Nauka o przestpstwie. Szeroko poruszony zakres pojęć, zagadnień i uregulowań prawnych zwiazanych z tym tematem

Przestępstwo – słowo może być używane w trzech znaczeniach:
1) jako stwierdzenie faktu społecznego, a więc zdarzenia, które w konkretnym miejscu i czasie miało miejsce
2) jako ustawowy typ przestępstwa, określony w konkretnym przepisie części szczególnej kodeksu karnego, lub przepisie innej ustawy
3) jako pojęcie ogólne, obejmujące sumę wszystkich warunków, niezbędnych do uznania ludzkiego zachowania za podstawę odpowiedzialności karnej; przesłanki odpowiedzialności to: czyn społecznie szkodliwy, czyn, który jest zagrożony karą przez ustawę, czy o ustawowo określonych cechach (znamionach), czyn, który oceniamy jako bezprawny i co do którego stwierdzamy winę danego podmiotu.
Art. 7. 1. Przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem.
2. Zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą.
3. Występkiem jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.

SPOŁECZNA SZKODLIWOŚĆ CZYNU I BEZPRAWNOŚĆ
W przypadku przestępstw przeciwko mieniu, szkodę ocenia się w kategoriach ekonomicznych, w przypadku przestępstwa przeciwko zdrowiu, szkodę ocenia się jako stopień uszkodzenia ciała, itd. Jednak są też dobra o charakterze idealnym, których tak łatwo nie da się ocenić; wtedy mówimy o stopniu uszczerbku lub dolegliwości moralnej.

Wg art. 1 2 k.k. przestępstwem jest czyn zabroniony, zagrożony karą, którego szkodliwość społeczna jest więcej niż znikoma. Zwrócić uwagę trzeba na stopniowanie szkodliwości. Przyjęła się koncepcja podmiotowo – przedmiotowa społecznej szkodliwości (społecznego niebezpieczeństwa) czynu. O stopniu szkodliwości decydują:
- elementy przedmiotowe, tworzące charakterystykę czynu
- elementy natury podmiotowej, wskazujące zwłaszcza na umyślność i nieumyślność; w ramach umyślności znaczenie ma postać zamiaru (zamiar bezpośredni, ewentualny) oraz w ramach nieumyślności – lekkomyślność i niedbalstwo.
Kodeks karny w art. 115 2 zawiera zespół kryteriów oceny stopnia szkodliwości społecznej czynu, są to:
Art. 115. 1. Czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej.
2. Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
Ostatnie dwa odnoszą się do nieumyślnego przestępstwa.

BEZPRAWNOŚĆ
bezprawność - sprzeczność danego zachowania z całym obowiązującym porządkiem prawnym. Bezprawność ma charakter historyczny, czyli może być ustalona wyłącznie na moment popełnionego zachowania. Chodzi o ocenę wydawaną na podstawie porządku prawnego obowiązującego w chwili czynu. Może się okazać, że dany czyn w chwili popełnienia był zakazany. Później zniesiono ustawę, która zakazywała danych zachowań. Uchylenie takiej ustawy nie znosi wcale bezprawności czynów popełnionych pod rządami poprzednio obowiązującej ustawy. Np. obowiązywał zakaz wwozu pewnych towarów na terytorium państwa polskiego i zakaz ten został czasowo uchylony ale to nie znaczy, że zachowanie osób, które wwiozły ten towar przed uchyleniem zakazu było legalne. Skądże – było bezprawne, bo bezprawność ustalamy historycznie.

Korzenie aksjologiczne bezprawności. Uważa się, w sensie zasady aksjologicznej, że karę państwo wymierzyć może tylko za coś co w chwili popełnienia było zakazane, albo za coś co nie było wykonaniem obowiązującego w chwili popełnienia nakazu. Bierze się to z motywującej funkcji jaką ma pełnić kara – karę ustanawia się jako sankcję grożącą za niewykonanie polecenia (normy prawnej) władzy publicznej. Wobec tego sens stosowania tej kary zachodzi tylko wówczas jeżeli owa norma została przekroczona. Jeżeli pewnej normy zakazu lub nakazu nie było to jaki sens jest karać zachowania legalne w tamtym czasie? Jest to więc warunek natury kulturowej.
Jeżeli w przepisie prawa karnego w typie czynu zabronionego wyrażona jest klauzula normatywna bezprawności to jeżeli nie ma w systemie prawnym poza kodeksem prawnym regulacji ustanawiającej stosowne zakazy lub nakazy nie możemy wymierzyć kary za takie zachowanie. Tutaj dobrym przykładem jest zmiana jaka nastąpiła w typizacji klasycznego przestępstwa pozbawienia wolności. Otóż jeszcze w KK z 1932r. stosowny typ czynu zabronionego brzmiał „kto bezprawnie pozbawia człowieka wolności”, Już w kodeksie z 1969r. zniknęła klauzula „kto bezprawnie” i pozbawił się typ „kto pozbawia człowieka wolności”. w skali, znacznie więcej osób jest legalnie pozbawionych wolności niż niezgodnie z prawem. Idąc tym tokiem myślenia ustawodawca postanowił zaznaczyć, że chodzi jednak nie o legalne pozbawiania człowieka wolności a o te bezprawne.
Ale jest jeszcze jeden wyjątek od tego domniemania bezprawności. Mianowicie ustawodawca może wprowadzić regulacje, które zezwalają na podjęcie określonych zachowań skądinąd uznanych w innych regulacjach prawnych za zakazane, albo może zezwolić na niewykonanie pewnych zachowań skądinąd w innych regulacjach prawnych uznanych za nakazane. W teorii prawa mówimy wówczas o konstrukcji normatywnej dozwolenia. Nie jest to norma prawna, w istocie dozwolenie oznacza ograniczenie zakresu nakazu lub zakazu. Np. zasadniczo jesteśmy zmuszeni płacić podatek od całości naszego dochodu ale są sytuacje w których ów nakaz doznaje ograniczenia i ustawodawca je wylicza, że określone grupy osób w ogóle nie muszą płacić podatku a inne nie muszą płacić od całości dochodów. Dopiero porównanie tych dwóch zakresów, zakazu i dozwolenia, pozwoli nam skonstruować rzeczywistą normę.
Owe dozwolenia z teorii prawa w prawie karnym zwykło się określać kontratypami, inaczej okolicznościami wykluczającymi możliwość przyjęcia bezprawności czynu.
TYPIZACJA PRZESTĘPSTWA
Typizacja określa ramy (siatkę) przestępstw, a czyny wychodzące poza nią nie są przestępstwem
Typ przestępstwa obejmuje:
1. znamiona przedmiotu przestępstwa
2. stronę przedmiotową
3. podmiot
4. stronę podmiotową
1. ZNAMIONA
Znamiona – wyszczególnione w opisie cechy przestępstwa
1) znamiona ustawowe i konkretne
ustawowe – występują w opisie nazwy
konkretne – cechy zdarzenia konkretnego
Porównywanie obu znamion nazywa się subsumcją
2) znamiona opisowe (deskryptywne) i ocenne (wartościujące, normatywne)
opisowe wyjaśniają zjawiska, zdarzenia, ocenne wyrażają oceny (np. znaczna wartość)
3) znamiona kwalifikujące i uprzywilejowane do przestępstw kwalifikujących i uprzywilejowanych
4) znamiona negatywne – okoliczności które mają nie występować, aby móc realizować dany typ czynu; takie znaczenie mają kontratypy.
2. PRZEDMIOT PRZESTĘPSTWA
Przedmiot przestępstwa jest to to samo co dobro chronione. Istnieje stopniująca klasyfikacja przedmiotu przestępstwa:
1) ogólny przedmiot przestępstwa – są to stosunki społeczne w danym społeczeństwie chronione przez prawo karne
2) przedmiot rodzajowy – jest to wspólne dla pewnej grupy przestępstw dobro, dające się odróżnić od innych dóbr rodzajowych; np. życie, zdrowie ludzkie. Przestępstwa należące do tego samego rodzaju nazywamy podobnymi
3) przedmiot indywidualny – wiąże się z konkretnym typem przestępstwa.
Gdy przepis części szczególnej wskazuje na więcej niż jedno dobro chronione, mówimy o głównym i dodatkowym przedmiocie ochrony.
Należy od przedmiotu przestępstwa odróżnić przedmiot czynności wykonawczej (przedmiot czynu). Przedmiotem czynu jest postać materialna przedmiotu przestępstwa. Otóż przy kradzieży przedmiotem przestępstwa jest prawo własności, a przedmiotem czynu ukradziony przedmiot.
3. PRZEDMIOTOWA STRONA PRZESTĘPSTWA
Do przedmiotowej strony przestępstwa zaliczamy:
1) zachowanie człowieka - czyn
2) formy tego czynu
3) okoliczności w jakich czyn był realizowany
4) warunki popełnienia (miejsce, czas), związek przyczynowy, okoliczności wyłączające bezprawność

Ad. 1)
CZYN – to zachowanie człowieka stanowiące rezultat decyzji woli, będącej efektem skomplikowanego procesu oddziaływania różnych bodźców kształtujących motywację do tego zachowania.

CZYNEM jest tylko świadome zachowanie się człowieka.

W rozumieniu prawa karnego czyn nie zachodzi w przypadku, gdy nastąpi szczególna reakcja na bodźce, np. w stanie ataku padaczki, w silnej gorączce,we śnie czy inne odruchy bezwarunkowe itd. Do czego zalicza się przymus fizyczny – absolutny, vis absoluta np. skrępowanie, odurzenie siłą,

Czynu nie wyłącza przymus psychiczny, vis compulsiva środkami fizycznymi (biciem) lub psychicznymi (groźbą) na decyzję woli człowieka. Wola wymuszona jest także wolą –Coacta voluntas est etiam voluntas. Zmuszone jest autorem czynu, nie musi jednak odpowiadać odpowiedzialności karnej, jeśli spełniono warunki konieczności wyższej.

Czynem w rozumieniu prawa karnego może być nie tylko działanie, ale również i bezczynność, jeśli istniał obowiązek podjęcia określonego działania.

Cztery koncepcje czynu zabronionego
1) naturalistyczna
W. Wolter - Czynem jest psychicznie kierowana aktywność woli człowieka w postaci kompleksu ruchów fizycznych albo zahamowanych ruchów, prowadzących do zmian w świecie zewnętrznym
2) socjologiczna
Czynem jest zachowanie społecznie doniosłe, tj. mające znaczenie dla stosunków społecznych. Czynem jest zaniechanie bądź działanie wyodrębnione z całokształtu ludzkiej aktywności, stanowiące ujemny fakt społeczny.
3) jurydyczno – wartościująca
Czynem jest zachowanie się sprzeczne z normą i podlegające ujemnej ocenie z tego punktu widzenia. W tym ujęciu czynem jest działanie lub zaniechanie
4) finalna
H. Welzer (niem.) Zachowanie jest przyczynowe i kierunkowe. Istota czynu polega na celowym i sterowanym wykorzystaniem przyczynowości świata. Czyn polega na działaniu, a zaniechanie jest odrębną kategorię pojęciową.

Ad. 2)
PODZIAŁ PRZESTEPSTW ZE WZGLĘDU NA FORMĘ CZYNU ZABRONIONEGO

1) przestępstwa z działania i z narażenia na niebezpieczeństwo
2) przestępstwa materialne i formalne, w tym materialnie ścięte
3) przestępstwa z naruszenia i z narażenia na niebezpieczeństwo
4) przestępstwo złożone
5) przestępstwo trwałe
6) przestępstwo jednorazowe z trwałym skutkiem
7) przestępstwo o zbiorowo oznaczonym czynie
8) przestępstwo ciągłe
9) przestępstwa kwalifikowane i uprzywilejowane

Przestępstwa z działania - niepodporządkowanie się zakazowi -delictum commissivum
Przestępstwa z zaniechania – nieuwzględnienie nakazu – delicta omissiva -obowiązek ten musi mieć prawny charakter. Źródłem obowiązku jest ustawa lub umowa.
Przestępstwa materialne – mogą polegać na działaniu lub zaniechaniu (delictum per omissionem commisum) – art. 148 1
Przestępstwa formalne – polegają na działaniu lub zaniechaniu (delicta mere omissiva)- art. 162 1
Przestępstwa materialne ścięte – do dokonania przestępstwa wystarczy dążenie sprawcy do realizacji określonego celu, co nie musi jednak nastąpić. Używa się słów jak „po to aby” „w celu”
Przestępstwa z naruszenia – gdy dobro prawne doznaje naruszenia w sposób konkretny
Przestępstwa z narażenia na niebezpieczeństwo – sprawca tworzy stan zagrożenia dla określonej wartości. Wyróżniamy 4 rodzaje:
Przestępstwo z narażenia na niebezpieczeństwo powszechne – gdy niebezpieczeństwo obejmuje bliżej nieokreśloną, większą grupę osób lub mienie w szerszym zakresie. Jest to rozdz. XX k.k.
Art. 163. 1. Kto sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać:
1) pożaru,
2) zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu,
3) eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwopalnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących,
4) gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Przestępstwo z narażenia na niebezpieczeństwo indywidualne – dobro objęte niebezpieczeństwem da się zindywidualizować. Zawarte są one w art. 160-161
Art. 160. 1. Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Przestępstwo z narażenia na niebezpieczeństwo konkretne – polegają na wywołaniu niebezpieczeństwa w postaci wyraźnie realnej, jako już istniejącego. Ustawa używa określeń – „bezpośrednie niebezpieczeństwo”- np. art. 160
Przestępstwa z narażenia na niebezpieczeństwo abstrakcyjne – jest to niebezpieczeństwo hipotetyczne, domniemane. Np. art. 179, 180
Art.180 . Kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, pełni czynności związane bezpośrednio z zapewnieniem bezpieczeństwa ruchu pojazdów mechanicznych,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Przestępstwo złożone – ma niejednolitą budowę czynu zabronionego. Opis czynu obejmuje co najmniej dwa różne zachowania (np. rozbój –zamach na osobę oraz zamach na mienie).
Przestępstwo trwałe – polega na wywołaniu przez sprawcę określonego stanu bezprawia, którego przerwanie może nastąpić zgodnie z wolą sprawcy lub też nie.
Przestępstwo jednorazowe z trwałym skutkiem – polega na wywołaniu stanu bezprawia, którego przerwanie nie zależy już od sprawcy. (np. bigamia)
Przestępstwo o zbiorowo oznaczonym czynie – gdy czyn został w ustawie określony jako wielokrotność zachowana tego samego rodzaju lub zachowań różnych. Np. znęcanie się jest wielością naruszeń nietykalności cielesnej ofiary.
Przestępstwo ciągłe – ten sam sprawca popełnia wiele czynów
Koncepcja podmiotowa – wszystkie czyny popełnione przez sprawcę można uznać za jedno przestępstwo ciągłe, gdy sprawcy towarzyszył z góry podjęty zamiar popełnienia czynu „na raty”
Koncepcja przedmiotowa – uznaje za decydujące elementy obiektywne, jak bliski związek czasowy poszczególnych czynów, jednakowy sposób działania, tożsamość dobra chronionego.
W 1966 Sąd Najwyższy stwierdził, że przestępstwo jest ciągłe, gdy poszczególne zachowania sprawcy nie tracą walorów samodzielności. Obecnie o ciągłości decyduje nastawienie sprawcy na działanie etapowe, krótkie odstępy czasu między zachowaniami albo, gdy przedmiotem zamachu jest dobro osobiste – tożsamość pokrzywdzonego.
Przestępstwo kwalifikowane
Przestępstwa kwalifikowane przez okoliczności – znamiona kwalifikujące o charakterze statycznym; istnieją one w chwili czynu, mogą dotyczyć różnych zjawisk, jak
1. sposobu popełnienia czynu (np. szczególne okrucieństwo)
2. użytych środków (np. niebezpieczne narzędzie)
3. wartości przedmiotu czynu (np. mienie znacznej wartości)
Przestępstwa kwalifikowane przez następstwo – są to przestępstwa kwalifikowane przez następstwo które wynika z czynu. znamiona kwalifikujące o charakterze dynamicznym;
Przestępstwa uprzywilejowane – polegają na wyodrębnieniu z typu podstawowego typu uprzywilejowanego. Dotyczą zabójstw – zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami, dzieciobójstwo, zabójstwo eutanatyczne
Np. art. 1561 – typ podstawowy, a 3 typ uprzywilejowany
Art. 156. 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:
1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,
2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

3. Jeżeli następstwem czynu określonego w 1 jest śmierć człowieka, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Przestępstwa są jeszcze:
Publicznoskargowe – ściganie należy do oskarżyciela publicznego, wyróżniamy:
Ścigane z urzędu – nie jest potrzebna inicjatywa pokrzywdzonego
Ścigane na wniosek – jest ona potrzebna

Prywatnoskargowe – inicjatywa w zakresie oskarżenia należy do pokrzywdzonego. Do pokrzywdzonego należy gromadzenie dowodów i ciężar dowodzenia w tej sprawie. Przestępstwami prywatnoskargowymi są:
- zniesławienie (art. 212)
- zniewaga ciała (art. 216)
- naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217)
- lekkie uszkodzenie ciała art. (1572)

Ad. 3)
Okoliczności czynu
Art. 6. 1. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany.
2. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić.


Ad. 4)
Związek przyczynowy
Obiektywnym warunkiem odpowiedzialności za przestępstwo skutkowe jest ustalenie związku przyczynowego między zachowaniem się sprawcy a określonym w ustawie skutkiem. Można mówić o związku przyczynowym tylko wówczas, gdy jest on istotnym elementem warunkującym następstwo czynu, zaś skutek musi być normalnym, typowym następstwem tego działania.
Rozróżnia się 3 teorie związku przyczynowego:
a) teoria ekwiwalencyjna – równorzędności warunków – zakłada obiektywny charakter związku przyczynowego, wg niej skutek składa się z wielu warunków, a ustalenie, że zachowanie człowieka jest przyczynowe wystarczy określić na jednym z tych warunków, bez którego zaistnienia skutek by nie nastąpił.
b) teoria przeciętnej przyczynowości – (adekwatna) – istnienie związku przyczynowego ze skutkiem jest wówczas, gdy skutek jest „typowym” następstwem czynu. Typowy charakter określa się na podstawie obserwacji życia.
c) teoria relewancji – istotną przyczyną jest tylko takie zachowanie się człowieka, które jest warunkiem skutku, a ponadto realizuje znamiona wykonawcze czynu zabronionego, stwarzając niebezpieczeństwo dla chronionego w danym zespole znamion – dobra prawnego. Kryterium pełni tu funkcja czasownikowa, np. kto „zabija”, „zabiera”, „pozbawia”.
4. PODMIOT PRZESTĘPSTWA
Podmiotem przestępstwa może być tylko autor czynu (człowiek jako jednostka fizyczna), Dolna granica wiekowa – kodeksowi karnemu podlega każdy, kto ukończył 17 lat. W kodeksie z 1969 pozwolono na obniżenie tego wieku do lat 16 w wypadkach niektórych najcięższych przestępstw lub gdy przemawiają za tym inne okoliczności. W przypadku spowolnionego rozwoju psychicznego można tę granicę podnieść do 18 lat.
Obecnie
Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat.
W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.
Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.

Nieletni
Istnieje możliwość obniżenia granicy do lat 15 jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.
w wypadkach gdy:
- dopuszcza się zamachu na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
- zabija człowieka:
1) ze szczególnym okrucieństwem,
2) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,
3) w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,
4) z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych,
- jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo,
- powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci :
1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,
2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała,
- sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać:
1) pożaru,
2) zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu,
3) eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwopalnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących,
4) gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
- stosując podstęp albo gwałt na osobie lub groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu, przejmuje kontrolę nad statkiem wodnym lub powietrznym,
sprowadza katastrofę w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającą życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach,
- dopuszcza się gwałtu ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą,
- bierze lub przetrzymuje zakładnika w celu zmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy osób do określonego zachowania się,
- kradnie, używając przemocy wobec osoby lub grożąc natychmiastowym jej użyciem albo doprowadzając człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności lub gdy posługuje się bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem,

Ze względu na podmiot rozróżniamy przestępstwa:

Przestępstwa powszechne (delicta communia) – ogólne określenie przedmiotu, „kto”
Przestępstwa indywidualne co do podmiotu (delicta propria) – właściwe przestępstwa indywidualne. Wskazują na ściśle określoną grupę osób, które mogą wystąpić jako podmiot.
Przestępstwa indywidualne z uwagi na podmiot – niewłaściwe przestępstwa indywidualne.

5. PODMIOTOWA STRONA PRZESTĘPSTWA
Strona podmiotowa odnosi się do motywacji działania oraz do winy.

WINA
Zasada winy – art. 13 – nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.
Z art. 8 wynika, że zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, występek również nieumyślnie, jeśli ustawa tak stanowi.
Mamy 2 teorie winy:
1) Teoria psychologiczna – obowiązywała w kodeksach z ‘32 i ’69 – wina jest to stosunek psychiczny sprawcy do czynu. Zakłada istnienie winy umyślnej i nieumyślnej
2) Teoria normatywna –. Łączy się ją z pracą R Franka z 1907 inni przedstawiciele to
J. Goldschmidt, B. Freudenthal, W. Wolter
Teoria normatywna czysta – zarzut sprzecznego z prawem postępowania. Wina charakteryzuje się jednością, umyślne lub nie może być przestępstwo.
Teoria normatywna kompleksowa – z pewnymi nieścisłościami obowiązuje w kodeksie z 1997
Na istotę winy składa się:
- zdatność podmiotu (poczytalność, dojrzałość) do ponoszenia odpowiedzialności karnej
- umyślność lub nieumyślność czynu
- możność postawienia sprawcy zarzutu

UMYŚLNOŚĆ, inaczej zamiar. Wg art. 9 mamy:
1) zamiar bezpośredni (dolus directus) – gdy sprawca chce czynu zabronionego. W kodeksie zamiar bezpośredni występuje również w szczególnej postaci –
- zamiar bezpośredni zabarwiony celem działania (¬dolus directus coloratus), są to przestępstwa kierunkowe ( w opisie czynu występuje wskazanie celu, do którego sprawca dąży).
Występują również pewne szczególne faktyczne stany zamiaru bezpośredniego:
- zamiar przemyślany (dolus directus praemeditatus), działanie z premedytacją,
- zamiar nagły (dolus repentinus) – zamiar popełnienia przestępstwa powstały pod wpływem pewnych bodźców w danym czasie zaistniałych.
2) zamiar ewentualny, wynikowy (dolus ewemtualis) – gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego i na to się godzi. Zamiar ewentualny zawsze występuje obok zamiaru bezpośredniego. Jako niższa forma umyślności przemawia za złagodzeniem wymiaru kary.
3) zamiar niby ewentualny (dolus quasi eventualis) – stworzony przez Igora Andrejewa. – polega na tym, że sprawca chce pewnego stanu rzeczy, nie mając pewności co do jednego ze znamion czynu zabronionego.
Kiedyś dzielono zamiary na:
- zamiar następny (dolus subsequens)
- zamiar alternatywny (dolus alternativus)
- zamiar pośredni (dolus indirectus)
- zamiar ogólny (dolus generalis)
NIEUMYŚLNOŚĆ nie jest jednak prostym zaprzeczeniem umyślności. Charakteryzuje ją:
- naruszenie reguł
- naruszenie ostrożności w danych okoliczności
Art. 9 2. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.
Nieumyślność może być:
1) nieumyślność świadoma (lekkomyślność) – sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego i bezpodstawnie przypuszcza, że go uniknie
2) nieumyślność nieświadoma (niedbalstwo) – sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego choć mógł powinien był to przewidzieć.


WINA KOMBINOWANA – mieszana – stworzona przez Anzelma Feurbacha, zastosowana w bawarskim kodeksie karnym z 1813r. Początkowo określana jako nieumyślność wynikająca z umyślności – culpa dolo determinata. Obecnie zwana nieumyślność połączona z umyślnością – culpa dolo exorta. Oznacza to dualizm form winy przy jednym typie przestępstwa. Część znamion (czyn wyjściowy) objęta jest umyślnością, część nieumyślnością (następstwo czynu).
Wina kombinowana odnosi się do przestępstw kwalifikowanych przez następstwo.
Zachowanie sprawcy (wyjściowe) – umyślne
Następstwa tego zachowania (skutek dalej idący, drugi skutek przy przestępstwach materialnych) – nieumyślnie
Np. Ciężkie uszkodzenie ciała z którego wynikł skutek śmiertelny.
MOTYW POPEŁNIENIA CZYNU
Motywacja działania sprawcy ma znaczenie przy określaniu stopnia winy, czy społecznej szkodliwości. W kodeksie z ’69 nazywano to pobudką. Motywami niskimi są motywy zasługujące na szczególne potępienie, jak nienawiść, złośliwość, dążenie do poniżenia drugiego człowieka.

6. OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZJĄCE ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNĄ
Zawarte w oddzielnym rozdziale (III) przez kodeks z ’97 i ’69.
Odpowiedzialność karną można wyłączyć albo poprzez wyłączenie bezprawności albo poprzez wyłączenie winy.
Okoliczności wyłączające bezprawność
Wyłączenie bezprawności = kontratyp
Istota kontratypów polega na tym, że w pewnych sytuacjach życiowych zachowanie człowieka nie przedstawia się jako społecznie niebezpieczne i jako takie nie może uchodzić za czyn przestępny. Rozróżniamy kontratypy ustawowe i pozaustawowe.
KONTRATYPY:
1) Kontratypy ustawowe
a) obrona konieczna (art. 25)
b) stan wyższej konieczności (art. 26 1)
c) działanie w obronie społecznie uzasadnionego interesu oraz prawdziwość zarzutu (art. 213)
d) samopomoc legalna (art. 4321, art. 3432 i inne k.c.)
e) dozwolone ryzyko (art. 27)
f) działanie w ramach swoich praw i obowiązków
g) czynności lecznicze
h) przerwanie ciąży
2) Kontratypy pozaustawowe
i) zgoda uprawnionego (pokrzywdzonego)
j) prawo karcenia
k) zwyczaj
l) ryzyko w sporcie (patrz dozwolone ryzyko)

1. Obrona konieczna
Art. 25. 1. Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem.

Vim vi repellere licet (Cicero) – kto dla odparcia siły zastosuje siłę, nie popada w konflikt z prawem, bo realizuje swoje przyrodzone uprawnienie.
Elementami obrony koniecznej są zamach i obrona
zamach - jest to każdy czyn skierowany ku zmianie stanu istniejącego przez naruszenie dobra. Zamach musi być bezpośredni, bezprawny i realny
Bezprawność zamachu – sprzeczność zamachu z porządkiem prawnym
Zamach musi pochodzić od człowiek i być niezgodny z prawem karnym, cywilnym czy administracyjnym. Czyn naruszający normy moralne nie jest bezprawny.
Bezpośredniość zamachu – gdy zamach stanowi konkretne aktualne niebezpieczeństwo dla prawnie chronionego dobra. Pomiędzy zamachem a obroną powinien zachodzić ścisły związek czasowy (temporis vicinitas). Wymaga się, aby można było uznać ich związek za bezpośredni.
Realność zamachu – zamach ma istnieć obiektywnie, musi stanowić rzeczywiste niebezpieczeństwo. Zamach urojony – gdy zamach istniał wyłącznie w subiektywnym odczuciu broniącego się. Wtedy mówimy o obronie urojonej.
Obrona – obrona uzasadnia zamach. Powinna być taka, by w danych warunkach skutecznie zamach odeprzeć. Kodeks karny nie określa warunków obrony. W przeciwieństwie do stanu wyższej konieczności przy obronie koniecznej nie uwzględnia się proporcjonalności dóbr (np. zabicie człowieka który ukradł jabłko).
Przekroczenie granic obrony koniecznej
Następuje w dwóch postaciach:
- eksces intensywny (art. 252) – niewspółmierność sił i środków obrony w stosunku do niebezpieczeństwa zamachu
- eksces ekstensywny – gdy obrona jest przedwczesna lub spóźniona.

2. Stan wyższej konieczności
Art. 26 1 . Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego.
Elementami stanu wyższej konieczności są:
- niebezpieczeństwo grożące dobru prawnemu
- przeciwdziałanie temu niebezpieczeństwu
Niebezpieczeństwo – każda skonkretyzowana groźba naruszenia dobra prawnego. Niebezpieczeństwo musi być bezpośrednie i realne (jak u obrony koniecznej).
Warunki dozwolonego przeciwdziałania niebezpieczeństwu
- subsydiarność – podjęte działanie było jedynym możliwym (spośród skutecznych) środkiem do zastosowania
- proporcjonalność – dobro poświęcone powinno przedstawiać wartość niższą niż dobro ratowane. Do dóbr najwyższej wartości zaliczamy podstawowe interesy państwa, życie i zdrowie człowieka.
Przekroczenie granic wyższej konieczności
Następuje w momencie naruszenia zasady subsydiarności lub proporcjonalności, lub gdy przeciwdziałanie niebezpieczeństwu nie odpowiada warunkowi bezpośredniości niebezpieczeństwa. Może mieć postać ekscesu ekstensywnego.
Wyższa konieczność w prawie cywilnym
Art. 424 k.c. uznaje za źródło niebezpieczeństwa tylko zwierza lub rzecz (w karnym są to jeszcze człowiek lub siły przyrody). Ratowane dobro jest ważniejsze od poświęcanego (można poświęcić tylko rzecz lub zwierzę, od którego niebezpieczeństwo pochodziło).
Mamy
- wypadki stanu wyższej konieczności wyłączające bezprawność (gdy dobro poświęcone ma niższą wartość od dobra ratowanego)
- wypadki stanu wyższej konieczności wyłączające winę (gdy dobro poświęcone jest równe lub większe niż dobro ratowane)
3. Działanie w obronie społecznie uzasadnionego interesu oraz prawdziwość zarzutu
jest to kontratyp do zniesławienia. Nie stanowi przestępstwa zniesławienia zarzut uczyniony publicznie, pod warunkiem że zarzut ten jest prawdziwy, a sprawca działa w obronie społecznie uzasadnionego interesu. Dopuszcza się tym samym pewne formy krytyki publicznej, podjęte w interesie publicznym.
Prawdziwość zarzutu uczynionego niepublicznie
Nie jest zniesławieniem nie-działanie w obronie interesu społecznego, gdy zarzut został uczyniony niepublicznie i jest prawdziwy.



4. Samopomoc legalna
Prawo karne nie zna samopomocy, stąd uchyla ona bezprawie karne, jeżeli jest dozwolona przepisami cywilnoprawnymi. Wg K.C. o samopomocy mówimy tylko wtedy, gdy:
 art. 4321 k.c. pozwala posiadaczowi gruntu zajęcie cudzego zwierzęcia, które wyrządza szkodę na jego gruncie, jeżeli zajęcie to jest potrzebne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody
 art. 3432 k.c. zezwala posiadaczowi nieruchomości przywrócić własnym działaniem stan poprzedni w wypadku samowolnego naruszenia posiadania. Jeśli chodzi o ruchomości samopomoc dozwolona jest, gdy posiadaczowi grozi niebezpieczeństwo niepowetowanej szkody
 art. 6712 k.c. zezwala na sprzeciwienie się przez wynajmującego lokal lub wydzierżawiającemu usunięciu rzeczy najemcy obciążonych ustawowym prawem zastawu i zatrzymanie ich.
5. Dozwolone ryzyko
Czynność mieści się w ramach dozwolonego ryzyka, gdy została podjęta w celu wytworzenia szeroko rozumianej, nowej wartości społecznej.
Warunki dozwoloności ryzyka:
1) działanie ma być podjęte w celu przysporzenia gospodarce narodowej korzyści bądź w celu przeprowadzenie eksperymentów badawczych, leczniczych, technicznych lub ekonomiczny
2) aktualny stan wiedzy uzasadnia podjęcie ryzyka
3) spodziewana korzyść ma istotne znaczenie gospodarcze, poznawcze lub lecznicze
4) zachowano zasady ostrożnego postępowania
5) prawdopodobieństwo korzyści poważnie przekracza prawdopodobieństwo szkody
Ryzyko jest dopuszczane w sporcie, gdy:
1) dana dyscyplina sportowa jest dozwolona przez państwo
2) czynność sportowa jest wykonana zgodnie z regułami gry sportowej
3) czynność sportowa jest podjęta w celu sportowym przy zachowaniu niezbędnej ostrożności
6. Działanie w ramach swoich praw i obowiązków
Działanie, które jest realizacją obowiązków lub uprawnień służbowych, które w innych warunkach wypełniałoby znamiona przestępstwa – nie jest przestępstwem (np. użycie przymusu fizycznego, naruszenie tajemnicy korespondencji).
Uprawnienia i obowiązku wynikają z różnorodnych przepisów prawa, zwłaszcza dotyczących funkcjonariuszy publicznych.
Są to:
1) zatrzymanie osoby podejrzanej przez funkcjonariusza policji, tymczasowe aresztowanie, wykonanie kary pozbawienia wolności
2) spełnianie swoich obowiązków przez komornika
3) zajęcie mienia przez poborcę podatkowego, jego prawo do wejścia do mieszkania
4) prawo każdego człowieka do ujęcia sprawcy przestępstwa schwytanego na gorącym uczynku lub w bezpośrednim pościgu
7. Czynności lecznicze
Zabieg operacyjny musi być
- czynnością leczniczą lub podjętą w celu leczniczym
- może być dokonany wyłącznie za zgodą pacjenta
- powinna być podjęta lege artis – zgodnie z aktualnym stanem wiedzy medycznej
- zabieg może dokonać osoba uprawniona
Do zabiegów leczniczych nie zalicza się aborcji.

8. Przerwanie ciąży
Uchwalona 7 stycznia 1993 r. ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży legalizuje aborcję, gdy:
a) utrzymanie ciąży stwarza zagrożenie poważnego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia kobiety,
b) stwierdzono ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu albo nieuleczalną chorobę zagrażającą jego życiu,
c) ciąża jest wynikiem przestępstwa
Warunkiem jej dokonania jest:
- uzyskanie orzeczenia dwóch lekarzy innych niż lekarz wykonujący zabieg,
- dokonanie takiego zabiegu jedynie w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej
9. Zgoda pokrzywdzonego
Zaistnienie zgody unicestwia byt przestępstwa z uwagi na brak znamienia przestępstwa.
1) zgody może udzielić każda osoba zdolna do składania oświadczenia woli w myśl przepisów prawa cywilnego (dobrowolna i świadoma)
2) zgoda musi istnieć najpóźniej w chwili czynu, musi być wyraźna
3) zgoda nie może być sprzeczna z zasadami współżycia społecznego
10. Prawo karcenia
W ramach uprawnień rodziców i opiekunów mieści się prawo karcenia względem podległych im dzieci (ius corrigendi). Karcenie dozwolone jest, jeżeli podjęte zostało w celu wychowawczym (cum animo corrigendi) i z umiarkowaną intensywnością.
11. Zwyczaj
Przestepstwem nie jest np. polanie wodą w śmigus dyngus.

7. OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE WINĘ
Są to:
1) niedojrzałość psychiczna i społeczna nieletnich
2) niepoczytalność
3) błąd
• co do znamion
• co do bezprawności
4) stan wyższej konieczności wyłączający winę
5) rozkaz przełożonego i polecenie służbowe
6) ostateczna potrzeba
1. Niedojrzałość psychiczna i społeczna nieletnich
Dolna granica wiekowa – kodeksowi karnemu podlega każdy, kto ukończył 17 lat. W kodeksie z 1969 pozwolono na obniżenie tego wieku do lat 16 w wypadkach niektórych najcięższych przestępstw lub gdy przemawiają za tym inne okoliczności. W przypadku spowolnionego rozwoju psychicznego można tę granicę podnieść do 18 lat.
Obecnie
Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat.
W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.
Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.

Nieletni
Istnieje możliwość obniżenia granicy do lat 15 jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.
w wypadkach gdy:
- dopuszcza się zamachu na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
- zabija człowieka:
5) ze szczególnym okrucieństwem,
6) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,
7) w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,
8) z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych,
- jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo,
- powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci :
1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,
2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała,
- sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać:
1) pożaru,
2) zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu,
3) eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwopalnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących,
4) gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
- stosując podstęp albo gwałt na osobie lub groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu, przejmuje kontrolę nad statkiem wodnym lub powietrznym,
sprowadza katastrofę w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającą życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach,
- dopuszcza się gwałtu ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą,
- bierze lub przetrzymuje zakładnika w celu zmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy osób do określonego zachowania się,
- kradnie, używając przemocy wobec osoby lub grożąc natychmiastowym jej użyciem albo doprowadzając człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności lub gdy posługuje się bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem,
Wobec nieletnich, którzy nie podlegają odpowiedzialności karnej stosowany jest reżim określony w ustawie z 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Ta ustawa przewiduje stosowanie określonych środków wobec dwóch grup nieletnich. Pierwsza grupa to nieletni którzy popełnili „czyn karalny”, druga grupa to nieletni, którzy są zdemoralizowani. Pod pojęciem czynu karalnego rozumie się wszystkie przestępstwa oraz niektóre poważniejsze wykroczenia. Celem całej ustawy jest resocjalizacja nieletniego, jakaś próba wychowywania go. Celem środków jakie ustawa przewiduje nie jest wymierzanie dolegliwości nieletniemu ale osiągnięcie efektu wychowawczego.
Środki:
- upomnienie
- wyznaczenie kuratora
- umieszczenie w rodzinie zastępczej
- umieszczenie w ośrodku wychowawczym
- zakład poprawczy
Długość pobytu nieletniego w zakładach zamkniętych nie jest określana wagą popełnianego przez niego czynu ale stopniem zdemoralizowania. Czyli nawet za drobiazg nieletni może długo siedzieć.

Istnieje sytuacja kiedy można nie pociągać do odpowiedzialności sprawcy, który popełnił przestępstwo mając już ukończone 17 lat. Możliwość taką przewiduje art. 10 par. 4 KK i obejmuje on tych sprawców którzy:
1) popełnili przestępstwo między 17 a 18 rokiem życia,
2) przestępstwo ma charakter występku,
3) stopień rozwoju sprawcy uzasadnia odstąpienie od wymiaru kary. Znowu patrzymy na właściwości i warunki osobiste sprawcy i dochodzimy do przekonania, że to jest taka osoba, której poziom rozwoju nie uzasadnia przekonania o tym, że ponosi ona winę. Wprowadzone zostaje kryterium merytoryczne zawinienia.

De facto trzeba powiedzieć, że pełne domniemanie winy, od którego nie ma już odwrotu zaczyna się od 18 roku życia.

Konsekwencje karne. Ustawodawca przyjmuje, że nawet jeżeli nieletni jest pociągany do odpowiedzialności karnej to wymierzona mu kara nie może przekroczyć 2/3 górnej granicy ustawowego zagrożenia. Przepis ten pokazuje, że nawet po przyjęciu, że taki 15, 16 - latek jest osobą w pełni wolną to z góry możemy przyjąć, że ta jego wolność jest jeszcze niepełna, ograniczona, a więc i stopień zawinienia mniejszy i dlatego kara musi być również mniejsza. Nie stopień naganności popełnionego czynu jest mniejszy, ten może być większy niż u człowieka dorosłego ale stopień zawinienia, poziom osiągniętej wolności.

2. Niepoczytalność
Niepoczytalność jest to nienormalny stan psychiki, w którym możność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania własnym postępowaniem jest wyłączona. Trzy metody określania:
- metoda psychiatryczna – wskazuje się przyczyny niepoczytalności, jej genezę
- metoda psychologiczna – wskazuje wady psychiki bez podawania przyczyn
- metoda mieszana – podaje i przyczyny i wady psychiki
Stan niepoczytalności – stan zakłócenia czynności psychicznych nie będące ani chorobą ani upośledzeniem. Jest to niemożność rozpoznania znaczenia swojego czynu lub niemożność pokierowania swoim postępowaniem.
3. Błąd
Błędem nazywamy rozbieżność między rzeczywistością a świadomością o niej. Wyróżniamy:
- błąd co do faktu (error facti) jest to błąd co do znamienia przestępstwa. Błąd co do faktu wyłącza odpowiedzialność za przestępstwo umyślne, a za nieumyślne wówczas, gdy błąd ten nie jest zawiniony. Błędem co do znamienia jest błąd co do przedmiotu (error in obiecto gdy myśliwy strzela do kogoś myśląc że to zwierz) natomiast błąd co do osoby (error in persona) NIE jest błędem co do znamienia (gdy A chcąc zabić B zabija C, myśląc, że to B).
Zboczenie działania (aberratio ictus) – gdy sprawca z przyczyn od niego niezależnych osiąga inny od zamierzonego celu.
Błąd co do przedmiotowej strony przestępstwa jest to pomyłka. Dzieli się na:
- błąd ontologiczny - błąd co do zastosowanego środka
- błąd nomologiczny - błąd co do praw naturalnych danego środka

Błąd ze względu na jego przedmiot dzielimy na:
- błąd co do znamion typu czynu zabronionego
- błąd co do bezprawności
- błąd co do znamion kontratypu
- błąd co do znamion okoliczności wyłączającej winę.
Ten podział pokrywa się z podziałem na urojenie i nieświadomość

Błąd co do znamion w czystej postaci występuje przy nieumyślności. Każda nieumyślność jest następstwem błędu. Nie widać jej tak bardzo przy świadomej nieumyślności, bo jak sprawca coś przewidywał to się nie pomylił tak całkiem, jego błąd polegał na mylnej ocenie prawdopodobieństwa realizacji znamion typu czynu zabronionego. Kwestią winy będzie czy my ten błąd sprawcy usprawiedliwimy czy nie, czyli czy to jego przekonanie o niskim prawdopodobieństwie nastąpienia skutku było uzasadnione czy nie. Jeżeli było nieusprawiedliwione sprawca ponosi winę. Przy nieświadomej nieumyślności błąd jest dalej idący, bo sprawca w ogóle nie ma świadomości, że to co robi jest realizacją znamion typu czynu zabronionego.
Kryterium podstawowym oceny tego błędu jest pytanie o to jak na miejscu sprawcy zachowałby się wzorzec normatywny. Czy wzorzec normatywny na miejscu sprawcy przewidywałby prawidłowo czy też by się pomylił. I możemy uznać błąd za usprawiedliwiony wtedy kiedy nawet dla wzorca normatywnego konsekwencje określonego zachowania nie byłyby przewidywalne. Ale nawet w sytuacji kiedy wzorzec normatywny określony przebieg zdarzeń by przewidywał nie wyłącza to możliwości ekskulpowania sprawcy, bo otwiera się szeroka gama rozważań aksjologicznych wg których błąd był usprawiedliwiony lub nie w zależności od tego co było przyczyną tego błędu.
Np. przyczyną błędu była niska wiedza sprawcy, bo się nie nauczył – tego nie usprawiedliwimy, ale np. ktoś pomylił się, bo był za mało skoncentrowany, bo był zmęczony. Jeżeli był skacowany to nie usprawiedliwimy jego błędu, jeżeli miał dyżur przez 24 godz. a nie było nikogo kto by go zastąpił to wtedy go usprawiedliwimy. Tutaj pojawia się duża dowolność sędziego, który de facto będzie przykładał do tych przyczyn błędu swoje zapatrywanie na świat aksjologii.

Błąd co do bezprawności. Dotyczy mylnego wyobrażenia co do istnienia zakazu lub nakazu wykonania określonej czynności. Przedmiotem tego błędu nie jest fakt karalności pewnego czynu, nie jest fakt społecznej naganności czynu. Błąd ma dotyczyć wyłącznie kwestii istnienia zakazu i odniesiony jest do bezprawności rozumianej w systemie całego prawa karnego. Ktoś może nie wiedzieć, że dany czyn zakazany jest w KK ale jak wie, że taki czyn jest zakazany w prawie podatkowym to jest to wystarczające.
Oczywiście mogą być dwie postacie tego błędu: ktoś może sobie uroić, że określone zachowanie jest bezprawne gdy takim nie jest, i jest też błąd polegający na nieświadomości bezprawności – coś jest zakazane ale sprawca o tym nie wiedział. Urojenie bezprawności nie ma znaczenia prawnego i nas nie interesuje.
Znaczenie ma błąd w postaci nieświadomości bezprawności. I ten błąd ma dwie postacie: albo jest to błąd pierwotny albo jest to błąd wtórny.
Pierwotna nieświadomość bezprawności polega na tym, że sprawca wie co robi, ma świadomość faktycznego znaczenia podejmowanych przez siebie zachowań. Wie, że to co robi jest zabijaniem człowieka, jest jazdą z prędkością 60 km/h, nie wie tylko, że to co faktycznie robi jest zakazane w danym systemie prawnym.
Wtórny błąd co do bezprawności jest następstwem nieświadomości okoliczności faktycznych, najpierw nie wiem co robię, błądzę co do stanu rzeczy i w konsekwencji tego błędu (co do znamion typu czynu zabronionego) nie mogę wiedzieć, że moje zachowanie jest zabronione. Jak strzelam w krzaki a tam jest myśliwy o czym nie wiem, to najpierw nie wiem, że zabijam do człowieka i w związku z tym nie wiem, że mój strzał w krzaki jest zabroniony przez system prawny.

Problem nieświadomości bezprawności był na różne sposoby rozpatrywany w różnych ustawodawstwach.
Koncepcje:
1) ignorantia iuris nocet – nieznajomość prawa szkodzi. W myśl tej koncepcji nieświadomość bezprawności nie miała żadnego znaczenia dla odpowiedzialności karnej. Nawet jeżeli błąd co do bezprawności był usprawiedliwiony szczególnymi okolicznościami nie wpływało to na ocenę odpowiedzialności karnej.
2) Koncepcja zamiaru – niemiecka – błąd co do bezprawności traktuje się tak samo jak błąd co do znamion typu czynu zabronionego, błąd co do okoliczności faktycznych. Błąd co do bezprawności wyłącza możliwość przyjęcia iż sprawca działał umyślnie. Nieświadomość wyłącza zamiar sprawcy. Nie można przyjąć, że sprawca działał umyślnie kiedy nie wiedział, że to co robi jest zakazane. Konsekwencja jest taka, że sprawca ponosi odpowiedzialność karną za przestępstwo nieumyślne. Oczywiście tylko wtedy kiedy ustawa przewiduje jakiś typ nieumyślny.
3) Koncepcja winy – została przyjęta na gruncie polskiego obowiązującego prawa karnego. Traktuje się nieświadomość bezprawności jako okoliczność wyłączającą winę przy czym owo wyłączenie winy zachodzi wówczas kiedy błąd sprawcy co do bezprawności był usprawiedliwiony. Nieusprawiedliwiony błąd co do bezprawności nie prowadzi do braku winy. De facto tę okoliczność związaną z błędem co do bezprawności jako warunkiem przypisania winy można było nazwać jako przewidywalność bezprawności. Warunkiem przypisania sprawcy winy nie jest to, że on bezprawność przewidywał ale owa bezprawność musi być dla sprawcy przewidywalna, a więc możliwa do osiągnięcia. Brak takiej możliwości prowadzi nas do wniosku, że błąd sprawcy, nieświadomość bezprawności był usprawiedliwiony.
Rozstrzyganie błędu co do bezprawności na poziomie winy możliwe jest do uzasadnienia w przypadku przyjęcia normatywnej koncepcji winy. Wtedy znajdujemy uzasadnienie, że jak ktoś nie miał możliwości poznania zakazu to nie można wymagać od niego zgodnego z tym zakazem zachowania się. Ów zakaz nie miał żadnej zdolności motywacyjnej względem sprawcy, bo sprawca go nie mógł poznać. Istotą normatywnej teorii winy jest przesunięcie kwestii zarzutu z treści przeżyć psychicznych do sfery ocen ferowanych przez osoby zewnętrzne w stosunku do sprawcy.

Posługujemy się dla oceny błędu sprawcy usprawiedliwialnością lub nieusprawiedliwialnością tego błędu. gdzie więc odnaleźć kryterium owego usprawiedliwiania? Kiedy błąd co do bezprawności jest usprawiedliwiony a kiedy nie?
Na sali rozpraw szczególnie w sprawach karnoskarbowych przytrafiają się takie sytuacje kiedy jest akt oskarżenia przeciwko jakiemuś drobnemu przedsiębiorcy i zdaje się, że on w ogóle nie wie o co chodzi. Stroną oskarżającą jest urzędnik aparatu skarbowego, który przedstawia wiele aktów prawnych naruszonych przez tego właściciela firmy i wychodzi na to, że doszło do niezrealizowania jakiegoś obowiązku w zakresie fiskalnym państwa. Często oskarżony broni się przed sądem, że on nie wiedział, że był zobowiązany do dokonania takich czynności. Powstaje pytanie czy sprawca miał świadomość, że łamie prawo? Z reguły nie. Zachodzi wątpliwość co do świadomości bezprawności po stronie sprawcy i sąd musi zadecydować czy ta nieświadomość jest usprawiedliwiona czy nie.
Trudno sprecyzować jasne i przejrzyste kryteria przesądzające o wszystkich kryteriach uznania błędu co do bezprawności za błąd usprawiedliwiony. Ale jest kilka zgeneralizowanych kryteriów, które można spróbować określić:
1) wejście w życie regulacji prawnych bez vacatio legis, czyli sytuacja kiedy nie dano możliwości osobom do których akt prawny jest skierowany zapoznania się z jego treścią i zrozumienia. Stwierdziły to badania, że wchodzenie w życie aktu normatywnego z dniem jego ogłoszenia w dzienniku ustaw oznacza w istocie faktyczną retroaktywność, bo dzienniki ustaw docierają do różnych miejscowości w kraju ze znacznym opóźnieniem. Więc w tym okresie po wejściu w życie ustawy z dniem ogłoszenia zachodzi możliwość, że błąd sprawcy co do treści tak ustanowionych nakazów lub zakazów jest usprawiedliwiony
2) przypadek cudzoziemca, który znalazł się na terenie obowiązywania polskiego prawa po raz pierwszy. Można powiedzieć, że jak się jedzie do obcego kraju to trzeba się zapoznać z przepisami tego kraju ale można mieć wątpliwość czy ten obowiązek rozciąga się na przepisy, które mają charakter administracyjny, wykonawczy i z natury rzeczy są mało dostępne dla osoby, która nie przebywa dłużej w określonym kraju. W wypadku cudzoziemca, który po raz pierwszy znalazł się na terytorium obowiązywania polskiego prawa a jego naruszenie dotyczyło przepisów o charakterze administracyjnym można przyjąć, że jego błąd był usprawiedliwiony
3) przypadek kiedy zachodzą wątpliwości interpretacyjne co do treści zakazu wśród organów stosujących prawo. Wyraża się to tym, że zapadają różne decyzje administracyjne lub wyroki sądowe, albo sąd dla rozstrzygnięcia niepewności zadaje pytanie prawne do Sądu Najwyższego i SN w drodze uchwały wyjaśnia wątpliwości dotyczące przepisu. To jeżeli sąd nie wie jaka jest treść obowiązującego prawa i musi się zapytać to czy można wymagać tej wiedzy od sprawcy. Chodzi o błąd albo o wątpliwości co do treści zakazu. To ma znaczenie, bo często jest tak, że przedmiotem wątpliwości organów orzekających w sprawach karnych nie jest treść normy sankcjonowanej (nakazu lub zakazu) ale znamiona decydujące o karalności danego zachowania. Sąd np. nie wie czy dane zachowanie realizuje znamiona typu podstawowego czy kwalifikowanego. Te wątpliwości nie są związane z treścią zakazu – zakaz nie ulega wątpliwości, że czyn jest bezprawny nie ulega wątpliwości, tylko czy czyn jest karalny? Te wątpliwości nie mają znaczenia do oceny błędu co do bezprawności po stronie sprawcy. Dlatego bo okolicznością wyłączającą bezprawność jest usprawiedliwiona nieświadomość bezprawności, a bezprawność to co innego niż fakt wprowadzenia kary za określone zachowanie bezprawne, jest to również co innego niż naganność czynu. Sprawca może błądzić, wie że jego czyn jest bezprawny tylko nie wie, że za taki czyn grozi sankcja karna – tego typu błąd jest irrelewantny z punktu widzenia prawa karnego, nas to nie interesuje. Wątpliwości co do kwestii karalności organów sądowych nie mają znaczenia dla oceny tego czy błąd sprawcy co do bezprawności jest usprawiedliwiony.
Zasadniczo niedopuszczalne jest powoływanie się na błąd co do bezprawności związany ze sferą przepisów wykonawczych, administracyjnych przez osobę podejmującą określoną działalność zawodową, gospodarczą, w szczególności działalność do której prowadzenia wymagana jest koncesja lub pozwolenie, czyli tam gdzie państwo wprowadza reglamentację pewnych działań. Nie można wtedy powoływać się na skomplikowany charakter przepisów, ich wielość itd.

Błąd sprawcy co do znamienia kontratypu lub znamienia wyłączającego winę. Wychodząc od kazusu: kilku kumpli umówił się żeby nastraszyć innego i upozorowali napad w ciemnej uliczce i zbliżając się coraz bardziej sprawca który był przekonany, że rzeczywiście napad ten zachodzi wyciągnął z kieszeni nóż i zaatakował jednego z tych domniemanych napastników ze skutkiem śmiertelnym. Jak to zakwalifikować? Nie było zamachu – sprawcy się wydawało, że zamach zachodzi. Czy można sprawcy postawić zarzut umyślnego zabójstwa człowieka? Bo nie było obrony koniecznej, nie było zamachu. Mówi się albo o błędzie co do istnienia kontratypu albo o błędzie co do znamion kontratypu.
Błąd co do istnienia kontratypu polega na tym, że sprawcy wydaje się iż w określonych warunkach jego zachowanie jest legalne podczas gdy sytuacji takiej nie przewiduje obowiązujące prawo. Sprawca uroił sobie, że istnieje w systemie prawnym pewien kontratyp. Urojenie istnienia kontratypu jako takiego w istocie jest nieświadomością bezprawności podejmowanego zachowania ze względu na przekonanie, że to co robi jest legalne. I rozwiązuje się to w prawie karnym tak samo jak błąd co do bezprawności.
Błąd co do znamienia kontratypu ma charakter błędu co do okoliczności faktycznej, która gdyby rzeczywiście w stanie faktycznym występowała to czyn sprawcy byłby legalny. Gdyby faktycznie był zamach to sprawca byłby uprawniony do obrony ale sprawca uroił sobie istnienie pewnej okoliczności w stanie faktycznym, które mogłaby stanowić znamię kontratypu.
Błąd co do znamienia kontratypu może występować w dwóch postaciach:
- sprawca może sobie uroić istnienie znamienia kontratypu
- sprawca może być nieświadomy znamienia kontratypu (np. ten sprawca, który wyjeżdżając z uliczki podporządkowanej uniemożliwił ucieczkę bandytom)
Nieświadomość znamienia kontratypu nie ma znaczenia dla odpowiedzialności karnej, często w sytuacji nieświadomości któregoś znamienia kontratypu on wcale nie zachodzi.
Jeżeli mamy przypadek urojenia czyli, że zachodzi coś co by usprawiedliwiało zachowanie gdyby to była prawda to błąd co do znamienia kontratypu rozwiązujemy przez kryterium usprawiedliwionego bądź nieusprawiedliwionego błędu. Jeżeli urojenie znamienia kontratypu jest usprawiedliwione wyklucza to odpowiedzialność karną sprawcy w ogóle. Jeżeli błąd jest nieusprawiedliwiony sprawca odpowiada za to co zrobił łącznie z oceną strony podmiotowej. Gdybyśmy w kazusie doszli do wniosku, że sprawca zbyt pochopnie ocenił, że były przesłanki wskazujące, że nie był to rzeczywisty zamach ale żart to jego błąd był nieusprawiedliwiony.
Identyczne rozwiązanie przyjęto jeżeli chodzi o błąd sprawcy co do znamion okoliczności wyłączającej winę. Chodzi o takie okoliczności wyłączające winę, które nie są zrelatywizowane do strony podmiotowej. Wina jest wyłączana niezależnie od stanu świadomości sprawcy, od treści jego przeżyć psychicznych. I chodzi konkretnie o stan wyższej konieczności wyłączający winę np. dochowanie zasady subsydiarności albo co do wartości dobra ratowanego i sprawca może się co do oceny pomylić. Błąd usprawiedliwiony wyłącza winę sprawcy błąd nieusprawiedliwiony winy nie wyłącza.

Błąd co do znamienia kwalifikowanego i uprzywilejowanego
a) urojenie znamienia kwalifikującego – np. przywłaszczenie rzeczy powierzonej
b) urojenie znamienia uprzywilejowanego – np. zabójstwo na żądanie
c) nieświadomość znamienia uprzywilejowanego – skutkuje odpowiedzialność za usiłowanie nieudolne typu podstawowego
d) nieświadomość znamienia kwalifikowanego – przy przestępstwach kwalifikowanych przez następstwa – odpowiedzialność sprawcy za przestępstwo kwalifikowane; przy nieświadomości okoliczności czynu odpowiada za przestępstwo podstawowe
Błąd co do okoliczności wyłączającej odpowiedzialność –błąd co do kontratypu jest błędem co do znamienia lub co do bezprawności.
- błąd co do prawa (error iuris, ignorantia iuris)- nieświadomość bezprawności- sprawca nie myli się co do znamion, lecz nie jest świadom niedozwoloności czynu. Trzy koncepcje odpowiedzialności:
- ignorantia iuris nocet – nie można się tłumaczyć nieznajomością prawa
- ¬czasami nieznajomość prawa może służyć do nadzwyczajnego złagodzenia kary
- ignorantia iuris non nocet – zostaje wyłączona odpowiedzialność karna; osoba nie może ponosić konsekwencji swojej nieświadomości. Nie ma go w polskim kodeksie karnym.

4. Stan wyższej konieczności wyłączający winę
Gdy dobro poświęcone jest wyższe od ratowanego, wyłącza się winę a nie bezprawność.
Jest to okoliczność związana z anormalną sytuacja motywacyjną. Jest jakiś motyw, który jest tak silny, że sprawca musi ulec, że trudno od niego wymagać żeby wybrał inaczej. Stan wyższej konieczności wyłączający winę zachodzi przy kolizji dwóch dóbr. Jest pewne niebezpieczeństwo grożące jednemu dobru prawnemu i żeby je ratować trzeba poświęcić inne dobro prawne. Przy stanie wyższej konieczności wyłączającym winę spełnione są wszystkie znamiona kontratypu stanu wyższej konieczności oprócz jednego. Musi być spełniona zasada subsydiarności, niebezpieczeństwo musi istnieć dla dobra prawnego, to niebezpieczeństwo musi być realne i bezpośrednie, sprawca ma poświęcić dobro prawne ratując inne dobro prawne i ma robić to w celu ratowania dobra prawnego. Różnica zachodzi przy ocenie znamienia proporcji dóbr - stan wyższej konieczności wyłączający winę jest wówczas kiedy dobro ratowane i poświęcone ma taką samą wartość (np. życie za życie) albo kiedy dobro poświęcone ma wartość większą od dobra ratowanego ale nie może to być rażąca dysproporcja wartości dóbr. Chodzi o sytuacje kiedy sprawca ratuje coś czego obiektywnie nie powinien ratować, bo dla ratowania rzeczy mniejszej wartości poświęca dobro większej wartości. Ustawodawca musi jednak uwzględnić, że istnieje pewne subiektywne wartościowanie rzeczy np. ze względu na wartość emocjonalną niektóre rzeczy mogą stanowić dla podmiotu większą wartość niż gdybyśmy to obiektywnie oceniali. Tal jest np. w sytuacji ratowania dóbr osobistych, ratowania własnego majątku kosztem majątku innych osób, ratowania własnego życia kosztem życia innej osoby. Nie można wymagać heroizmu, żeby ktoś poświęcił życie dla ratowania innej osoby.

Stan wyższej konieczności wyłączający winę nie wyłącza bezprawności takiego czynu. Ktoś kto decyduje się poświęcić dobro większej wartości niż to które ratuje działa bezprawnie. I w stosunku do działań takiej osoby przysługuje obrona konieczna. Może ją stosować dysponent dobra poświęcanego. Tylko jak mu ta obrona nie wyjdzie to sprawca nie będzie ponosił odpowiedzialności karnej za swoje zachowanie ze względu na wyłączenie winy.

Nie może powołać się na stan wyższej konieczności wyłączający winę ten kto miał szczególny obowiązek ochrony dobra poświęcanego. Gwarant określonego dobra nie może się powoływać na stan wyższej konieczności wyłączający winę jeżeli poświęca dobro, którego jest gwarantem by ratować dobro równej lub mniejszej wartości. Jakkolwiek taka osoba może się powołać na kontratyp stanu wyższej konieczności – mimo, że jestem gwarantem określonego dobra nie mam obowiązku ratować dobra, którego jestem gwarantem za każdą cenę.

5. Rozkaz przełożonego i polecenie służbowe
Jest to specyficzna okoliczność wyłączająca winę znajdująca się w części wojskowej KK w art. 318.
Ma charakter szczególnej sytuacji motywacyjnej przypadek kiedy inny podmiot nakłania nas do zrealizowania określonego działania, ale nie można wyciągać wniosku, że samo poddanie pod oddziaływanie innych osób ogranicza naszą wolność. Ale czasami te postulaty innej osoby nabierają charakteru władczego na dwa sposoby. Albo jest tak, że pozostajemy w faktycznym uzależnieniu od tych innych osób emocjonalnym, społecznym, finansowym, wówczas wydane polecenie lub zaadresowany do nas postulat staje się dla nas czymś bardzo istotnym. Z drugiej strony to system prawny tworzy pewne sytuacje, w których określony postulat staje się obowiązkiem prawnym np. na podstawie umów o pracę pracodawca ma kompetencje do wydawania w stosunku do nas poleceń służbowych.

Wyłącznie w przypadku polecenia, postulatu mającego charakter prawnego rozkazu (polecenia wydanego w zakresie służb mundurowych) wprowadzona jest regulacja, która ogranicza możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osoby, która wykonując rozkaz dopuszcza się czynu zabronionego.
Problem ten wystąpił przede wszystkim przy odpowiedzialności karnej żołnierzy. Żołnierz z pewnych przyczyn czysto technicznych np. wyposażenia w broń znacznie częściej znajduje się w takiej szarej sferze gdzie wykonywane przez jednostki działania mogą naruszać dobra majątkowe czy osobiste innych osób. W związku z tym te zachowania wykonywane w związku ze służbą wojskową mogłyby rodzić szereg zarzutów, że popełnił przestępstwo itp. Z drugiej strony ten sam żołnierz ponosi odpowiedzialność karną za niewykonanie rozkazu. Przy działaniu w ostatecznej potrzebie ustawodawca wprowadza możliwość wymuszenia wykonania rozkazu. W tej specyficznej sytuacji (wykona rozkaz – dopuści się czynu zabronionego, nie wykona – będzie odpowiadał karnie) ustawodawca wprowadził art. 318.

Historycznie zarysowały się dwie koncepcje:
- koncepcja „ślepych bagnetów” – dyscyplina wojskowa znajdowała prymat przed wszystkimi innymi interesami które wchodziły w grę. Żołnierz zawsze zwolniony był z odpowiedzialności karnej jeżeli jego działanie było wykonywaniem prawnego rozkazu. Brak odpowiedzialności karnej żołnierza nie był uzależniony od jego oceny treści rozkazu, mógł wiedzieć, że to co zrobił, co jest wykonaniem rozkazu jest przestępstwem ale ta wiedza nie wykluczała braku jego winy. Ta regulacja była uzupełniona inną instytucją – za przestępstwo popełnione przez żołnierza odpowiadał ten kto rozkaz wydał.
- koncepcja „myślących bagnetów” – zezwolono żołnierzowi na pewną sferę swobody w ocenie tego czy rozkaz ma na celu popełnienie przestępstwa czy nie. Żołnierz zobowiązany został do oceny treści rozkazu. Zawężono wyłączenie winy żołnierza wyłącznie do przypadku w którym żołnierz nie ma świadomości, że wykonując rozkaz popełnia przestępstwo. Stosownie do tej instytucji wprowadzono ograniczenie odpowiedzialności karnej za niewykonanie rozkazu. Żołnierz który odmawia wykonania rozkazu, jeżeli treścią tego rozkazu jest popełnienie czynu zabronionego nie podlega odpowiedzialności karnej za niewykonanie rozkazu. Ta koncepcja jest podstawą uregulowań podjętych w polskim kodeksie karnym.

Art. 318 – „nie popełnia przestępstwa żołnierz, który dopuszcza się czynu zabronionego będącego wykonaniem rozkazu chyba że wykonując rozkaz umyślnie popełnia przestępstwo.” Czyli jeżeli żołnierz ma świadomość, że popełnia przestępstwo, co najmniej zamiar ewentualny lub zamiar bezpośredni jego odpowiedzialność karna nie zostaje uchylona, mimo że działał w warunkach wykonywania rozkazu. Owo działanie na rozkaz nie dotyczy wyłącznie przypadków świadomości popełniania przestępstwa, a więc jeżeli żołnierz ma świadomość, że wykonanie rozkazu jest popełnieniem czynu bezprawnego (nie wie że to jest przestępstwo, ale wie, że to jest nielegalne), albo jeżeli ma świadomość że wykonanie rozkazu jest popełnieniem wykroczenia to w takim przypadku pomimo świadomości nie ma prawa odmówić wykonania rozkazu. Natomiast jeżeli zrealizuje taki czyn uzasadnia to po jego stronie wyłączenie winy. Dopiero kiedy ta jego świadomość sięgnie granic umyślności dopiero wtedy nie dochodzi do wyłączenia winy – taka umiarkowana koncepcja „myślących bagnetów.” Możliwość kwestionowania rozkazu zaczyna się wówczas kiedy jego treścią jest popełnienie przestępstwa.

Przypadki wyłączenia winy z uwagi na nienormalną sytuację motywacyjną.
1. Działanie z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą sprawcy lub jego najbliższym. Jest przestępstwo złożenia fałszywych zeznań ale nie ponosi się winy wówczas gdy sprawca dopuścił się tego przestępstwa działając z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub osobom jemu najbliższym art. 233 par. 3. Sprawca wtedy nie podlega karze (a nie nie popełnia przestępstwa), konsekwencja nie jest tak radykalna jak np. w przypadku stanu konieczności wyłączającego winę – tam sprawca nie popełnia przestępstwa. Takie rozstrzygnięcie (że sprawca nie podlega karze) pozwala na stosowanie pewnych środków zabezpieczających.
2. Identyczna okoliczność uzasadnia brak karalności dotyczy przestępstwa zatajenia dowodów niewinności z art. 236
3. W przypadku przestępstwa matactwa (ukrywania sprawcy przestępstwa lub zacieranie śladów przestępstwa) z art. 239 okolicznością wyłączającą winę jest ukrywanie osoby najbliższej.
W tych trzech przypadkach mamy do czynienia z nienormalną sytuacją motywacyjną – z jednej strony obowiązek prawny składania prawdziwych zeznań albo zakaz zatajania dowodów lub ukrywania przestępcy, ale z drugiej strony ustawodawca jest realistyczny – wie, że jeżeli dotyczyć to będzie samego sprawcy lub osoby mu najbliższej to ta sytuacja motywacyjna i tak będą silniejsze od zakazów prawnych.

Jeżeli chodzi o tą anormalną sytuację motywacyjną to mamy również w KK przypadki umniejszenia winy (nie wyłączenia):
1) zabójstwo eutanatyczne, eutanazja, art. 150 – zabicie człowieka pod wpływem współczucia dla niego. Kara grożąca za eutanazję jest m.in. dlatego niższa, bo sprawca działa ze współczucia dla ofiary – współczucie jest anormalną sytuacją motywacyjną, która umniejsza winę sprawcy
2) zabójstwo w afekcie, art. 148 par. 4 – zabicie człowieka pod wpływem silnego wzburzenia. Silne wzburzenie to sytuacja ograniczająca wolność sprawcy
3) przekroczenie granic obrony koniecznej z uwagi na strach lub wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami zamachu, art. 25 par. 3 – przy zaistnieniu tych przesłanek sąd zobowiązany jest do odstąpienia od wymiaru kary. Wina mimo tych okoliczności zachodzi ale w tak minimalnym stopniu, że nie może prowadzić do wymierzenia jakiejkolwiek sankcji karnej
4) quasi – prowokacja pokrzywdzonego - w stosunku do kilku przestępstw ustawodawca otworzył możliwość odstąpienia od wymiaru kary jeżeli zachowanie sprawcy wywołało wyzywające zachowanie się pokrzywdzonego. Klasyczne sytuacje to jest przestępstwo zniewagi i przestępstwo naruszenia nietykalności cielesnej. Okazuje się, że zaczął pokrzywdzony, jego zachowanie sprowokowało sprawcę do nadmiernej reakcji np. do zniewagi albo do uderzenia.



6. Ostateczna potrzeba
Są podobne do stanów wyższej konieczności, gdyż występuje tutaj kolizja interesów (dóbr), jest to
a) niekaralne nieudzielenie pomocy drugiej osobie (art. 1622)
b) niekaralne fałszywe zeznanie (art.. 2333)
c) niekaralne zatajenie dowodów niewinności (art. 2362)
d) niekaralne poplecznictwo (art. 2392)
e) niekaralne niezawiadomienie o przestępstwie (art. 2403)



7. FORMY POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA
Rozróżniamy formy stadialne i formy zjawiskowe.
Formy stadialne są to zachowania poprzedzające naruszenia dobra prawnego.
Rozróżniamy:
- przygotowanie
- usiłowanie
- dokonanie - gdy jakieś zdarzenie już zaistniało
Usiłowanie
usiłowaniem jest takie zachowanie, które stwarza wysokie prawdopodobieństwo realizacji znamion typu czynu zabronionego
Usiłowanie zachodzi wówczas, gdy ktoś w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem zmierza bezpośrednio do jego dokonania, które jednak nie następuje. Obejmuje :
- element podmiotowy (zamiar) - usiłowanie może być tylko umyślne, a umyślność podlega zamiarowi bezpośredniemu lub ewentualnemu
- element przedmiotowy (zachowanie zmierzające do dokonania) – usiłowanie może dotyczyć przestępstwa materialnego i formalnego, przestępstwa z działania i z zaniechania.
Co do znamion przedmiotowych usiłowania ścierały się w myśleniu prawniczym dwie koncepcje: koncepcja subiektywizująca i koncepcja obiektywizująca.
Koncepcja subiektywizująca – za usiłowanie traktowano każdy obiektywny przejaw zamiaru sprawcy, każde ujawnienie na zewnątrz w podjętym przez sprawcę zachowaniu jego zamiaru popełnienia czynu zabronionego.
Koncepcja obiektywizująca – usiłowaniem określano rozpoczęcie dokonania, ostatni moment przed dokonaniem. Usiłowaniem nie byłoby wymierzenie w ofiarę z pistoletu ale dopiero naciśnięcie przez sprawcę cyngla.
Koncepcja mieszana – (w Polsce) usiłowaniem od strony przedmiotowej jest takie zachowanie, które zmierza bezpośrednio do dokonania.

Rodzaje usiłowania
1) zupełne i niezupełne
2) udolne i nieudolne
3) kwalifikowane
Usiłowanie zupełne (zakończone) – gdy sprawca uczynił wszystko, co w danym przypadku należało, a jednak dokonanie nie nastąpiło
Usiłowanie niezupełne (niezakończone) – może mieć miejsce z dwóch powodów:
Usiłowanie zaniechane – gdy sprawca rezygnuje z realizacji czynu
Usiłowanie przeszkodzone (zatamowane) – gdy przeszkodzono sprawcy w realizacji
Usiłowanie nieudolne (nierealne) – usiłowanie nie może w danych okolicznościach doprowadzić do dokonania.
Usiłowanie udolne – może doprowadzić do dokonania
Usiłowanie kwalifikowane – sprawca, dążąc do naruszenia jednego dobra, powoduje uszkodzenie innego.
Polskie prawo karne stosuje zasadę pełnej karalności usiłowania.
Przygotowanie
Przygotowanie polega na tworzeniu warunków do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania. Obejmuje:
- element podmiotowy - umyślność w postaci zamiaru bezpośredniego
- element przedmiotowy – działanie
Wyróżniamy przygotowanie
W sensie techniczno-fizycznym – przysposabianie środków, ich pozyskiwanie.
W sensie organizacyjno-intelektualnym – może to być gromadzenie informacji, działania planistyczne
W formie porozumienia – osoby planujące popełnienie przestępstwa porozumiewają się co do tego
Przygotowanie jest karalne tylko w wypadkach w ustawie określonych


Dokonanie – zrealizowanie wszystkich znamion typu czynu zabronionego opisanych w części szczególnej KK albo w ustawie karnej dodatkowej. Przez pojęcie wszystkich znamion będziemy rozumieć przy przestępstwach materialnych także wystąpienie skutku (np. dopiero ze śmiercią ofiary mamy do czynienia z dokonaniem przestępstwa zabójstwa).
Dla pojęcia dokonania bardzo istotnym jest wyodrębnienie z tego terminu pojęcia zakończenia realizacji znamion typu czynu zabronionego. To są dwa różne pojęcia. Ich różnica ujawnia się przede wszystkim przy przestępstwach trwałych, do których znamion należy pewna ciągłość w działaniu sprawcy. Jest np. takie przestępstwo niealimentacji polegające na uporczywym uchylaniu się od obowiązku opieki przez niełożenie na utrzymanie innej osoby. . Przy przestępstwach trwałych mamy jakiś moment dokonania od którego możemy stwierdzić, że sprawca swoim zachowaniem zrealizował już znamiona typu czynu zabronionego ale jeżeli ta realizacja trwa w dalszym ciągu to w pewnym momencie pojawia się pojęcia zakończenia realizacji znamion typu czynu zabronionego. Zawsze moment dokonania poprzedza moment zakończenia realizacji znamion.



Formy zjawiskowe (współdziałanie przestępne)
- sprawstwo
- współsprawstwo
- podżeganie
- pomocnictwo
Sprawstwo
Jednosprawstwo jest to indywidualne wykonanie czynu zabronionego przez konkretną osobę.
Sprawstwo kierownicze – pojawiło się w kodeksie z ’69 – sprawcą kierowniczym jest ten, kto steruje przestępstwem, sam nie realizując przy tym znamion czynu zabronionego
Sprawstwo przez polecenie – pojawiło się w 1997 – polecającym jest przywódca grupy przestępczej lub ktoś działający w jej imieniu.
Współsprawstwo – gdy sprawcy, działając w porozumieniu, wspólnie wykonują czyn zabroniony.
- element podmiotowy - porozumienie
- element przedmiotowy – wykonanie czyny wspólnie z inną osobą
Porozumienie jest warunkiem koniecznym współsprawstwa.
Współsprawstwo koincydentalne – sprawcy działają przypadkowo w tym samym czasie, popełniając odrębne przestępstwa.
Wielosprawstwo (współsprawstwo niewłaściwe)– przypadki całościowej realizacji znamion czynu zabronionego przez każdego ze współsprawców.
Współsprawstwo konieczne – jest delictum sui generalis – konieczny udział co najmniej dwu osób w realizacji czynu. Np. bójka, gwałt kwalifikowany
Strona przedmiotowa – wyodrębnia się trzy typy współsprawstwa:
- współsprawstwo sukcesywne (dopełniające) – sytuacja w której jeden ze współsprawców realizuje część znamion typu czynu zabronionego a drugi ze współsprawców realizuje pozostałą część znamion typu czynu zabronionego. Współsprawcy dzielą się tą realizacją, gdyby ich zachowania oceniać łącznie mamy do czynienia z pełna realizacją znamion typu, oddzielnie oceniając każde z tych zachowań nie stanowi realizacji znamion typu czynu zabronionego. Przykład: współsprawstwo przestępstwa rozboju, art. 280 mówi o takiej postaci rozboju kiedy ktoś stosując przemoc zabiera cudze mienie – jeden zatrzymuje przechodnia, wykręca mu ręce a drugi zabiera portfel. Te klasyczne postacie współsprawstwa zachodzą najczęściej przy typach czynów zabronionych w których mamy do czynienia z kilkoma czynnościami wykonawczymi
- współsprawstwo równoległe – każdy ze współsprawców realizuje komplet znamion typu czynu zabronionego. Klasycznym przypadkiem jest sytuacja włamania do sklepu – sprawcy wspólnie łomem wyważają drzwi i następnie każdy z nich wchodzi do sklepu i wynosi część towaru. Konstrukcja współsprawstwa potrzebna jest w takich przypadkach z uwagi na znamiona związane z kwantyfikacją szkody wynikającej z przestępstwa, kwantyfikacją zakresu naruszenia dobra prawnego. Np. w KK surowsza odpowiedzialność karna przewidziana jest w przypadku zagarnięcia rzeczy ruchomej o znacznej wartości. I teraz gdybyśmy analizowali działanie tylko jednego współsprawcy to wyszło by nam, że to co on ukradł nie jest mieniem znacznej wartości, dopiero suma wyniesionych ze sklepu rzeczy jest to przedmiot o znacznej wartości
- współsprawstwo warunkujące – ukształtował się pogląd wskazujący na pewien graniczny punkt współsprawstwa (to jeszcze jest współsprawstwo, poza tym punktem zachowanie sprawcy nie może być traktowane jako współsprawstwo). Za współsprawstwo może być uznane także zachowanie, które nie stanowi realizacji nawet części znamion typu czynu zabronionego a więc zachowanie z punktu widzenia znamion typu kompletnie irrelewantne, tym niemniej jest to zachowanie które według porozumienia ma na tyle istotne znaczenie iż bez niego realizacja znamiona typu czynu zabronionego przez pozostałych współsprawców byłaby niemożliwa lub znacznie utrudniona. Wystarczy żeby to zachowanie było elementem stwarzającym wysokie prawdopodobieństwo realizacji znamion typu czynu zabronionego przez pozostałych. Przykład: podmiot przyjeżdża w dane miejsce samochodem i to z punktu widzenia prawa karnego nie jest wartościowane ale jeżeli w tym samochodzie znajdują się przestępcy, którzy za chwilę dokonają napadu na bank, ewentualnie tym samochodem owi przestępcy oddalą się z miejsca przestępstwa i okaże się, że według przyjętego porozumienia bez obecności tego samochodu i bez możliwości szybkiej ucieczki z miejsca zdarzenia cały napad by się nie udał albo by był znacznie utrudniony to kierowca w samochodzie też napadł na bank. Ta formuła sprawia pewne kłopoty, bo o istotności zachowania pewnego podmiotu przesądzamy nie post factum ale w perspektywie porozumienia. Sytuacja kiedy dochodzi do różnicy miedzy oceną istotności: oceniamy zachowanie polegające na podjechaniu samochodem z myślą zabrania z miejsca zdarzenia uczestników napadu ale wcześniej jak sytuacja faktyczna zaczęła się rozwijać to bandyci do banku wpadli i w pewnym momencie zjawiła się policja i całe towarzystwo zwinęła. I oceniamy na ile istotnym dla dokonania czynu zabronionego był fakt, że na trzy minuty po tym jak policja gości zwinęła pod bank podjeżdża jeszcze jeden samochód z jeszcze jednym współsprawcą. Z punktu widzenia faktycznego przebiegu wydarzeń to nie miało żadnego znaczenia. Z punktu widzenia porozumienia to bez tego podjeżdżającego pojazdu pozostali nie zdecydowaliby się na akcją przestępczą.

Strona podmiotowa współsprawstwa – przede wszystkim musi istnieć przed realizacją znamion typu czynu zabronionego porozumienie pomiędzy osobami współdziałającymi. To porozumienie musi obejmować choćby generalnie zarysowany podział ról a więc określać zachowania poszczególnych podmiotów. Porozumienie musi dotyczyć konkretnego czynu zabronionego i równocześnie wykreśla ono zakres odpowiedzialności współsprawców, innymi słowy porozumienie decyduje o tym za co współsprawcy odpowiadają wspólnie.

Eksces współsprawcy zachodzi kiedy jeden ze współsprawców swoim zachowaniem wykroczył poza zakres porozumienia. Np. jeden miał związać staruszkę a drugi wynieść biżuterię, ale ten co wiązał tak związał, że staruszkę udusił. To wykraczało poza porozumienie i obaj będą odpowiadać za rozbój któremu towarzyszyło doprowadzenie człowieka do stanu bezbronności. Tylko ten który dopuścił się ekscesu będzie odpowiadał za skutek.

Klasyczne porozumienie to takie kiedy sprawcy spotykają się na tydzień przed akcją i dokładnie planują co kto ma zrobić. Ale tak rzadko jest. Orzecznictwo a później doktryna rozciągnęła pojęcie współsprawstwa bardzo szeroko. Przyjęto, że porozumienie zachodzi wówczas kiedy współsprawcy mają świadomość wspólnego działania. Np. gdzieś dochodzi do napadu na osobę i do tego napadu dołącza się drugi napastnik i potem wspólnie już biją. Orzecznictwo SN przyjęło, że w takim przypadku nawet gdyby napastnicy słowa ze sobą nie zamienili, jeżeli mają świadomość, że razem biją można przyjąć istniejące między nimi porozumienie. Dzięki temu skutek jaki został spowodowany przez jednego przez współsprawców można przypisać pozostałym i wszystkich pociągnąć do odpowiedzialności karnej.

Istnienie po stronie współsprawcy tzw. animus auctoris (pozwala odróżnić współsprawstwo od pomocnictwa) to przekonanie, że popełnia się swoje własne przestępstwo a nie, że pomaga się komuś innemu w popełnieniu przestępstwa. Jest to element najmniej uchwytny i wnioskuje się o nim z pewnych przesłanek natury obiektywnej w szczególności pytając się o to kto odnosi korzyść z popełnionego przestępstwa, jak partycypuje się uzyskane korzyści (czy uzyskuje się tylko zapłatę czy istnieje np. proporcjonalny podział korzyści zdobytych przy popełnieniu przestępstwa).

Współsprawstwo może być współsprawstwem zarówno do przestępstw umyślnych jak i nieumyślnych. Jak wygląda sprawa porozumienia przy przestępstwach nieumyślnych? Przedmiotem porozumienia jest wspólne wykonanie nieostrożnej czynności – taki przypadek kiedy wszyscy uczestnicy porozumienia są w błędzie co do rzeczywistego przedmiotu porozumienia ale nie wyklucza to faktu, że porozumieli się co do wykonania obiektywnie niebezpiecznej czynności. Najczęściej dochodzi do tego w ramach działań w przedsiębiorstwa lub przy naruszeniu reguł sztuki lekarskiej.
Sprawstwo kierownicze – sprawcą jest także ten kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę.
Sprawstwo polecające – jakby część sprawstwa kierowniczego – Sprawstwo polecające – jakby część sprawstwa kierowniczego – sprawcą polecającym jest ten kto wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie poleca jej wykonanie czynu zabronionego
Gdy sprawca chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego. Zawiera:
- element podmiotowy –wyraża go słowo „chcąc”, podżeganie tylko zamiarem bezpośrednim
- element przedmiotowy – oddziaływanie na wolę drugiej osoby
Ustawa nie określa warunków nakłaniania. Nie jest nakłanianiem nawoływanie do grupy podczas wiecu (zebrania). Jest to przestępstwo przeciwko porządkowi publicznemu

Pomocnictwo
Jest to ułatwianie innej osobie popełnienie czynu zabronionego. Zawiera:
- element podmiotowy – słowo „zamiar” oznacza że pomocnictwo (jak podżeganie) może być tylko zamiarem bezpośrednim
- element przedmiotowy – różne możliwości form udzielenia pomocy (forma fizyczna lub psychiczna; może polegać na działaniu lub zaniechaniu).
Odpowiedzialność karna za podżeganie i pomocnictwo jest niezależna od odpowiedzialności karnej sprawcy wykonawczego. Nie podlega karze podżegacz, pomocnik, który dobrowolnie zapobiegł dokonaniu czynu zabronionego.


Podżeganie i pomocnictwo a współsprawstwo
Rozróżnić je można według trzech koncepcji:
Koncepcja podmiotowa, zaniechana
Oddaje decyzję ocenie samego sprawcy. To on ma zdecydować, czy czuł się jako działający samodzielnie i na własną rzecz (cum animo auctorius) czy też był tylko wspierającym (cum animo socii)
Koncepcja przedmiotowa
Decyduje tu to, co sprawca dokonał, a nie co chciał dokonać. Na rzecz współsprawstwa przesądza realizacja znamion czynu, jej brak wskazuje na podżeganie lub pomocnictwo
Koncepcja mieszana
Istotność zachowania rozróżnia współsprawstwo od podżegania i pomocnictwa
Z zasady indywidualizacji odpowiedzialności wynika że podżegacz i pomocnik nie powinien ponosić odpowiedzialności za typ kwalifikowany przestępstwa, który może popełnić tylko sprawca sensu stricto¬ posiadający cechę osobistą wyszczególnioną w przepisie.

8. JEDNOŚĆ – WIELOŚĆ CZYNU
ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo.
9. ZBIEG PRZEPISÓW
Jeden czyn stanowi tylko jedno przestępstwo. Zbiegiem przepisów nazywamy naruszenie przez czyn więcej niż jednego przepisu prawnego. Zbieg przepisów zachodzi wówczas, gdy żaden z naruszonych przepisów nie wyczerpuje całej zawartości kryminalnej czynu. Polskie prawo karne zna dwa sposoby rozwiązania zbiegu przepisów:
- eliminacyjny zbieg przepisów , zbieg wyższego rzędu– jeszcze z ’32 – Do kwalifikacji prawnej czynu i wymiaru kary zasadniczej stosuje się przepis surowszy, a w przypadku kary dodatkowej mogą być zastosowane wszystkie naruszone przepisy
- kumulatywny zbieg przepisów – W. Wolter – w k.k. z1997 i k.k. skarbowym z 1999. – Przy kwalifikacji prawnej czynu stosuje się wszystkie naruszone przepisy kodeksu karnego, a przy orzekaniu kary stosuje się przepis surowszy, a przy orzekaniu środków karnych stosuje się wszystkie naruszone przepisy.
Zbieg może być rzeczywisty (czy zbieg realnie zachodzi) lub pozorny (w rzeczywistości nie zachodzi).
Polskie prawo karne zna również idealny zbieg przepisów – gdy jeden czyn narusza przepis prawa karnego i przepis prawa wykroczeń lub gdy jeden czy narusza przepis kodeksu karnego i kodeksu karnego skarbowego.
Do redukcji wielości czynu stosujemy zasady:
- zasada specjalności lex specialis derogat lex generalis¬ – przepis szczególny wypiera przepis ogólny; tak samo wśród typów przestępstw – typ kwalifikowany i uprzywilejowany zawiera przypadki wyłączone z ram typu podstawowego zawartego w przepisie ogólnym, dlatego nie ma zbiegu przepisów
- zasada konsumpcji lex consumens derogat legi consumpte
- zasada subsydiarności lex primaria derogat legi subsidiare
10. ZBIEG PRZESTĘPSTW
Wielość czynów prowadzi w zasadzie do wielości przestępstw. Wyjątek stanowi prawna jedność czynu (przestępstwo złożone, przestępstwo o zbiorowo oznaczonym czynie, przestępstwo ciągłe).
Możliwość orzeczenia kary łącznej – jest wtedy, gdy sprawca popełnił co najmniej dwa przestępstwa, zanim zapadł pierwszy wyrok (nawet nieprawomocny) co do któregokolwiek z tych przestępstw. Dwie sytuacje faktyczne:
- gdy jeden akt oskarżenia zawiera łącznie zarzuty o popełnione przez sprawcę przestępstwa - dotyczy przypadków, gdy przestępstwa popełnione przez tego samego sprawcę i nie przedzielone wyrokiem zostają rozpoznane na jednej rozprawie. Sąd orzeka kary za poszczególne przestępstwa, a następnie orzeka karę łączną. Orzekając karę najsurowszą sąd działa według zasady absorpcji, orzekając sumę kar – według zasady kumulacji. Najczęściej korzysta się z zasady asperacji czyli orzeka karę między granicą dolną a górną. Wyrok w którym orzeka się karę łączną nazywamy wyrokiem łącznym.
- dotyczy przypadków odrębnego rozpoznania przestępstw przez różne sądy lub ten sam sąd, lecz w różnym czasie.