Rozwój procesów percepcyjnych w okresie dorastania.

Ważnym aspektem procesu dorastania jest doskonalenie wszystkich funkcji poznawczych , czyli intensywny rozwój umysłowy.
Wielu psychologów parało się problemem tzw. skoku pokwitaniowego w rozwoju umysłowym.

Po przeprowadzeniu szeregu badań uczeni są w miarę zgodni, że w rozwoju umysłowym istnieje wyraźny skok pokwitaniowy u dziewcząt, natomiast u chłopców jest on znacznie słabiej zaznaczony.

Potwierdziła się również hipoteza o różnicach w tempie rozwoju umysłowego między płciami. Ponadto u jednostek o szybszym tempie rozwoju umysłowego wyraźniej zaznacza się skok niż u osób o wolniejszym tempie rozwoju w tym zakresie.

Na uwagę zasługuje również fakt istnienia także trendu sekularnego w dziedzinie rozwoju umysłowego. Dokonano porównania ( m. in. badania polskie na ten temat przeprowadzili: A. Sikora, Z. Włodarski) dwóch pokoleń młodzieży. Poziom inteligencji młodzieży współczesnej okazał się wyższy niż poziom poprzednio badanego pokolenia średnio o 2-3 lata. Szczególnie duże różnice ujawniły się w zakresie słowno-logicznego rozumowania. Z. Włodarski zwraca uwagę że „ obecnie dzieci wyprzedzają wyraźnie swoimi zainteresowaniami rówieśników z poprzednich pokoleń”.

1. Uwaga.
W ścisłym i nierozerwalnym związku z procesami spostrzegania występuje proces uważania. Praktycznie uwaga jest nierozerwalnie związana ze wszystkimi czynnościami psychicznymi: spostrzeganiem, obserwacją, zapamiętywaniem, myśleniem, a więc jest ona nieodłączna i nieodzowna w pracy szkolnej ucznia. W okresie dorastania uwaga staje się bardziej pojemna. Rozwijają się procesy metapoznawcze pod wpływem refleksji nad sobą. Cechy te pozwalają młodzieży na efektywne uczenie się. Jednak należy zaznaczyć, że w pierwszej fazie dorastania uwaga jest zwykle chwiejna. Z wiekiem uwaga rozwija się i staje się zdolną do koncentracji, trwałości i przerzutności. Ważnym czynnikiem rozwoju uwagi jest własna aktywność ucznia.

2. Spostrzeżenia.
W porównaniu z wcześniejszym okresem rozwoju , spostrzeżenia u młodzieży wykazują coraz wyższy poziom. Stają się dokładniejsze, bogatsze w szczegóły, wielostronne w treści, bardziej świadomie ukierunkowane. dzieje się tak dlatego, że sprawność poszczególnych zmysłów osiąga swój szczytowy rozwój, a doskonalenie się uwagi dowolnej i procesów myślowych umożliwia dokładniejszą analizę i syntezę spostrzeganej rzeczywistości. W procesach spostrzegania zaczyna dominować obserwacja, która w wyniku procesów myślowych jest obserwacją ukierunkowaną, planową i systematyczną.

W związku z rozwojem zarówno spostrzeżeń, jak i wyobrażeń oraz pojęć przestrzennych i czasowych zmienia się również orientacja w przestrzeni i czasie.

3. Pamięć.
W okresie dorastania młodzież zaczyna posługiwać się w znacznej mierze pamięcią logiczną. Pamięć mechaniczna rozwija się nadal; w przypadku konieczności zapamiętania jakiejś partii materiału, dorastający potrafi to zrobić szybciej i lepiej niż dziecko. Jednak zmienia się rola obu tych pamięci. Dzięki rozwijającym się zdolnościom myślenia abstrakcyjnego, większą rolę w zapamiętywaniu zaczyna odgrywać rozumienie jakiegoś materiału.

Początek okresu dorastania przynosi wyraźny rozwój pamięci sensownej. Według M. N. Szardakowa przełomowy pod tym względem jest 13 rok życia.

Badania polskie A. Góreckiej, prowadzonej pod kierunkiem prof. M. Kreutza, nad rozwojem pamięci sensownej u dzieci w wieku szkolnym, wykazały skok w rozwoju w zakresie tej pamięci w kl. V.

Skokowo wzrasta też od wieku 11-12 lat liczba zapamiętanych słów abstrakcyjnych. Począwszy od kl. V szybciej wzrasta zapamiętywanie materiału abstrakcyjnego niż zapamiętywanie materiału konkretnego.

Rozwój procesów myślenia ma nadal ścisły związek z rozwojem mowy. Słowne ujmowanie spostrzeganych treści, czyli tzw. werbalizacja, odgrywa dużą i rosnącą z wiekiem rolę.

Charakterystycznym zjawiskiem w okresie dorastania jest przekształcanie się pamięci mimowolnej w pamięć dowolną. Przewaga zapamiętywania dowolnego nad mimowolnym występuje już w kl. VI, a wzrasta w kl. VIII.

Szczególne znaczenie w rozwoju procesów zapamiętywania mają metody pracy szkolnej. Dobór właściwych metod pracy kształcą pamięć logiczną a więc wybiórcze traktowanie materiału, uświadamianie celu zapamiętywania, odkrywanie sensu logicznego i znaczenia danego materiału. Ponadto krytyczne podejście do zapamiętywanych treści, wiązanie tych treści z innymi wiadomościami, rozkładanie materiału na części znaczeniowe i wyszukiwanie w nich podstawowych tez, porządkowanie wiadomości w formie punktów itp. Nieodpowiednie metody pracy, zaniedbywanie ww operacji powoduje utrwalanie nawyków posługiwania się pamięcią mechaniczną.

Myślenie.
Szczególne znaczenie w rozwoju umysłowym młodzież odgrywają procesy myślenia. Pogłębia się zdolność analizy i syntezy, rozwija myślenie abstrakcyjne i logiczno – dedukcyjne. Przechodzenie od myślenia konkretnego i obrazowego do myślenia abstrakcyjnego. Duże znaczenie w tej przemianie mają wymagania jakie stawiają młodzieży programy szkolne.

Już badania J. Piageta wykazują duże zmiany, jakie dokonują się w okresie od 12 do 18 roku życia. W odróżnieniu od dzieci 8- 11 lat ( stadium operacji konkretnych), młodzież staje się zdolna do zestawiania sądów, wyprowadzania wniosków z ich kombinacji.

W stadium operacji formalnych młodzież przekracza w swym rozumowaniu ramy aktualnych obserwacji. Nie myśli o tym co jest ale o tym, co mogłoby być. Myślenie w tym okresie, choć to jest długi proces( (rozpoczyna się w wieku 12, a kończy w wieku 17-18 lat) przekształca się w myślenie hipotetyczno – dedukcyjne, w którym istnieje zdolność stosowania zwartego systemu operacji. W okresie zmienia się metoda rozwiązywania zadań oraz ujawnia się nowa postawa wobec problemów. Młodzież zaczyna dociekać prawdy ogólnej kryjącej się za faktami, interesuje się tym, czy stwierdzony fakt zgodny jest z posiadaną wiedzą , stara się wykryć ogólne prawo kierujące danym zjawiskiem.

Dorastający nie tylko obserwuje, mierzy, liczy, klasyfikuje, szereguje, ale operuje coraz bardziej ogólnymi pojęciami, stara się wykryć zależności między nimi, ponadto sprawdza stałość tych zależności.

Młodzież w wieku 13-14 lat nie potrafi dokonać złożonego systemu operacji matematycznych bez odniesienia się do konkretów. Dopiero w wieku 16-17 lat rozumuje na płaszczyźnie formalnych operacji, stosując nie tylko pojedyncze izolowane operacje, ale cały ich system.

Zdolność myślenia logicznego staje się źródłem tak charakterystycznego dla młodzieży w tym okresie krytycyzmu. Obiektem krytyki stają się zarówno ludzie z bliższego jak i dalszego otoczenia, fakty i zjawiska z otaczającej rzeczywistości. Młodzież łatwo dostrzega sprzeczność między postępowaniem ludzi a głoszonymi przez nich zasadami, między teorią i praktyką w programach społecznych, między nauką a religią. Zdobyta wiedza o świecie dostarcza młodzieży wiele materiału, który poddaje ona analizie, wyszukując sprzeczności i niekonsekwencje. Wobec narastania krytycyzmu i żywości umysłowej powstaje skłonność młodzież do stawiania problemów, prowadzenia, często „zażartych” dyskusji i sporów, do dociekań myślowych i tzw. filozofowania.

Zwiększa się orientacja młodzieży w różnych dziedzinach kultury i nauki doprowadzając do powstawania zainteresowań i ich specjalizacji.

Wyobraźnia i fantazja.
Wyobraźnia znajduje swój wyraz najczęściej w marzeniach i twórczości młodzieży. Wiąże się to z rozwojem myślenia hipotetyczno – dedukcyjnego, które pozwala na oderwanie od aktualnej rzeczywistości i snucie planów na przyszłość, swych osiągnięć, planów reformowania świata, często utopijnych i fantastycznych. Ponadto wyobraźnia młodzieży wiąże się ściśle z ich wzmożoną emocjonalnością, tu właśnie znajduje swą pożywkę i źródło natchnienia. Stąd dużo miejsca w życiu dorastającej młodzieży zajmują marzenia mające często charakter kompensacyjno-życzeniowy. Młodzi marzą o sławie i miłości , niezwykłych przygodach, podróżach, lepszej własnej sytuacji rodzinnej i społecznej. Marzenia te zależą najczęściej od warunków w jakich młodzież żyje, od jej niezaspokojonych potrzeb, od nastawienia do życia i od poziomu aspiracji. Marzenia wzbogacane są przez książki, filmy i inne źródła wiadomości o życiu i otaczającym świecie.

Dorastająca młodzież często i chętnie sięga po pióro i próbuje swoich sił w twórczości, szczególnie literackiej. Młodzi piszą wiersze do ukochanego, ukochanej i nie tylko, nowele, dramaty, czy pamiętniki. Wiąże się to z żywą w tym okresie wyobraźnią, potrzebą wypowiadania się oraz z rozwojem uczuć estetycznych.