pojedyncze przedsiębiorstwo skupiające całość lub znaczną część produkcji danej gałęzi gospodarki, wywierające istotny wpływ na zaopatrzenie rynku i uzyskujące dzięki temu szczególnie korzystne dla siebie warunki produkcji i sprzedaży
Kartel – monopolistyczny związek przedsiębiorstw jednej gałęzi produkcji, mający na celu opanowanie rynku i zwiększenie zysków, przez ustalenie jednolitych cen zbytu, niezależnych od kosztów produkcji: przedsiębiorstwa wchodzące w skład takiego związku
Trust – forma monopolu polegająca na połączeniu w jedno wielkie przedsiębiorstwo nadrzędne kilku przedsiębiorstw, których dotychczasowi właściciele stają się akcjonariuszami

Zjawisko elektryczności Faradaya wykorzystali inżynierowie, dzięki czemu pojawił się przemysł energetyczny, wykorzystujący energię elektryczną (pierwszy tramwaj wyruszył na ulice Berlina ok. 1884-86)

Na przełomie wieków pojawił się nowy surowiec energetyczny, który w przyszłości wyprze węgiel kamienny – ropa naftowa. Jednak początkowo wykorzystywana do oświetlenia i ogrzewania
Wpływ nowej techniki na życie społeczne:
- kanalizacja, oświetlenie miast, podniesiono poziom higieny, w miastach wywożono śmieci, opracowano nowe metody leczenia, wzrost długości życia o 15 lat, nowoczesne pielęgniarstwo
- - rozwój mobilności ludności (komunikacja miejska – tramwaje, ,metro i międzynarodowa – Kanał Sueski 1869, Kiloński 1895, Panamski 1914), mosty
- rola masmediów, propagandy, światowe wystawy (m. in. w Paryżu 1889 – wieża Eiffla) Nagroda Nobla od 1901
- masowa rozrywka – teatry, kawiarnie, pierwsze publiczne plaże, w 1896r z inicjatywy Pierre de Coubertina odbyła się się I nowożytna olimpiada w Atenach, narodziny skautingu, rajdy automobilistów.
GENEZA I PRZEBIEG I WOJNY ŚWIATOWEJ
Przyczyny wybuchu wojny:
„Kocioł bałkański”
- upadek Imperium Osmańskiego (1882 Wlk. Brytania przejęła kontrolę nad Egiptem, 1881 Francja przejęła Tunezję, 1878 po kongresie berlińskim Rumunia , Serbia, Czarnogóra otrzymają niepodległość, Bułgaria stała się lennem Turcji)
- kryzys bośniacki 1908 ( Bośnia i Hercegowina od kongresu berlińskiego 1878 była autonomią Austro-Węgier, 1908 Austro-Węgry dokonały aneksji Bośni i Hercegowiny co wywołało Serbii i Rosji oraz groźbę wojny, nastroje wojenne uspokoili Niemcy, którzy poparli Austro-Węgry, a osłabiona Rosja po wojnie ros-jap. zrezygnowała z interwencji)
- Chęć przyłączenia poszczególnych terytoriów przez kraje bałkańskie, Bułgaria chciała aneksji Macedonii, części Turcji oraz odzyskania od Rumuni Dobrudży, Grecja chciała włączyć Macedonię, Trację, Tesalię, Epir, Kretę (1881 zajęli Tesalię i część Epiru, a w 1913 przyłączyli Kretę), Serbia chciała utworzyć Wielką Serbię przyłączając Czarnogórę, Macedonię, Chorwację, Bośnię i Hercegowinę
- I wojna bałkańska 1912-13 –w 1912 Grecja, Serbia, Bułgaria i Czarnogóra utworzyły antyturecką Ligę Bałkańską, w trakcie wojny do października 1912 Liga opanowała cały obszar Turcji europejskiej z wyjątkiem Konstantynopola (Stambułu), ku zdziwieniu całej europy Liga przepędziła Turcję z europy, Rosja zaapelowała o wstrzymanie działań wojennych, gdyż Liga posuwała się szybko naprzód i mogłaby zdobyć stolicę turcji, co Rosji nie było na rękę, gdyż wówczas cieśniny czarnomorskie zajęłyby kraje europejskie. 31.05.1913 podpisano traktat pokojowy w Londynie (Turcja zrzekła się wszystkich posiadłości europejskich; Grecja otrzymała zachodnią Trację, część Macedonii z Salonikami i Kretę; Bułgaria otrzymała większą część Tracji i część Macedonii; Serbia otrzymała część Macedonii); ponadto niepodległość uzyskała Albania, którą ostatecznie ogłoszono w Londynie 29.07.1913
- II wojna bałkańska – Bułgaria niezadowolona z podziałów terytorialnych 29.06.1913 wszczęła II wojnę bałkańską i zaatakowała Serię i Grecję, jednak do wojny przystąpiła także Rumunia i Turcja przeciwko Bułgarii, tak więc osamotniona Bułgaria przegrała tę wojnę , a gdyby nie interwencja Rosji Bułgaria mogłaby być całkowicie zniszczona; 10.08.1913 w Bukareszcie podpisano traktat pokojowy, Bułgaria oddała Rumunii płd. Dobrudżę, Serii i Grecji część terenów Macedonii i turcji, a we wrześniu 1913 po podpisaniu traktatu bułg.turec. w Konstantynopolu oddała Turcji Adrianopol.
Kształtowanie się bloków:
- trójprzymierze – ochłodzenie stosunków rosyjsko-niemieckich po kongresie berlińskim oraz nieudane próby Bismarcka w nawiązaniu kontaktów z Rosją doprowadziło do zbliżenia Niemiec do Austro-Węgier i w 1879 te dwa państwa zawarły przymierze, w którym zobowiązały się do wzajemnej pomocy wojskowej, w 1882 do tego przymierza przystąpiły Włochy, wskutek czego powstało trójprzymierze
- trójporozumienie – odizolowana Francja wykorzystała ochłodzenie stosunków Berlin-Petersburg i w 1893 zawarła z Rosją obronny traktat wojskowy, po podpisaniu którego rozwinęła się współpraca miedzy Francją i Rosją, Rosję gospodarczo wspomógł francuski kapitał. Francuzi chcieli także porozumienia z Wlk. Bryrtanią ale polityka Francji w Afryce i Rosji w Azji uniemożliwiały podpisanie ugody, wówczas Francuzi zakończyli ekspansje w Afryce wsch. I 8.04.1904 doprowadzili do ugody z Wlk. Brytanią zwanym serdecznym porozumieniem – franc. Entente cordiale. Francja uzyskała swobodę w Maroku, Wlk. Brytania w Egipcie i Sudanie, zwołana przez Niemcy konferencja w [Algerines???} (Hiszpania) w 1906 dotyczyła Maroka, miała na celu rozerwanie ugody franc.-bryt., efekt był całkowicie odwrotny, gdyż współpraca franc.-bryt. zacieśniła się (Wlk. Brytania, Rosja, USA potwierdziły wpływy Francji i Hiszpanii w Maroku); po ugodzie franc.bryt. Francuzi chcieli jeszcze doprowadzić do ugody bryt.-ros. , a więc chcieli okrążyć Niemcy; po 1905 kiedy Rosja była osłabiona po wojnie ros.-jap. przestała zagrażać dalekowsch. interesom bryt., toteż w 1907 Rosja podpisała porozumienie z Wlk. Brytanią ( Wlk. Brytania zrzekła się Tybetu – pozostał neutralny, Rosja zgodziła się na wprowadzenie w Afganistanie bryt. protektoratu, Persję podzielono na trzy strefy: bryt., rosyjską i neutralną wokół Teheranu); i tak porozumienia ros.-franc, ros.-bryt. i franc-bryt utworzyło trójporozumienie.
Pozostałe przyczyny:
- dążenie Niemiec do rozszerzenia posiadłości w Azji i Afryce
- dążenie Austro-Węgier do wzmocnienia swej pozycji w krajach słowiańskich oraz do opanowania Bałkanów
- dążenie Francji do obrony swego stanu posiadania przed Niemcami oraz odzyskanie Alzacji i Lotaryngii utraconych na rzecz Niemiec
- dążenie Rosji do rozszerzenia wpływów na Bałkanach oraz otwarcie tureckich cieśnin czarnomorskich dla rosyjskiej floty
- dążenie Anglii do obrony przodującej roli w świecie, przy zniszczeniu Niemiec jako głównego rywala i rozszerzenie wpływów na Bliskim Wschodzie i w Turcji
- „wyścig zbrojeń” od 1897 większość produkcji niemieckich fabryk, hut i stoczni na rzecz armii, szybka rozbudowa floty niemieckiej, w 1895 otwarto kanał Kiloński łączący Bałtyk z Morzem Północnym; z kolei Brytyjczycy w 1906 zaczęli produkować nowe okręty wojenne zwane drednotami ( od nazwy pierwszego takiego okrętu „Dreadnaught”) – okręty te miały silne opancerzenie , nowy system artyleryjski i napęd turbinowy; od 1907 Niemcy także budowali drednoty, ponadto produkowano karabiny maszynowe, armaty, czołgi.
Ruch pacyfistyczny:
- pacyfizm, czyli potępienie wszelkich wojen, rozwinął się głownie w krajach neutralnych jak USA czy Skandynawia
- w 1899 zwołano konferencję pokojowa w Hadze, której inicjatorem był car Rosji Mikołaj II oraz ros. Minister finansów Witte, na konferencji praktycznie niczego nie dokonano ale narodziły się dwie idee: odbywania stałych konferencji pokojowych oraz powołania stałego Trybunału sprawiedliwości w Hadze, który miałby rozwiązywać spory miedzy państwami. Powstał dopiero w 1920r;
- 1907 zwołano konferencję haską której inicjatorem był prezydent USA Theodor Roosewelt, w jej obradach wzięły udział 44 państwa, zaakceptowano i rozszerzono Konwencję Genewską z 1864 w sprawie rannych, chorych, jeńców wojennych i personelu medycznego w wojnach lądowych i morskich
- od 1901 r przyznawano Nagrody Nobla z powstałej Fundacji Nobla (utworzonej z majątku Alfreda Nobla 1833-1896, który dorobił się na wynalazku dynamitu i nitrogliceryny) za wybitne osiągnięcia w dziedzinie chemii, biologii, fizyki, medycyny, w literaturze oraz osobną nagrodę dla osób, które umocniły ideę pokoju; pierwszym laureatem pokojowego Nobla w 1901 był Henri [Dunant ??] założyciel Czerwonego Krzyża.
WYBUCH I WOJNY ŚWIATOWEJ
Zamach w Sarajewie
- 28.06.1914 młody serbski student Gawriło Princip z organizacji „Czarna Ręka” zastrzelił austriackiego następcę tronu Franciszka Ferdynanda i jego żonę Zofię.
- W wyniku zamachu Austria postawiła Serbii ultimatum 23.07.1914, które zawierało żądania rezygnacji z Bośni-Hercegowiny, likwidacji antyaustriackich organizacji, dopuszczenie austriackich urzędników do serbskich instytucji, co oznaczało pogwałcenie suwerenności Serbii
- Belgrad przystał na prawie wszystkie warunki oprócz dopuszczenia urzędników
- Austriacy uznali ustępstwa za niewystarczające i 28.07.1914 wypowiedzieli Serbom wojnę
- Po wypowiedzeniu wojny Serbii przez Austrię Rosja rozpoczęła mobilizację swych sił, toteż Niemcy 01.08.1914 wypowiedziały wojnę Rosji, a 3.08.1914 Francji; Austro-Wegry 6.08.1914 wypowiedziały wojnę Rosji, z kolei po wkroczeniu wojsk niemieckich do Belgii 04.08.1914 Wlk.Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom.
Front zachodni:
- 3-4.08.1914 ataki Niemców i zajęcie Belgii, Luksemburga – marsz na Paryż 9działania wg. planu niem. „wojny błyskawicznej” planu Schlieffena, który polegał na szybkim opanowaniu Belgii i Francji, a następnie przerzuceniu wojsk na front wschodni i walki z Rosjanami)
- bitwa nad Marną 6.09.1914 ( wojskami niem. Dowodził gen. Helmut von Moltke, wojskami franc. Gen Joseph Joffre) powstrzymanie marszu Niemców, zwycięstwo Francuzów i rozpoczęcie tzw. wojny pozycyjnej – wojny na wyczerpanie
- 22.04.1915 w bitwie pod Ypres Niemcy użyli gazów bojowych (gazu musztardowego nazwanego od miejsca – iperyt) , bitwa nie przyniosła większych zmian
- w lutym 1916 armia niem. przypuściła atak na francuską twierdzę Verdun, bronioną przez Philippe’a Petaina; bitwa trwała do grudnia 1916 i zakończyła się powstrzymaniem ofensywy niem. ( po obu stronach zginęło ponad 300 tyś. żołnierzy)
- od lipca do października toczyła się bitwa pod Sommą, która tym razem zakończyła się fiaskiem wojsk franc-bryt. (Niemcy powstrzymali te ofensywę i nie udało się przełamać frontu, zginęło 400 tyś. żołnierzy franc, 200 tyś bryt, i 400 tys. Niemieckich)
Front wschodni:
- Rosja pod wpływem nacisków Francji nie czekała na zakończenie mobilizacji i na początku sierpnia 1914 przystąpiła do ofensywy w Prusach Wsch., gdzie dotarła do jezior mazurskich, przepędzając wojska niem.
- Po wzmocnieniu armii niem. oddziałami z frontu zach. pod dow. Paula von Hindenburga i Ericha Ludendorffa wojska niem. zwyciężyły w bitwie pod Tannenbergiem w sierpniu 1914 i powstrzymały natarcie wojsk ros.; odziały niem. wkroczyły na terytorium Królestwa Polskiego zajmując m. in. Kalisz
- Z kolei na płd. odcinku frontu wsch. Rosja odnosiła sukcesy w walce z Austro-Węgrami; pod koniec 1914 zajęła większą część Galicji oraz Bukowinę
- 04.05.1915 wojska niem. i austriackie przełamały front ros. pod Gorlicami; Rosja musiała wycofać się z terenów królestwa Polskiego, Wołynia, Litwy i Galicji; front ustalił się na linii od Dniestru do Zatoki ryskiej
- w maju 1916 gen. Ros. Alieksiej Brusiłow przystąpił do ofensywy i prawie zniszczył dwa odziały austryjackie, co pozwoliło na ponowne zajęcie przez Rosję wschodniej Galicji;
- wojna pozycyjna na froncie wschodnim i rewolucje rosyjskie 1917 r. odsunęły działania wojenne na drugi plan; 3 marzec 1918, Rosja Radziecka zawarła traktat w Brześciu nad Bugiem z państwami centralnymi; Rosja wycofała swe wojska z Finlandii, Wysp Alandzkich, Estonii, Łotwy i Litwy, Królestwa Polskiego, częściowo z Białorusi i Ukrainy, oraz zrzekła się na rzecz Turcji posiadłości kaukaskich, a także zobowiązała się zapłacić odszkodowanie wojenne w wysokości 6 mld marek; front wschodni przestał istnieć.
• Wojna na Bałkanach:
- 28 lipca 1914 r. atak Austro- Węgier na Serbię został odparty przez wojska serbskie; dodatkowe niepowodzenia Austro- Węgier były spowodowane przechodzeniem całych oddziałów austro- węgierskich na stronę Serbii (oddziały składały się z ludności słowiańskiej);
- w 1915 roku di Austro- Węgier i Niemiec dołączyła Turcja i Bułgaria (która przystąpiła w zamian za obietnicę otrzymania po klęsce Serbii jej części Macedonii oraz Turcji);
W ten sposób powstało czwórprzymierze; członków tego sojuszu nazwano państwami centralnymi,
- do końca 1915 r. państwa centralne zdobyły Serbię, a armia serbska pod dowództwem następcy tronu Aleksandra schroniła się na wyspie Korfu;
- w 1915 r. z inicjatywy brytyjskiej zorganizowano ekspedycję floty, która miała zbombardować tureckie twierdze w cieśninach; wyprawa zakończyła się niepowodzeniem z powodu zaminowania wód przybrzeżnych;
- w kwietniu 1915 r. na półwyspie Gallipoli odbył się desant wojsk lądowych składających się z oddziałów austryjackich, nowozelandzkich i brytyjskich (w pobliżu Dardaneli), niestety bez wsparcia floty wojsk Ententy poniosły klęskę, musiały się wycofać , straciły blisko 190 tys. żołnierzy.
- jesienią 1916 r. do państw Ententy przystąpiła Rumunia, jednak jej słaba armia nie poradziła sobie z natarciem austryjacko- bułgarskim i pod koniec 1916 r. Rumunia dostała się pod okupację państw centralnych;
- w 1917 r. do państw centr. przystąpiła też Grecja;
- do 1915 r. Włosi pozostawali neutralni , w 1915 r. podpisali tajny traktat w Londynie z państwami Ententy w zamian za obietnicę otrzymania Dalmacji, Triestu, płd. Tyrolu Albanii i Bliskiego Wschodu oraz niektórych kolonii niemieckich w Afryce;
armia włoska wiele nie zdziałała, gdyż większość swoich walk przegrała w starciach z armią austryjacką, 1917 r. front ustabilizował się wzdłuż rzeki Isonoko i tu na płd. froncie także rozpoczęła się wojna pozycyjna;
- Turcja prowadziła walki na dwóch frontach, z Rosją na froncie kaukaskim, oraz w Mezopotamii i Palestynie z wojskami brytyjskimi; do klęski Turcji na Bliskim Wschodzie przyczyniła się silna agitacja Brytyjczyków wśród ludności arabskiej; płk. Thomas E. Lawance z bryt. służb wywiadowczych wywołał powstanie w Arabii w latach 1915- 16; pod koniec wojny Imperium Osmańskie znajdowało się w stanie całkowitego rozkładu;
• wojna na morzach:
- w sierpniu 1914 r. wojnę Niemcom wypowiedziała Japonia i zajęła wiele niemieckich posiadłości w Azji i na wyspach Pacyfiku ( w Chinach port Cingtao i płw. Kichoczan);
- od wybuchu wojny flota brytyjska blokowała Morze Północne; co doprowadziło do odcięcia Niemiec (braki dostaw);
- w maju 1916 r. Niemcy próbowali przebić się przez blokadę i doszło do największej bitwy morskiej I wojny światowej, była to tak zwana bitwa jutlandzka w cieśninie Skagerrak, straty były ogromne, flota brytyjska straciła a aż 16 okrętów, Niemcy 11, Niemcy się wycofały a Brytyjczycy utrzymali blokadę;
- Niemcy stosowali doktrynę nieograniczonej wojny podwodnej, po raz pierwszy wprowadzili okręty podwodne i niszczyli wszystko na morzach, największe kontrowersje wzbudziło zatopienie statku pasażerskiego „ Lusitania” w maju 1915 r. z 1200 osobami na pokładzie, w tym 120 obywatelami USA;
- zatopienie „Lusitanii” oraz ograniczenie wypraw statków do USA po towary z powodu zagrożenia storpedowaniem, doprowadziło do braku surowców w Europie, a nadwyżki w USA co mogło zakończyć się klęską ekonomiczna, to też 6 kwietnia 1917 r. USA wypowiedziały Niemcom wojnę, statki handlowe ententy otrzymały ochronę w postaci konwojów- eskorty okrętów wojennych;
• Ostatni etap wojny i kapitulacja:
- wycofanie się Rosji z wojny i ugoda w Brześciu zlikwidowały front wschodni, wówczas Niemcy przerzuciły wszystkie odziały na front zachodni i przystąpiły do ofensywy marcowej ( marzec 1918 r.) dzięki której znów dotarli do Marny;
- w tym samym czasie Ferdinand Foch objął naczelne dowództwo sił sprzymierzonych
17 lipca 1918 r. doszło do drugiej bitwy nad Marną , którą Niemcy przegrali w
sierpniu 1918 r. Alianci przerwali front nad Sammą ;
- latem 1918 r. alianci rozpoczęli ofensywę na Bałkanach , we wrześniu wyzwolili Serbię, a 29 września 1918 r. skapitulowała Bułgaria, 30 września 1918 r. skapitulowała Turcja, 3 listopada 1918 r. Austro- Węgry;
- 9 listopada 1918 r. Wilhelm II abdykował, a 11 listopada 1918 r. w Compiegne we Francji w wagonie kolejowym marszałka Focha minister M. Erzberger podpisał kapitulacje Niemiec kończąc I wojnę światowa. ( 11 listopad 1918 r. o godz. 11.00 zamilkły działa).
SKUTKI I WOJNY ŚWIATOWEJ:
 ogromne zniszczenia śmierć ok. 10 mln. żołnierzy, rannych ok. 22 mln. Ok. 8 mln. kalek
 wydatki na prowadzenie wojny 208 mld dolarów:
 olbrzymie zniszczenie i szkody wojenne, zahamowany rozwój przemysłu, rolnictwa zubożenie społeczeństw walczących państw:
 z punktu widzenia wojskowego wojna przyczyniła się do rozwoju strategii, sztuki i techniki wojennej; nowe rodzaje broni: czołgi ( w bitwie nad Sommą 1916 przez Anglików), samochody pancerne, samoloty, gazy trujące (chlor 1915 pod Ypres, iperyt przez Niemców), łodzie podwodne ( Niemcy na Morzu Północnym), granaty;
 rozpadły się stałe monarchie, powstanie nowych państw;
SYSTEM WERSALSKI
Wersalski ład został ustanowiony przez „wielka trójkę”:
- David Lloyd George- premier Anglii,
- Georges Clemenceau-premier Francji,
- Thomas Wodrow Wilson- prezydent USA .
Mniejsza role odegrał premier Włoch V. Orlando) na konferencji pokojowej w Paryżu od stycznia do 28 czerwca 1919 r.
Traktat wersalski 28 czerwiec 1919 r. wprowadzaj trzy rodzaje ograniczeń wobec Niemiec:
• Terytorialne- Niemcy musiały oddać Francji Alzację i Lotaryngię i na 15 lat Zagłębie Saary (po 15 latach miał się odbyć plebiscyt), Polsce Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie (Gdańsk wolnym miastem), Kłajpeda wolnym miastem (1923 r. włączono do Litwy), utraciły wszystkie kolonie ( oddano je pod zarząd Anglii i Francji, a na Dalekim Wschodzie Japonii) zakaz łączenia Niemiec i Austrii, plebiscyty miały odbyć się na Górnym Śląsku, Warmii, Mazurach, Powiślu, Płn. Szlezwiku, w okręgach Eupen i Malnedy;
• Militarne- pozbawiono Niemcy armii (tylko 100 tys. armia zawodowa wyposażona w broń lekką), floty, lotnictwa, zniesiono powszechny obowiązek służby wojskowej; Nadrenia została strefą zdemilitaryzowaną i miała być okupowana przez 15 lat;
• Gospodarcze- Niemcy miały zapłacić wysokie odszkodowania, tzw. Reparacje, które ustalono 1921 w wysokości 100 mld. marek w złocie;
Do traktatu wersalskiego włączono statut Ligi Narodów i tzw. „mały traktat wersalski”, który musiały podpisać nowopowstałe kraje w Europie Środkowo- Wschodniej, a dotyczył on ochrony praw mniejszości narodowych.
Traktaty z innymi państwami centralnymi:
- Traktat z Austrią – podpisany 10 września 1919 r. w Saint- Gemain pod Paryżem; Włochy otrzymały płd. Tyrol i Triest, część Karyntii i Krainy; Królestwo SHS (Serbów , Chorwatów i Słoweńców) otrzymało wschodnia Krainę, płd. Styrię, Dalmację oraz Bośnie- Hercegowinę, Rumunia, Bukowinę, Polską Galicję, z Czech, Moraw i Śląska odebrano flotę, armię ograniczono do 30 tys., miała zapłacić kontrybucję;
- Traktat z Bułgarią – podpisany 27 listopada 1919 r. w Neuilly pod Paryżem; Bułgaria utraciła płd. Dalmadżę na rzecz Rumunii; zachodnią część Turcji na rzecz Grecji; część Macedonii na rzecz Królestwa SHS; armię ograniczono do 20 tys., ustalono reparacje w wysokości 2,25 mld franków w złocie;
- Traktat z Węgrami – podpisany 20 czerwca 1920 r. w Trianon; Rumunia otrzymała Siedmiogród i wsch. Część Banatu, Królestwo SHS dostało Chorwację, część Banatu i Wojwodinę, Czechosłowacja otrzymała Słowację i Ruś Zakarpacką, ponadto Węgry musiały zapłacić kontrybucję;
- Traktat z Turcją – podpisany 10 sierpnia 1920 r. w Series pod Paryżem; zlikwidowano Imperium Osmańskie, Grecja przejęła Adrianopol; pozostałe posiadłości tzn. w Europie, a także Smyrnę na zach. Wybrzeżu Azji Mniejszej ; obszary na płd.- wsch. przypadły autonomicznemu Kurdystanowi, a na płn.- wsch. Armenii, Syria i Liban zostały mandatami francuskimi, a Palestyna mandatem brytyjskim.
Konferencja w Waszyngtonie listopad 1921 do lutego 1922 z udziałem USA , Wlk. Brytanii, Chin, Japonii, Francji, Włoch, Holandii, Belgii i Portugalii:
 Japonia została zmuszona do zawarcia porozumienia z Chinami, Anglia zrezygnowała z dzierżawy Wejhaj (Szantungu) na rzecz Chin;
 Zagwarantowano niepodległość i suwerenność Chin wyrażono gotowość nawiązania stosunków handlowych z Chinami ( polityka „ otwartych drzwi”);
 Ustalono wzajemny stosunek tonażu floty wojennej USA, Wlk. Brytanii, Japonii, Francji i Włoch w proporcjach 5 : 5 : 3 : 1,75 : 1,75,
 USA, Wlk. Brytania , Francja i Japonia podpisały traktat o wzajemnej odpowiedzialności za bezpieczeństwo Chin i strefy Pacyfiku;
Organizacja konferencji paryskiej:
 Uczestnicy: 27 delegacji państw zwycięskiej koalicji ( bez Rosji Sowieckiej);
 Organy konferencji:
a) Rada Najwyższa – organ kierowniczy złożony z szefów rządów głównych mocarstw (Rada Pięciu): USA- prezydent Wilson, Wlk. Brytania- D.L George, Francja- G. Clemenceau, Japonia- S. Kimmohi, N.Mukino , Włochy- V. Orlando.
b) Rada Dziesięciu – szefowie państw i ministrowie spraw zagranicznych;
c) W praktyce decyzje podejmowała „Rada Trzech” (USA, Francja, Wlk. Brytania);
d) Kilkadziesiąt komisji:
 W styczniu 1920 r. na miejsce Rady Najwyższej powołano Radę Ambasadorów
( 1920- 36 )- organ wykonawczy mocarstw, złożony z ministra spraw zagranicznych Francji i ambasadorów Wlk. Brytanii, USA, Włoch i Japoni (po wycofaniu się USA ambasadora Belgii)
LIGA NARODÓW
1.Geneza powstania
Utworzona z inicjatywy prezydenta USA Wilsona – 14 pkt. W orędziu do Kongresu z 8.01.1918. 14 punktów:
- zniesienie tajnej dyplomacji
- wprowadzenie wolności indyw. i zasady równości w handlu
- ograniczenie zbrojeń i redukcja sił zbrojnych
- obiektywne rozwiązanie konfliktów kolonialnych
- wycofanie obcych wojsk z terytoriów Belgii oraz Rosji
- zwrot przez Niemcy Alzacji i Lotaryngii
- zaspokojenie roszczeń Włoch
- nadanie autonomii narodom Austro-Węgier
- ewakuacja obcych wojsk z Rumunii, Serbii i Czarnogóry
- odzyskanie niepodległości przez narody wchodzące w skład imperium tureckiego
- powstanie niepodległej Polski z dostępem do morza
- utworzenie międzynarodowej organizacji czuwającej nad światowym pokojem
Statut Ligi był częścią traktatu Wersalskiego z 1919r, który wszedł w życie w 1920r.
2. Cele i zadania Ligi
- zapewnienie szerokiej współpracy państw i narodów
- zapobieganie wszelkiej agresji i zbrojnym konfliktom
- gwarantowanie bezpieczeństwa państwom i narodom
- stosowanie sankcji wobec agresora
3. Członkowie Ligi Narodów
- 32 państwa sygnatariusze i 13 neutralnych
- USA do LN nie należały (negatywna decyzja Kongresu)
- Niemcy członkiem Ligi w latach 1926-1933
- ZSRR wstąpił do Ligi w 1934, usunięty w 1939 za agresję na Finlandię
- Wystąpiły z LN: Japonia w 1933 i Włochy w 1937
4. Organy Ligi Narodów
- Zgromadzenie ogólne – sesje zwyczaje zwoływano co roku, każde pastwo miało wysyłać trzech przedstawicieli ale dysponujących tylko jednym głosem, ZO podejmowało uchwały, wybierało niestałych członków Rady, uchwalało budżet, przyjmowało nowych członków
- Rada Ligi – złożona z członków stałych: Wlk. Brytania, Francja, Włochy(do 1937), Japonia(do 1933), Niemcy(1926-1933), ZSRR(1934-1939) i z czterech niestałych (liczba ta wzrosła w 1936 do 11) wybieranych na okres 3 lat przez ZO, Rada miała prawo usuwania członków LN, podziału mandatów kolonialnych, rozpatrywała sprawy dotyczące pokoju, przygotowywała projekty rozbrojenia, mianowała sekretarza generalnego za zgodą ZO, ustalała sankcje za naruszenie pokoju.
- Sekretariat – na czele sekretariatu stał Sekretarz Generalny, który pracował stale. Sekretarzami generalnymi byli: 1919-32 Erik Drummond (Anglia)
1933-40 Joseph Arenol (Francja)
1940-46 Sean Lester (Irlandia)
Ponadto przy LN działały: Stały Trybunał sprawiedliwości w Hadze, Międzynarodowa Organizacja Pracy w Genewie. Siedzibą LN była Genewa.
5. Działalność LN:
- rozpatrywała m. in. Spór Litwy i Polski o Wilno 1920
- spory graniczne Albanii z Grecją i Jugosławią 1920
- podział Górnego Śląska 1921
- sprawę agresji Włoch na Etiopię 1934-36
- konflikt radziecko-fiński 1939
- w 1925 powołano komisję rozbrojeniową, opracowała 19 konwencji międzynarodowych, w tym m. in. Zakaz handlu kobietami i dziećmi
- nadzorowała sprawowanie mandatów nad byłymi koloniami niemieckimi
6. Ocena LN – nie potrafiła utrzymać pokoju, nie stała się organizacją powszechną, służyła utrzymaniu hegemoni polit. Francji i Wlk. Brytanii, utrzymała system kolonialny,
Formalnie została rozwiązana w 1946r, jej majątek przejęła ONZ
_____________________________________________________________________________________
REWOLUCJE ROSYJSKIE 1919 ROKU
I POCZĄTKI SYSTEMU RADZIECKIEGO
Przyczyny:
• Klęski caratu w I wojnie światowej ujawniły słabości militarną Rosji oraz obniżyły morale żołnierzy;
• Ciężka sytuacja gospodarcza, będąca wynikiem: deficytu budżetowego, nastawienia prawie całej produkcji na cele wojenne, załamanie się handlu, złego zaopatrzenia miast w żywności wskutek obniżenia produkcji żywności;
• Spadek autorytetu cara Mikołaja II i jego ministrów ( m. In. w wyniku afery Rasputina);
• Zacofanie systemu politycznego carskiej Rosji, reformy po 1906 r. były niewystarczające;
Rewolucja lutowa:
• Wybuch 23 lutego 1917 r. strajków w Piotrogrodzie; robotnicy domagali się żywności i zakończenia wojny;
• 25 lutego 1917 r. dochodzi do wybuchu strajku powszechnego; wojsko przechodzi na stronę demonstrantów;
• w odpowiedzi car rozwiązuje Dumę Państwową (27 luty), jednakże jej deputowani nie godzą się z tą decyzją, powołują Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej;
• 2 marzec 1917 r. abdykacja cara Mikołaja II; tego samego dnia Tymczasowy Komitet Dumy powołuje Rząd Tymczasowy z księciem Jerzym Lwowem na czele;
• utworzenie Piortogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, na czele której stanął Mikołaj Czecheidze;
Dwuwładza:
• po obaleniu caratu nastąpił w państwie rosyjski okres dwuwładzy: z jednej strony Rząd Tymczasowy, z drugiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, powstałe we wszystkich większych miastach;
• po powrocie do Rosji, przywódca bolszewików Włodzimierz Lenin wydaje tzw. Tezy Kwietniowe, w których zażądał zakończenia wojny imperialistycznej, konfiskaty ziemi obszarniczej, nacjonalizacji ziemi, połączenia wszystkich banków i oddanie ich pod nadzór narodu, kontroli przedsiębiorstw państwowych przez proletariat – cała władza w ręce rad;
• w dniach 16- 17 lipca 1917 r. dochodzi do próby przewrotu; sprowokowane przez bolszewików wystąpienia ludności stanowiące zagrożenie dla władzy Rządu Tymczasowego zostają jednak stłumione; w obawie przez ponowną próbą przewrotu zostały przekazane Rządowi Tymczasowemu specjalne uprawnienia jednocześnie nowym premierem został Aleksander Kiereński;
• chaos w Rosji ulega pogłębieniu; pucz wojskowy gen. Ławra Korniłowa w listopadzie 1917 r. oraz niepowodzenia w wojnie z Niemcami powodują spadek autorytetu Rządu Tymczasowego; dochodzi do ponownej aktywacji bolszewików;
Rewolucja Październikowa:
• Lenin obawiając się przegranej bolszewików w wyznaczonych na 25 listopada 1917 r. wyborach do Konstytuanty, podejmuje decyzję o dokonaniu zbrojnego przewrotu;
• 7 listopada 1917 r. dochodzi do ataku bolszewików na siedzibę Rządu Tymczasowego w Pałacu Zimowym; następuje obalenie rządu Kiereńskiego;
• 7 listopada 1917 r. obraduje w Smolnym, II Zjazd Rad, który nazajutrz powołuje nowy rząd Radę Komisarzy Ludowych, której przewodniczących został W. Lenin;
• 8 listopada n1917 r. Zjazd Rad zaaprobowała dekrety Lenina: Dekret o pokoju (propozycja sprawiedliwego i demokratycznego pokoju, bez aneksji i kontrybucji) oraz Dekret o ziemi ( zniesienie własności obszarniczej bez żadnych wykupów i oddanie jej do dyspozycji Rad Delegatów i Komitetów Chłopskich);
15 listopada 1917 r. Rada Komisarzy Ludowych opublikowała Deklarację praw narodów Rosji zapewniając w tym dokumencie prawo narodów do samookreślenia, aż do oderwania się i utworzenia samodzielnego państwa włącznie:
Str 100-111

OKRES KOMUNIZMU WOJENNEGO 1917-1921
1. Umacnianie władzy bolszewików 1917-1918, likwidacja parlamentaryzmu:
• 25.11.1917 przeprowadzone już po wybuchu rewolucji bolszewickiej wybory do Zgromadzenia Ustawodawczego (Konstytuanty) wykazały niewielką popularność bolszewików (na 707 mandatów eserowcy uzyskali 370, bolszewicy 175, lewicowi eserowcy 40, mienszewicy 17, kadeci 17, blok mniejszości narodowych 88);
• 18.01.1918 przedstawienie Zgromadzeniu Ustawodawczemu Deklaracji Praw Ludu Pracującego i Wyzyskiwanego, na mocy której Zgromadzenie miało przekazać uprawnienia konstytucyjne Radzie Komisarzy Ludowych; po odrzuceniu przez Zgromadzenie powyższej deklaracji zostało ono rozpędzone 19.01.1918 – uchwalono dekret o rozwiązaniu Zgromadzenia Ustawodawczego;
• 23.01.1918 powstanie Rosji Socjalistycznej Federacji Republiki Radzieckiej (RSFRR); 6.07.1918 próba dokonania zamachu stanu przez lewicowych eserowców zakończona niepowodzeniem;
• bolszewicy od początku przystąpili do budowy aparatu policyjno - wojskowego; 20.12.1917 utworzono WcziK – Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Sabotażem i Kontrrewolucją na czele z Feliksem Dzierżyńskim ( walka z przeciwnikami nowego systemu poprzez terror);
• 28.01.1918 powołano Robotniczo-Chłopską Armię Czerwoną; 29.05.1918 wprowadzono powszechny obowiązek wojskowy robotników i biedoty wiejskiej;
• eliminacja przeciwników polit., 16/17.07.1918 zamordowano cara wraz z rodziną ; 30.08.1918 zamach na Lenina zapoczątkował okres tzw. czerwonego terroru – masowe egzekucje ok. 50 tyś ludzi
• 10.07.1918 pierwsza konstytucja bolszewicka, Rosja państwem dyktatury proletariatu.
2. Wojna domowa 1917-1920
• Przeciwko czerwonym bolszewikom wystąpili biali generałowie, wspierani dostawami broni przez entantę – poparcie 14 państw.
• W marcu 1918 wojska angielskie wylądowały w Murmańsku dołączyli do nich Francuzi i Amerykanie, a we Władywostoku wylądowali Japończycy; w lipcu 1918 do Archangielska wkroczyły wojska amerykańsko- francuskie, na terytorium od Władywostoku po Kazań walczył z Armią Czerwoną Legion Czeski składający się z byłych więźniów austro-węg.; do jesieni 1919 wycofano oddziały interwencyjne.
• Biali przejściowo opanowali Krym, Estonię, Zakaukazie, Azję Środkową i Syberię jednak ostatecznie zostali pokonani przez Armię Czerwoną;
• Powstanie Kozaków dańskich gen. Piotra Krasnowa i atamana ?
• 1920-1921 antybolszewickie powstanie anarchistów na Ukrainie – ataman Nestor Machno
• 1920 wojna polsko-bolszewicka, „cud nad Wisłą” –przegrana Rosji, ustalenie granicy pol-ros.
• 1922 po ostatecznym pokonaniu wrogów wewnętrznych i obcych interwentów powstaje Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (początkowo 4 republiki: rosyjska, ukraińska, białoruska, zakaukaska).

PAŃSTWA EUROPY WSCHODNIEJ I ŚRODKOWEJ W LATACH 1918-1940
1. AUSTRIA
• Po rozpadzie Austro-Węgier Austria stała się republiką, w 1920 uchwalono demokratyczną konstytucję.
• W wyborach do parlamentu wygrała partia chrześcijańsko-społeczna z E. Dollfussem na czele, który w latach 1932-34 był kanclerzem Austrii.
• W Austrii narastały tendencje do odrodzenia panowania Habsburgów.
• 1934 nieudana próba zamachu stanu zorganizowana przez faszystów austr., zamordowano kanclerza Dollfussa; próbie połączenia Austrii i Niemiec przeciwstawił się początkowo Mussolini, ale po zawarciu układu z Hitlerem w 1936 w zamian za wpływy w Tyrolu zgodził się na polityką niemiecką.
• Na początku 1938 Hitler zażądał od Austrii podporządkowania się w polityce wewnętrznej i zagranicznej w zamian za utrzymanie pozorów niepodległości.
• Kanclerz Austrii Kurt Schuschnigg postanowił zorganizować plebiscyt w sprawie przyłączenia do Niemiec, ale Hitler postanowił uprzedzić głosowanie i 12.03.1938 wojska niemieckie wspierana przez profaszystowskie ugrupowanie Arthura Seyss-Inquatra wkroczyły do Austrii i 13.03.1938 ogłoszono wcielenie Austrii do III Rzeszy (anschluss).
2. WĘGRY
• Po rozpadzie Austro—Węgier powstały suwerenne Węgry, ustanowiono republikański ustrój z demokratyczną konstytucją.
• W marcu 1918 doszło do komunistycznej rewolty i powstała wzorowana na systemie ros. Węgierska Republika Rad; wprowadzony terror oraz próby odebrania Rumunii Siedmiogrodu i rewizji granicy węg-czechosłowackiej wpłynęły niekorzystnie dla Węgier w jeszcze niepodpisanym traktacie pokojowym z krajami entanty;
• W sierpniu 1919 wojska rumuńskie i czeskie wkroczyły na terytorium Węgier – Republika Rad upadła.
• Po podpisaniu traktatu w Trianion Węgry ogłoszono królestwem, regentem został Miklos Horthy (1868-1957) były wiceadmirał floty ausrto-węgierskiej.
• Horthy zlikwidował opozycję komunistyczną, wprowadził system rządów autorytarnych, zachował parlament i partie polityczne, jednak dążył do wyeliminowania ugrupowań skrajnych (komunistycznych i prawicowych).
• Polityka gospodarcza Horthy`ego i napływ zachodnich kapitałów spowodował rozwój gospodarczy kraju (opanowanie inflacji), przekształcenie kraju z rolniczego w rolniczo-przemysłowy.
• Horthy panował przez 5 lat, pod koniec lat trzydziestych, przed II wojną, Węgry przyłączyły się wraz z Rumunią i Bułgarią do Niemiec.
3. CZECHOSŁOWACJA
• Czechosłowacja powstała po rozpadzie państwa ausrto-węgierskiego w 1918 z ziem Czech, Moraw i Słowacji; Czechosłowacja stała się republiką z demokratyczną konstytucją, pierwszym prezydentem był Tomasz Masaryk (1850-1937) prezydent w latach 1918-1935, profesor filozofii na uniwersytecie w Pradze, jeszcze w Austro-Węgrach był przywódcą czeskiego ruchu narodowego oraz posłem do parlamentu austriackiego w Wiedniu, praktycznie to on z E. Beneszem stworzyli to państwo; E.Benesz (1884-1948) współpracownik Masaryka i obrońca przemysłu czeskiego, w niepodległej Czechosłowacji pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych, od 1935 prezydent.
• Podczas rządów Masaryka Czechosłowacja stała się najsilniejszym i najstabilniejszym państwem z nowopowstałych w Europie, rozwijał się przemysł, przeprowadzono reformę rolną, przemysł ciężki-maszynowy i zbrojeniowy to przede wszystkim największy koncern czeski SKODA, przemysł lekki skupiał się w różnych miastach Czech, Słowacja pozostała głównie rolnicza.
• Największym problemem Czechosłowacji były mniejszości narodowe, na ok. 14 mln ludności zaledwie 6,8 mln stanowili Czesi, 2mln Słowacy, największą mniejszość stanowili Niemcy, ponad 3mln, ponad 1 mln Węgrów, 0,5 mln Ukraińców i ok. 140 tyś Polaków.
• Czechosłowacja była członkiem tzw. małej entanty, był to sojusz polityczno-wojskowy Czechosłowacji, Rumunii, Jugosławii zawarty w latach 1920-1921 powiązany przez układy sojusznicze tych państw z Francją; celem małej entanty było utrwalenie w basenie naddunajskim i na płw. Bałkańskim układu sił ukształtowanego po I wojnie, zwłaszcza przeciwdziałanie ewentualnej próbie restauracji Habsburgów; mała entanta rozpadła się po konferencji monachijskiej.
• Silna mniejszość niemiecka w Czechosłowacji powołała Partię Sudeckoniemiecką.
• W 1937 przywódca Niemców Sudeckich Konrad Henlein wystąpił z propozycją autonomii okręgu sudeckiego, a w kwietniu 1938 ogłosił tzw. program karlsbacki, żądając prawa do wyznawania niemieckiego światopoglądu; we wrześniu 1938 ogłosił przyłączenie Niemców Sudeckich do Rzeszy.
• 29.09.1938 konferencja w Monachium z udziałem premiera Francji Daladiera, premiera W. Brytanii Chamberlaina, Hitlera i Mussoliniego. Uczestnicy konferencji nie licząc się z rządem Czechosłowacji postanowili oddać Hitlerowi Sudety, ponadto Polska 2.10.1938 zajęła Zaolzie, część Spiszu i Orawy, Węgrzy zajęli płd. Słowację, tzw. Ruś Zakarpacką, prezydent Benesz podał się do dymisji i udał się na emigrację, nowym prezydentem został Emil Hacha; konferencję monachijską okrzyknięto w Czechosłowacji zdradą, natomiast Chamberlain powiedział „uratowałem pokój dla mojego pokolenia”.
• 15.03.1939 Słowacja została oderwana od Czech i utworzono protektorat niemiecki z prezydentem księdzem Józefem Tiso, z pozostałych ziem Hitler utworzył Protektorat Czech i Moraw.
4. RUMUNIA
• Po rozpadzie Austro -Węgier Rumunia otrzymała Bukowinę od Austrii, Siedmiogród i wschodnią część Banatu od Węgier orza Dobrudżę od Bułgarii.
• W 1923 uchwalono konstytucję burżuazyjno – demokratyczną; władza sprawowana była przez liberałów, na których czele stał J. Bratianu, poza tym Rumunia była monarchią, królem był Karol II.
• W 1938 Karol II przejął pełnię władzy, zlikwidował partie polityczne, a 6.11.1940 abdykował na rzecz syna Michała, który przekazał władzę gen. J Antonescu, wprowadził on dyktaturę wojskowo-faszystowską, Rumunia przystąpiła do Paktu Trzech, od 1941 brała udział w wojnie p stronie Niemiec.
5. BUŁGARIA
• W 1918 proklamowano republikę, której prezydentem został Aleksander Stambolijski, przywódca partii chłopskiej; wkrótce republika upadła i powstał w 1920 rząd ludowy z A. Stambolijskim na czele.
• W wyniku przewrotu faszystowskiego 9.06.1923 rząd został obalony i zapanowała dyktatura, na czele której stanął Aleksander Cankow; w dniach 22-23 września wybuchło powstanie pod kierownictwem Georgija Dymitrowa i Wasyla Kolarowa, które zostało stłumione.
• W wymiku kolejnego przewrotu 19.05.1934 dokonanego przez Ligę Wojenną i grupę „Zweno” powstał rząd ponadpartyjny z K. Georgijewem na czele , była to dyktatura faszystowsko - militarna, na początku wojny Bułgaria przystąpiła do Paktu Trzech i walczyła po stronie Niemiec.
6. JUGOSŁAWIA
• 1.12.1918 proklamowano utworzenie Zjednoczonego Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS), królem został dotychczasowy regent Serbii Aleksander I Karadjordjewić.
• W skład państwa weszły: Serbia, Chorwacja, Słowenia, Dalmacja, Bośnia i Hercegowina, Wojwodina, Czarnogóra i część Macedonii;
• W 1921 uchwalono konstytucję, Królestwo SHS stało się monarchią konstytucyjną.
• 6.01.1929 organizacja „Biała Ręka” przy pomocy króla dokonała zamachu stanu, nazwę państwa zmieniono na Królestwo Jugosławii, rząd gen. P. Zivkovicia (Jugosławiańska Partia Narodowa) wprowadził dyktaturę wojskową ,zniósł konstytucję i zlikwidował parlament.
• We wrześniu 1931 uchwalono nową konstytucję, która dawała pełnię władzy królowi.
• Do 1934 Jugosławia pozostawała w koalicji z Francją, „mała entanta” jednak później zbliżyła się do państw osi.
• 25.03.1941 Jugosławia przystąpiła do paktu berlińskiego, stanęła po stronie państw osi, jednak pod presją społeczeństwa opozycja wystąpiła z kontrakcją i 27.03.1941 dokonała zamachu stanu nowy rząd gen. D. Simovicia 5.04.1941 podpisał układ z ZSRR o przyjaźni i nieagresji.
• 6.04.1941 Niemcy wraz z sojusznikami przystąpiły do działań wojennych przeciw Jugosławii.
7. ALBANIA
• W 1920 zatwierdzono niepodległość na konferencji ambasadorów w Londynie.
• W 1924 w wyniku powstania ludowego Fan Noli utworzył nowy rząd liberalny, który nawiązał stosunki dyplomatyczne z ZSRR.
• 1925 Ahmed ? Zoguobalił rząd Noli i wprowadził reakcyjną dyktaturę, a w 1928 koronował się na króla Albanii.
• Od 1926 Zogu związał Albanię wojskowo, politycznie, gospodarczo z Włochami; w związku z próbą uniezależnienia się i zwrócenia się o pomoc do W. Brytanii Włochy zajęły Albanię 7.04.1939, obalając króla Zogu.
8. LITWA
• 1917 litewskie siły prawicowe utworzyły litewską radę narodową tzw. Tarybę z A. Smetoną na czele.
• 16.02.1918 Taryba proklamowała powstanie niepodległego państwa litewskiego ( uzależnione od Niemiec), powołano rząd z Voldemarasem na czele.
• Przeciw Tarybie i rządowi występowała Komunistyczna Partia Litwy, w grudniu 1918 powstał Tymczasowy Rząd Robotniczo-Chłopski, który do lutego 1919 podporządkował sobie większość ziem litewskich, rząd utrzymał się jedynie na obszarach okupowanych przez Niemcy.
• 18-20.02.1919 odbył się I Zjazd Rad , na którym postanowiono połączyć Litwę z Białoruską Republiką Socjalistyczną ze stolicą w Wilnie.
• W marcu 1919 wojska Taryby przystąpiły do ofensywy, od sierpnia 1919 Taryba przejęła władzę na Litwie; podczas wojny pol-radz w wyniku akcji zbrojnejgen. L. Łeligowskiego utworzono tzw. Litwę Środkową ( z Wilnem), którą w 1922 wcielono do Polski, stolicą Litwy zostało Kowno, choć władze Litwy uznały za stolicę Litwy Wilno.
• 1922 uchwalono konstytucję.
• Po wyborach majowych 1926 wygrała lewica toteż w grudniu 1926 nastąpił przewrót prawicowy i A. Smetona wprowadził dyktaturę, 1936 wprowadzził zakaz działalności partii politycznych.
• Po wybuchu wojny rząd litewski podpisał z rządem ZSRR układ o wzajemnej pomocy, 21.07.1940 sejm uchwalił przekształcenie Litwy w republikę radziecką, a 3.08.1940 Litwa weszła w skład ZRR jako republika związkowa.
• 1923 Litwa zagarnęła teren Kłajpedy, który pozostawał wolnym miastem, w 1927 rozwiązano parlament, a w 1934 odbył się pucz Voldemarasa, jednak nieudany, konstutucje z 1928 i 1934 potwierdziły dyktaturę Smetony.
• Po 1926 jedyną partią była Litewska Partia Nacjonalistyczna ( tautinkowie ), a ich bazą było mieszczaństwo, inteligencja i bogate chłopstwo.
9. ŁOTWA
• Po wybuchu rewolucji lutowej 1917 w Rosji na nie okupowanych przez Niemców terenach Łotwy zaczęły powstawać rady delegatów robotniczych i żołnierskich.
• Od września 19117 do lutego 1918 wojska niemieckie zajęły całą Łotwę, władzę przejęła tzw. Rada Ludowa , która powołała rząd premiera K. Ulmanisa i proklamowała 18.11.1918 niepodległość kraju.
• Przeciw okupantom, Radzie Ludowej i jej rządowi wystąpili komuniści łotewscy, kierowane przez nich wojska łotewskich strzelców zajęły większą część kraju, 4.12.1918 utworzono radziecki rząd Łotwy z P. Stućka na czele. 17.12.1918 proklamowano powstanie Radzieckiej Republiki Łotewskiej, która istniała do majowej ofensywy wojsk niemieckich, w jej wyniku przywrócono do władzy rząd Ulmanisa.
• 1922 Łotwę proklamowano republiką, przeprowadzona reforma rolna zlikwidowała wielką własność ziemską.
• 1934 Ulmanis dokonał przewrotu, ustanawiając władzę dyktatorską, popieraną przez bogate chłopstwo, Ulmanis rozwiązał wszystkie partie polit. , związki zawodowe, parlament.
• Po wybuchu wojny rząd łot. Podpisał z rządem ZSRR układ o wzajemnej pomocy, zgodnie z którym w Łotwie miały stacjonować garnizony radzieckie; utworzony 20.06.1940 rząd A. Kirchensteina rozpisał wybory do Sejmu Ludowego, w którym większość uzyskał blok komunistów i bezpartyjnych, 21.07.1940 sejm proklamował w Łotwie władzę radziecką, a 5.08.1940 na mocy uchwały Rady Najwyższej ZSRR Łotwa weszła w skład ZSRR jako republika związkowa.
10. ESTONIA
• Po rewolucji październikowej 1917 w Estonii wprowadzono władzę radziecką, w marcu 1918 Estonię zajęli Niemcy, do władzy doszedł burżuazyjny Rząd Tymczasowy, który w grudniu 1918 został obalony w wyniku powstania ludowego, w styczniu 1919 władza radziecka został obalona, Estonię proklamowano republiką demokratyczną.
• Mimo poniesionej klęski ruch rewolucyjny nie osłabł bo 1924 Komunistyczna Partia Estonii dokonała kolejnego powstania, które zostało stłumione
• W latach 1929-1933 walki w parlamencie między socjalistami, ludowcami i Partią Pracy.
• 1934 zamach stanu dokonany przez prawicową grupę ludowców K. Potsa?
• W 1940 nowo wybrany parlament proklamował powstanie Estońskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, która 6.08.1940 została przyjęta w skład ZSRR jako republika związkowa.
Str. 113-123
NIEMCY PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ
Powstanie Republiki Weimarskiej.
- w X.1918 marynarze odmówili walki i opanowali porty m.in. Kilonię, Lubekę, Hamburg; silne wpływy socjaldemokratów, którzy głosili hasło Niemieckiej Republiki Rad (Karol Liebknecht, Róża Luksemburg), nieudane próby przejęcia władzy przez komunistów w Berlinie (I.1919) i w Bawarii (IV.1919);
- 9.XI.1918. abdykacja cesarza Wilhelma II, 11.XI.1918 koniec I wojny światowej;
- 19.I.1919r. Niemcy wybrali Zgromadzenie Narodowe, które zebrało się w Weimarze (stąd nazwa republiki; w Berlinie istniała groźba ataków rewolucjonistów);
- VII.1919 Niemcy ogłoszono Republiką Weimarską, na której czele stał prezydent Friedrich Ebert (od 1925-34 Paul Hindenburg); w VIII.1919 Zgromadzenie Narodowe uchwaliło Konstytucję, trójpodział władzy, władza wykonawcza prezydent wybierany na 7 lat w wyborach powszechnych i bezpośrednich, prezydent mianował kanclerza i rząd; rząd musiał uzyskać wotum zaufania parlamentu i był przed nim odpowiedzialny; władza ustawodawcza należała do dwóch izb: Rady Rzeszy (Reichsratu – przedstawiciele poszczególnych krajów związkowych) i Reichstagu wybieranego w demokratycznych wyborach 5-cio przymiotnikowych;
Próby przewrotów:
- III.1920 pucz Kappa – próba monarchistycznego przewrotu; jednostki wojskowe opanowały Berlin i powołały gabinet Wolfganga Kappa; rząd ewakuował się do Stuttgartu i wezwał kraj do powszechnego strajku, dzięki któremu oraz dzięki sztabowi generalnemu Reichswery pucz Kappa zakończył się klęską;
- XI.1923 pucz monachijski – zorganizowany przez założoną w 1920 roku NSDAP (Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotników), w której w 1921 przywództwo objął Adolf Hitler; w czasie puczu Hitlerął do piwiarni, w której odbywał się wiec jednej z konserwatywnych partii; Hitler nawoływał do „marszu na Berlin” i utworzenia nacjonalistycznego rządu, nawiązał też porozumienie z gen. Ludendorffem; jednak sztab generalny był zgodny z rządem, że konieczne jest zaprowadzenie politycznego ładu, zwłaszcza gdy Niemcy zaczęli nawiązywać stosunki z państwami ententy; pucz zakończył się klęską, NSDAP zdelegalizowano, a Adolf Hitler został skazany na 5 lat więzienia ( faktycznie został zwolniony po 9 miesiącach w połowie 1924 roku).
Sytuacja gospodarcza:
- zastój w gospodarce, utrata ważnych regionów przemysłowych (Alzacja, Lotaryngia, Zagłębie Saary), ogromne zadłużenie, reparacje wojenne, bezrobocie (1923-5 mln.), hiperinflacja;
- trudności ze spłatą reparacji; kolejne konferencje w sprawie spłaty reparacji (w Spa VII.1920, w Paryżu I.1921, w Londynie IV.1921, w Genui IV.1922, w Hadze VI-VII.1922) nie przyniosły żadnych rozwiązań; w 1921 r. ustalono wysokość reparacji na wysokość 132 mld. Marek w złocie; jednak 1922 Niemcy zaczęły opóźniać spłaty, toteż Francja i Belgia 11.I.1923r. zajęły Zagłębie Ruhry; w odpowiedzi władze niemieckie wstrzymały wypłatę odszkodowań i wezwały ludność Zagłębia do strajku, w wyniku którego doszło do hiperinflacji ( 1 Dolar =20 tys. marek, XI.1923 1 Dolar = biliony marek);
- dopiero konferencja w Londynie VII-VIII.1924r. przyniosła rezultaty – plan Charlesa Dewesa zakładał zmniejszenie wysokości niemieckich reparacji wojennych ( przez 5 lat Niemcy miały płacić raty od 1 do 2,5 mld. marek w złocie), ponadto udzielono Niemcom kredytów, a Francja wycofała swe wojska z Zagłębia Ruhry wiosną 1924r.; Rząd przeprowadził reformę finansów ( 1 nowa marka = 1 bilion starych), nastąpił rozwój gospodarczy kraju.
Układy niemieckie:
- 16.IV.1922 Niemcy podpisały układ z Rosją Radziecką w Rapallo ( koło Genui); oba rządy nawiązały stosunki dyplomatyczne i handlowe, a ponadto zrzekły się wzajemnych roszczeń finansowych związanych z wojną; dodatkowo rząd niemiecki zrezygnował z rekompensaty za znacjonalizowane przedsiębiorstwa obywateli niemieckich pod warunkiem, że rząd radziecki nie zwróci podobnych odszkodowań innym państwom; następnie w VIII.1922 zawarto następne porozumienie, które rozpoczęło współpracę wojskową; umożliwiło to Niemcom obejście traktatowych nakazów rozbrojeniowych; na terenie Rosji Radzieckiej zaczęto budować fabryki samolotów, czołgów i amunicji, w zamian oficerowie niemieccy szkolili kadrę armii radzieckiej;
- 16.X.1925 układ w Locarno ( szwajcarska miejscowość) między niemieckim ministrem spraw zagranicznych a premierem Francji Aristide Briandem, w tzw. Pakcie reńskim potwierdzono granice Niemiec, Francji i Belgii ( granice z traktatu wersalskiego), nie zagwarantowano wschodnich granic z Polską i Czechosłowacją ( co umożliwi Niemcom wystąpienie w sprawie rewizji tych granic);
- minister spraw zagranicznych Niemiec Gustaw Stresemann ( 1878 – 1929, minister 1923-29) udana polityka zagraniczna – zbliżenie się do Zachodu, to dzięki niemu doszło do podpisania układu w Locarno; w 1926 Niemcy przyłączono do Ligi Narodów, 1929 obniżono reparacje do 36 mld. marek w złocie ( Niemcy miały je spłacać do 1988r.), (konferencja w Hadze 1929 plan Owena Jounga), a na konferencji w Lozannie 1932 Niemcy zostały całkowicie zwolnione z reparacji, w 1930 ewakuowano wojska okupujące Nadrenię, a w 1832 podjęto decyzję o równouprawnieniu Niemiec w dziedzinie zbrojeń;
Powstanie III Rzeszy:
- 1925 A. Hitler odbudował NSDAP, utworzył SS ( die Schutzstaffeln der NSDAP – drużyny ochronne NSDAP), której kierownictwo przejął w 1929 Heinrich Himmler, w ciągu 4 jej liczebność wzrosła z ok. 500 do ponad 50 tys. osób;
- wielki krach w niemieckiej gospodarce w latach 1929-32 przycznił się do wzrostu popularności NSDAP; w 1928r. NSDAP zdobyło 2,6% głosów, a w 1932 już 38%, stając się najsilniejszą partią w Reichstagu, jednak Hitler chciał większości aby samodzielnie sformułować rząd; w wyniku kłótni między partiami co do koalicji jesienią 1932r. odbyły się nowe wybory, w których NSDAP zdobyło mniej głosów, bo 33% za to partia komunistyczna zwiększyła ilość mandatów;
- prezydent Hindenburg obawiając się komunistów 30.I.1933 powierzył funkcję kanclerza Adolfowi Hitlerowi; Hitler wkrótce rozpisał nowe wybory, jego celem było absolutnej większości; kampanię wyborczą skierował przeciwko największemu wrogowi – komunistom;
- w lutym 1933 spłonął gmach Reichstagu, naziści oskarżyli komunistów (Georgi Dymitrow), miał to być niby wstęp do rewolucji;
- 23 marca 1933 zebrał się nowy Reichstag, NSDAP zdobyło 44% głosów; pod pretekstem niedawnego pożaru Reichstagu nadał rządowi prawo zawieszania konstytucji, wydawani dekretów z mocą ustawy, dodatkowo prezydent Hindenburg wydał dekret zezwalający Hitlerowi na zawieszenie swobód obywatelskich, tak więc Hitler posiadał olbrzymią władzę i to jeszcze otrzymał ją legalnie;
- Hitler przeprowadził unifikację niemieckich struktur państwowych; zlikwidował federacyjny charakter państwa, zniósł autonomię krajów związkowych, ich parlamenty i rząd; II Rzesza stała się państwem jednolitym i scentralizowanym; dodatkowo po śmierci prezydenta Paula Hindenburga ( 2.VIII.1934) Hitler zniósł ten urząd a kompetencje przydzielił sobie – „wódz i kanclerz Rzeszy” (Fhrer und Reichskanzler), „jeden lud, jedna rzesza, jeden wódz” (Ein Volk, Ein Reich, Ein Fhrer);
- Hitler rozpoczął budowę państwa totalitarnego; państwo policyjne oprócz SS, Gestapo – tajna policja ( Geheime Staatspolizei), kontorla wszystkich dziedzin życia, kult wodza, jedyną partią była NSDAP; 1935 Reichstag uchwalił ustawy o obywatelstwie Rzeszy, o ochronie niemieckiej krwi oraz niemieckiego honoru, tzw. ustawy norymberskie, powstanie obozów koncentracyjnych;
- 1933 Hitler ogłosił wystąpienie Niemiec z Ligi Narodów, 1935 wprowadził powszechną służbę wojskową, a 29/30.VI.1934r. w tzw. Noc długich noży rozprawił się z organizacją S.A. i jej przywódcą Ernestem Rhenem (S.A. – „brunatne koszule” oddziały szturmowe torujące Hitlerowi drogę do władzy, która domagała się drugiej rewolucji przeciwko kapitalizmowi, militaryzmowi i konserwatyzmowi, z kolei Hitler właśnie otrzymał poparcie w kręgach przemysłowo – finansowych, konserwatywnych, nacjonalistycznych i nie chciał żprzeprowadzać rewolucji);
- ustawy norymberskie i rasizm szczególnie uderzyły w ludność żydowską z 9/10.XI.1938 w tzw. Noc kryształową rozprawiono się z Żydami, niszczono sklepy żydowskie synagogi, domy, zginęło ok.100 żydów, zaczęto ich prześladować, wielu z nich wówczas emigrowało, wielu wybitnych pisarzy i uczonych żydowskiego pochodzenia min. Albert Einstein.
Sytuacja gospodarcza III Rzeszy:
- podporządkowanie ekonomii celom wojennym, obowiązkowa służba pracy, powszechna służba wojskowa wchłonęła rzeszę bezrobotnych, roboty publiczne (budowa autostrad);
- ceny i płace zostały zamrożone, zniesiono prawo do strajku, państwo przejęło monopol na handel zagraniczny, zredukowano import ( polityka samowystarczalności Niemiec);
- rozbudowa przemysłu ciężkiego, zbrojeniowego, produkcja czołgów, samolotów i floty wojennej;
- bezrobocie spadło z 6 mln do 1 mln;
- w marcu 1936 Hitler wraz z wojskami wkroczył do Nadrenii, wywołało to oburzenie Francji, Belgii i Holandii, ale tak jak przypuszczał Hitler skończyło się na oburzeniu; militaryzację Nadrenii rozpoczęto od budowy „Linii Zygfryda”, która miała być odpowiedzią na „Linię Maginota”;
- 1935r. odbył się plebiscyt w Zagłębiu Saary zgodni z postanowieniami wersalskimi, aż 90% opowiedziało się za przyłączeniem do Rzeszy;
Polityka zagraniczna III Rzeszy:
- 11.VII.1936 podpisano umowę o pojednaniu z Austrią (przygotowania do aneksji);
- 24.X.1936 pakt Niemcy – Japonia, tzw. antykomintenrowski;
- 6.XI.1937 przystąpienie Włoch do paktu antykominternowskiego – oś Berlin - Rzym – Tokio;
- 1939r. do paktu przystąpiły też Węgry, Hiszpania, a po wybuchu wojny Bułgaria, Chorwacja, Dania, Finlandia, Rumunia, Słowacja;
- 13.III.1938 anschluss Austrii;
- 29-30.IX.1938 konferencja monachijska;
TOTALITARYZMY DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO I ICH RODZAJE
Totalitaryzm – łac. totalis = całkowity; system organizacji państwa polegający na kontroli nad całością życia społecznego, politycznego i kulturalnego; arbitralna władza realizuje własną wizję ideowo-polityczną.
Cechy ustroju totalitarnego:
- jedna oficjalna ideologia państwowa, do której wskazań wszyscy muszą się stosować;
- jedna partia masowa, kierowana przez dyktatora, nadrzędna w stosunku do aparatu państwowego lub z nim zespolona;
- system terrorystycznej kontroli policyjnej;
- zmonopolizowanie przez partię wszystkich środków masowej informacji;
- wszechwładna kontrola nad środkami przymusu;
- centralne sterowanie gospodarką;
System totalitarny:
- ingeruje w życie osobiste i rodzinne obywateli;
- ogranicza wszelkie przejawy samodzielności jednostki;
- nie pozwala na pluralizm poglądów;
- narzuca jeden ideowo zdeterminowany system wartości;
- ogranicza informację i prowadzi powszechną indoktrynację społeczeństwa;
- eliminuje fizycznie swoich przeciwników;
Faszyzm
faszyzm – wł. Fascismo – wiązka, związek; ruch społeczno-polityczny i ideologia o skrajnie antydemokratycznym, antyliberalnym, nacjonalistycznym i totalitarnym charakterze; doktryna faszyzmu odrzucała niemal całe dziedzictwo ideowe i polityczne XIX i XX wieku, zasadę suwerenności narodów i głosiła kult państwa oraz jego prymat nad jednostką i społeczeństwem; faszyzm apoteozował przemoc i walkę, ideę „rewolucji narodowej” i budowę „nowego świata”;
Geneza faszyzmu:
- kryzys wartości i upadek autorytetów;
- strach przed komunizmem;
- powojenna recesja;
- niezadowolenie z ustaleń traktatowych w Wersalu;
- wielka depresja gospodarcza w latach 1929-33;
- słabe tradycje parlamentarne;
- konflikty narodowościowe;
- ideologia jedności narodu, poczucie przynależności (Włochy);
Państwo faszystowskie:
- system polityczny oparty na monopartyjnej dyktaturze;
- wódz – dyktator skupiał w swoim ręku całą władzę ustawodawczą i wykonawczą;
- aparat władzy zbudowany na zasadach centralizmu i hierarchizmu;
- ograniczone prawa człowieka i demokratyczne instytucje przedstawicielskie;
- stosowanie pełnego posłuszeństwa, dyscypliny i wierności wodzowi, terroru fizycznego i moralnego; dozoru policji politycznej;
- prowadzono ekspansywną i imperialną politykę zagraniczną;
Prawo faszystowskie:
- odrzucano zasadę równości wobec prawa;
- prawem była wola wodza;
Nazizm
Nazizm jest odłamem faszyzmu, tyle że przyjął on się w Niemczech. Nazizm, czyli narodowy socjalizm (od niem. Nationalsozialismus) zawierał te same wartości co faszyzm, czyli:
- gloryfikowanie militaryzmu;
- podkreślanie konieczności silnej władzy;
- dyscyplina społeczna i rządy elity;
- ślepa wiara w wodza – kult wodza;
Ale nazizm to rasizm, mocarstwowy nacjonalizm oraz niepohamowana żądza władzy na światem. Ponadto przyjęto zasadę nierówności prawnej ras i narodów ( wydano „ustawy norymberskie” w 1935).