Pojęcie i funkcje prawa
Paremia – krótka sentencja, sformułowane przez słynnych jurystów. Przykłady:
Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi = Sprawiedliwość jest stałą i trwałą wolą oddania każdemu, co mu się należy.
Ius est ars boni et aequi = Prawo jest sztuką tego, co dobre i słuszne.
Nemo iudex in res sua = Nikt nie może być sędzią we własnej sprawie.
Male nostro iure uti non debemus = Nie powinniśmy robić złego użytku z przysługującego nam prawa.
Non omne quo licet honestum est = Nie wszystko, co jest dozwolone, jest uczciwe.
Poena constituitor in emendationem hominum = Karę ustanawia się dla poprawienia ludzi.
Pacta sunt servanda = Umów należy dotrzymywać.
Res iudicata pro veritate accipitur = Rzecz osądzoną przyjmuje się za prawdziwą.
Qui vim fecie, dolo malo fecie = Kto stosuje przemoc, działa bezprawnie.
Volenti non fit iniuria = Chcącemu nie dzieje się krzywda.
Prawo pozytywne – obowiązujący tu i teraz z mocy ustanowienia lub uznania przez legalną władzę publiczną. Prawo pozytywne stawało się samodzielnym zespołem reguł postępowania.
Kierunki podzielone względem kryterium ‘czym jest prawo?’:
Pozytywistyczny – prawem jest zespół norm ustanowionych i chronionych przez państwo posługujące się środkami przymusu. Zwolennik Jellinek. Prawo pozytywne jako zbiór przepisów ludzkiego postępowania, dzięki trzem cechom norm prawnych:
Dotyczą tylko zewnętrznego zachowania ludzi względem siebie, przez co kontroli władzy publicznej nie są poddane sumienia ani myśli obywatela, ale jedynie ich czyn.
Ustanawiane są przez uznany wobec ludzi i zewnętrzny wobec nich autorytet. Podmiot ten jest suwerenem – posiada zwierzchnią i najwyższą władzę wobec poddanych, a jednocześnie sam nie podlega władzy innego podmiotu.
Przestrzeganie tego prawa zagwarantowane jest przez przymus, którym może posługiwać się władza publiczna.
Koncepcja prawa jako rozkazu suwerena. Twierdzenie z tym związane o prawie:
Prawo składa się z wielu elementarnych norm = reguł wyznaczających zachowania adresatów w typowych przypadkach. Jednocześnie normy te tworzą uporządkowaną, spójną i kompletną całość, zwaną systemem prawa, z którego można w każdym indywidualnym przypadku wyprowadzić właściwą decyzję władczą.
Porządek prawny przyjmuje wyłącznie postać prawa stanowionego. Jedynym źródłem prawa jest ustawa lub powstające na jej podstawie tzw. Prawodawstwo delegowane.
Nie ma jakiegoś koniecznego związku między prawem i moralnością.
Podstawowe założenia i twierdzenia pozytywizmu prawniczego zostały sformułowane w XIX wieku:
• Państwo jest nadal uważane za głównego twórcę prawa, ale też są inne np. UE, korporacje zawodowe.
• System prawa nie składa się wyłącznie z norm , lecz również z innych wzorców i wytycznych: z zasad, wytycznych i celów społecznych, standardów etycznych itp.
• System prawa nie zawsze jest kompletny i niesprzeczny wewnętrznie
• Separacja prawa i moralności nie jest tak bezwzględna jak wydawało się to prekursorom pozytywizmu prawniczego. Prawo tworzone i stosowane przez faktycznie działające instytucje, urzeczywistniające wartości i ideały, kierujące się pewną polityką.
Pluralizm etyczny – jest jedną z postaci pluralizmu aksjologicznego (wartości). Występuje wiele, niekiedy niezgodnych wzajemnie, zespołów wartości i norm moralnych.
Prawnonaturalny – prawo pozytywne nie jest wyłącznym ani najwyższym wzorem zachowań, ludzie związani są także prawem naturalnym, normami lub choćby ideałami nie będącymi wytworem ludzkiego stanowienia. W ujęciu tradycyjnym – tomistycznym charakterystyka prawa natury obejmuje najczęściej trzy podstawowe założenia:
Prawo natury wywodzi się z woli Boga, nie pochodzi od władcy, ani poddanych.
Prawo natury stanowi wzór, który prawo pozytywne powinno naśladować, jest ideałem dobrego prawa.
W przypadku sprzeczności między nakazem prawa natury a prawa pozytywnego, to pierwsze ma pierwszeństwo.
Współczesne koncepcje prawa natury nie przyznają wzorcom mocy uchylania prawa pozytywnego.
Realistyczny – sprzeciwiają się obu powyższym kierunkom. Pozytywistom zarzucają nieuzasadnioną wiarę w teksty prawne, które może bezpośrednio znać tylko niewielka część społeczeństwa. Prawnonaturalne koncepcje krytykują za poszukiwanie wzorców prawa przez spekulatywne rozważania zastępujące rzetelne badania praktyki życia społecznego. Istotą prawa są ludzkie przeżycia, emocje, które stanowią faktyczne pobudki naszego postępowania oraz istota prawa jest w zachowaniach ludzkich.
Inne niepozytywistyczne teorie prawa – obejmuje m.in. teorie argumentacji, hermeneutykę prawniczą itp. Teorie te koncentrują się na procesie, jakim jest tworzenie i ustalanie znaczenia tekstów. Zwolennicy tych teorii stoją na stanowisku, że normy prawa kształtują się w procesie dyskursu – dialogu, w którym uczestniczą: oficjalny autor, np. parlament, tekstu aktu normatywnego, np. ustawy; jego fachowi wykonawcy, np. sędziowie, adwokaci; ostateczni użytkownicy, np. adresaci, prawa, np. obywatele, osoby prawne; przedstawiciele nauki prawa, publicyści, politycy. Tekst aktu normatywnego dostarcza materiału wyjściowego, jest surowcem przy konstruowaniu normy. Jej treść – znaczenie, jako normy obowiązującej, ujawnia się w wyniku współdziałania wielu podmiotów.
Prawo w znaczeniu prawniczym – prawo jako zespół reguł ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie organy państwa, wobec których posłuch zapewniony bywa w ostateczności dzięki przymusowi, jaki stosować może to państwo.
Prawo jako zjawisko społeczne
Prawo pojawia się tylko wówczas, gdy mamy do czynienia z relacjami między jednostkami ludzkimi w ramach mniej lub bardziej zorganizowanej grupy społecznej;
Prawo nie dotyczy zatem stosunku człowieka do siebie samego, do bóstwa, chyba że stosunki te mają jakieś odniesienia i uwarunkowania społeczne;
Prawo wyraża wartości i potrzeby o szerszym lub węższym zasięgu społecznym; ma je chronić i urzeczywistniać;
Prawo powstaje jako produkt procesu decyzyjnego – mniej lub bardziej sformalizowanego – toczącego się w ramach grup społecznych, w tym zwłaszcza takiej zbiorowości społecznej, jaką jest państwo;
Prawo jest formułowane i bronione – sankcjonowane przez społeczeństwo za pośrednictwem jego instytucji, to znaczy najczęściej, choć nie wyłącznie, organów państwa – parlamentu, sądów, rządy itp.;
Realne istnienie (obowiązywanie) norm prawnych uzależnione jest od społecznego przyzwolenia dla prawa, tzn. od tego, w jakim stopniu członkowie społeczeństwa są gotowi przestrzegać je i sankcjonować.
Normatywny charakter – naczelny charakter prawa. Prawe są normy co oznacza, że pewne wzory zachowań uznaje się za powinne, inaczej mówiąc, za obowiązujące, wiążące, dyscyplinujące do określonego sposobu postępowania.
„samochody nie powinny wjeżdżać na chodnik” – wskazanie na powinność, normatywny charakter prawa.
Perswazyjny charakter – wychowawczy, prawo zakłada, że posłuch obywatela jest rezultatem dokonanego przez niego względnie swobodnego wyboru. Posłuch ten może wynikać z:
Szacunku dla prawa jako takiego – postawa legalistyczna – rozpowszechnienie tej postawy jest korzystne, gdyż przyczynia się do zmniejszania liczby przypadków jego naruszenia.
Chęci uzyskania jakichś korzyści lub uniknięcia kar – postawa oportunistyczna – łączy się z przeprowadzeniem rachunku zysków i strat.
Z chęci naśladowania zachowań innych osób lub dostosowania się do nich – postawa konformistyczna – konformista dostosowuje swoje zachowania do zachowań i poglądów osób, na których pozytywnej opinii mu zależy lub do postaw dominujących w jego otoczeniu.
Cel – pewien postulowany stan rzeczy, który ma być osiągnięty dzięki podjęciu określonych czynności, ustanowieniu norm, wprowadzeniu rozwiązań organizacyjnych, itp. Np. celem wprowadzenia tzw. Konstruktywnego wotum nieufności wobec Rady Ministrów jest ograniczenie możliwości obalania rządu przez przypadkowe większości parlamentarne
Funkcja – rzeczywisty, obiektywny skutek, rezultat istnienia jakiejś instytucji, normy, tworu organizacyjnego itp. dla ich otoczenia. Skutek taki może być przez podejmującego działanie zaplanowany i oczekiwany. Skutki można podzielić na planowane i nieplanowane, korzystne (eufunkcjonalne) i niekorzystne (dysfunkcjonalne).
Celem kieruje się twórca normy prawnej, natomiast normy i poszczególne instytucje wywołują swoim działaniem jakieś skutki, a więc realizują pewne funkcje wobec swego otoczenia.
Funkcje prawa:
Stabilizacyjna – skutkiem działania prawa w społeczeństwie jest utrwalanie istniejącego w nim ładu politycznego, gospodarczego, itp.
Dynamizacyjna – polega na promowaniu zmian w różnych sferach życia społecznego.
Ochronna – prawo wspiera rozmaite wartości istotne ze społecznego punktu widzenia.
Organizacyjna – tworzenie instytucjonalnych warunków życia społecznego i państwowego, np. przez unormowania dotyczące ustroju organów władzy publicznej, ich kompetencji i trybu działania.
Represyjna i wychowawcza – uwzględnia to, czy prawo działa przez obawę dolegliwości, które mogą spotkać naruszycieli norm, czy przez fakt, iż wyrabia w adresatach norm trwałe przekonania, skłonności i nawyki.
Kontrolna – rezultatem działania prawa jest poddanie zachowań ludzkich społecznej kontroli, tj. zamknięciu tych zachowań w granicach prawa m.in. przez eliminowanie odstępstw od obowiązujących norm. W ten sposób zachowania stają się obliczalne i przewidywalne.
Dystrybutywna – prawo przyczynia się do rozdziału w społeczeństwie różnego rodzaju dóbr i ciężarów – materialnych i moralnych.
Regulacja konfliktów – polega na tym, że rezultatem działania prawa jest rozstrzyganie sporów między ludźmi, sporów, które pojawiają się w przypadku niezgodności interesów i opinii jednostek i grup ludzkich.
Prawo materialne – ogół norm regulujących treść stosunków prawnych, czyli obowiązki i uprawnienia podmiotów tych stosunków.
Prawo formalne – procesowe, określa tryb postępowania przed organami władzy publicznej związanego z dochodzeniem uprawnień, egzekwowaniem obowiązków, stosowaniem sankcji ujętych w prawie materialnym.
Prawo przedmiotowe – ogół norm składających się na system prawa zarówno obowiązującego, tu i teraz, jak też obowiązującego dawniej, a także którego obowiązywanie dopiero się postuluje.
Prawo podmiotowe – zespół uprawnień służących podmiotom prawa w ich wzajemnych relacjach.
Prawo jako przedmiot badań naukowych
Dziedziny wyodrębnione w naukach prawnych:
Nauki dogmatyczne – dogmatyka prawa – koncentrują się na interpretacji przepisów, na ustalaniu ich obowiązywania – zagadnienia walidacyjne – oraz na systematyzacji tych przepisów. Prawo będące przedmiotem badań dogmatyki prawa jest pojmowane przede wszystkim jako zespół – system należycie ustanowionych, wysłowionych, opublikowanych i zaopatrzonych w sankcje norm postępowania skierowanych do nieoznaczonych co do swej tożsamości adresatów.
Nauki filozoficzne – filozofia prawa, ogólna nauka o prawie lub teorie prawa, zajmują się formułowaniem ogólnych twierdzeń o prawie, o jego istocie jako zjawiska społecznego, celach i funkcjach, podstawach obowiązywania, sposobach interpretacji, zasadach stosowania i przyjmowanych ograniczeniach w tym procesie, a także metodach poznania. Dla filozofii prawa właściwe jest badanie prawa w kategoriach aksjologicznych, prawo jest pojmowane jako zespół norm postępowania w stosunkach między ludzkich, zbudowany na gruncie pewnych wartości w celu ich urzeczywistnienia i obrony.
Nauki historyczno-prawne – przyjmują, że skoro istniejące ustroje państwowe i systemy prawne stanowią wynik procesów historycznych, to dla pełnego zrozumienia współczesności niezbędne jest poznanie form wcześniejszych.
Nauki empiryczne – skupiają się na badaniu realnego funkcjonowania prawa jako jednego z systemów normatywnych w społeczeństwie, a także działania norm prawnych w poszczególnych sferach życia społecznego
Podejście wielopłaszczyznowe – skupienie się na jednym z aspektów istnienia prawa, nie przesądza o niedopuszczalności bądź nienaukowości pozostałych podejść.
Metody badawcze w prawoznawstwie:
Językowo-logiczne analizy tekstów prawnych, głownie aktów normatywnych – posługują się zwolennicy dogmatyki prawa, tzw. Podejścia formalno-dogmatycznego. Wykorzystuje się językoznawstwo, logikę oraz metody rozumować jurydycznych
Socjologii i psychologii – używane przez empirystów – przedmiotem badań są masowe, powtarzalne zachowania jednostek i grup społecznych, przez które ujawniają się normy funkcjonujące w życiu społecznym i które dają wyraz stosunkowi tych jednostek i grup do obowiązującego prawa.
Filozoficzna refleksja nad naturą wartości – używane w naukach filozoficznych, może być omawiane w różnych ujęciach, np.: porównawczym = komparatystycznym – sprowadzającym się do porównania instytucji i systemów prawa różnych państw lub historycznym uwzględniającym czynnik czasu i zmienności kultur jako determinanty przemian prawa oraz społecznych zachowań stanowiących reakcję na obowiązywanie norm prawnych.
Modele nauki:
Pozytywistyczny = scjentystyczny – ukształtowany przez nauki przyrodnicze, celem poznania jest obiektywny opis rzeczywistości, przez którą rozumie się fakty i prawidłowości niezależne od człowieka. Opis ten jest dokonywany w postaci zdań logicznych, to znaczy zdań, co do których możemy stwierdzić ich prawdziwość bądź fałszywość.
Humanistyczny – zakłada, iż przedmiotem poznania jest rozumienie faktów, a nie tylko ich opisanie.
Prawo a inne regulatory zachowań
Prawo – jest zjawiskiem kulturowym, ponieważ budowane jest na gruncie pewnych wartości w celu ich realizacji i ochrony. Nie jest jedynym regulatorem ludzkich zachowań, obok są normy moralne, obyczajowe, statutowe i zwyczajowe organizacji niepaństwowych, wewnątrzkościelne, itp.
Wartości – zasadniczy element każdej kultury we wszystkich jej postaciach – artystycznej, moralnej, naukowej, politycznej, itp. wyróżnia się dwa podejścia:
1. np. dobro, piękno, sprawiedliwość - uznanie wartości za byty obiektywne istniejące samoistnie lub z woli Boga. W tym ujęciu wartości są niezmienne, stanowią trwały i pewny układ odniesienia, na podstawie którego ludzkość tworzy swą kulturę, w tym prawo. Łączy się z nim przekonanie, że wartości, tak jak inne byty istniejące obiektywnie, mogą być przedmiotem poznania ludzkiego kognitywizm.
2. uznanie, że wartości są tym, co ludzie w danym czasie i miejscu subiektywnie uważają za cenne. Nie są stałe i niezmienne. Z twierdzeniem tym łączy się teza, iż wartości nie są i nie mogą być przedmiotem poznania, lecz ludzkiej kreacji, tworzenia akognitywizm.
Normy moralne – odnoszą się do tych zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra. Cechy norm moralnych:
przedmiot regulacji – normy moralne odnoszą się nie tlko do zewnętrznych zachowań człowieka, lecz także do jego pobudek i intencji. Odnoszą się nie tylko do relacji międzyludzkich, ale także do stosunku człowieka wobec Boga, elementów składowych, zjawisk przyrody.
Sposób regulacji – wyróżniamy dwa typy systemów moralnych: maksymalistyczny, domaga się od człowieka dążenia do doskonałości; minimalistyczny, koncentruje się na spełnieniu określonych podstawowych obowiązków wobec siebie i innych.
Geneza norm – normy obowiązują z nakazu sumienia lub rozumu w przekonaniu o ich słuszności, sprawiedliwości, itp. wpajane są w procesie wychowania i przyjmowane przez jednostkę jako własne internalizacja norm
Sposób ogłoszenia i formalizowania norm – normy moralne nie są zwykle spisane, uporządkowane i ogłaszane w postaci sformalizowanych zbiorów.
Sposób obrony wzorów określonych w normach – porównywanie sposobu wymuszenia posłuchu wobec norm – sposobu sankcjonowania, wskazuje, że reakcja na naruszenie towarzysząca normom moralnym polega nie tyle na działaniu jakiejś sformalizowanej instytucji, podjętym w przepisanym trybie sankcja sformalizowana, ile na potępieniu i odrzuceniu ze strony grupy społecznej, do której należy osoba działająca niezgodnie z powinnością sankcja rozproszona.
Normy obyczaju – odwołują się przede wszystkim do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach „jest – nie jest przyjęte”, „wypada – nie wypada czynić” w danych okolicznościach, w danym środowisku itp.
Normy religijne – normy uzasadniane w kategoriach dobra i zła. Pokrywają się z moralnymi, prawnymi i obyczajowymi.
Związki między systemami normatywnymi (moralnością a obyczajem):
Treściowe – porównanie obowiązującej treści prawnej z moralną. Analizujemy przede wszystkim to, jakie zachowanie są regulowane przez prawo, a jakie przez moralność. Spotykamy, więc zachowania, które są poddane tylko regulacji moralnej, ale nie są regulowane prawnie. Np. sposób odnoszenia się rodziców do dzieci – prawo nie ingeruje tutaj za bardzo, z wyjątkiem paru przepisów.
Regulacja obu systemów może być:
Rozbieżność – jedne normy zakazują robić to, co dozwalają inne normy.
Zbieżność – pokrywają się normy w tej części, która dotyczy wzoru zachowania uznawanego za wiążący, czyli tzw. Dyspozycji normy. Obie normy zakazują lub nakazują pewne zachowanie.
Prawo – prawo jako część szeroko rozumianej moralności.
Funkcjonalne – polegają na oddziaływaniu na siebie obu systemów, współkształtowaniu się, odsyłaniu od jednych norm do drugich, wspieraniu wzajemnym lub osłabianiu norm. Ujawniają się w procesie tworzenia prawa, jego stosowania przez organy państwowe oraz przestrzegania obywateli.
klauzula generalna - świadomie niedoprecyzowane, które ocenę konkretnego stanu faktycznego powierzają podmiotowi przestrzegającemu prawo lub organowi stosującemu prawo. Zwrot niedookreślony w tekście aktu normatywnego, który dopuszcza elastyczne stosowanie przepisów tego aktu zgodnie z poczuciem słuszności, sprawiedliwości, szczególnymi okolicznościami i indywidualną sytuacją podmiotu przez prawo zobowiązanego lub uprawnionego; np. w prawie cyw. — odwołanie do zasad współżycia społ., społ.-gosp. Przeznaczenia prawa, dobrej wiary, dobrych obyczajów; przykłady: Art. 1 i 2 KRP, Art. 56 KC.
Związku walidacyjne – uzależnienie obowiązywania prawa od jego zgodności z wartościami lub normami moralnymi.
Znaczenie kultury prawa:
Węższe – wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa, oceny prawa i postulaty co do jego zmian.
Szersze – stan prawa, doktryny prawne i nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące się tworzeniem i stanowieniem prawa oraz to wszystko, co wchodzi w skład pojęcie ‘kultura prawna’ w węższym pojęciu.
Czynniki różnicujące kultury prawne: rola, sposób jego tworzenia, wpływ religii i instytucji wyznaniowych, poziom represyjności (karanie za nieprzestrzeganie prawa).
Prawo jako zjawisko polityczne
Związek prawa z procesami sprawowania władzy wyraża się szczególnie w tym, iż:
Prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej. Zawarte w normach zakazy i nakazy wraz z sankcjami wymuszają jakieś zachowanie adresata, które oczekuje od niego sprawujący władzę.
Prawo jest ramą, w jakiej poruszają się sprawujący władzę. Wyznacza ono cele działań władczych, strukturę instytucji władzy, ich kompetencje, procedury podejmowania decyzji oraz konsekwencje wykroczeń poza te kompetencje.
Prawo określa obowiązki i uprawnienia osób nie sprawujących funkcji władczych w ich stosunkach wzajemnych, a także w stosunkach z instytucjami publicznymi.
Prawo wyraża określone treści aksjologiczne. Relacja zachodząca między rolą prawa jako instrumentu władzy publicznej oraz jako nośnika i obrońcy wartości.
Państwo – jest organizacją, tj. wielką społeczną grupą, sformalizowaną, wyposażoną w organy władzy i opartą na sformalizowanym członkostwie.
Naród – w socjologii to wspólnota wszystkich obywateli państwa. Natomiast w socjologii polskiej naród to wielka grupa społeczna zjednoczona przez wspólną kulturę, na którą składają się takie czynniki jak wspólny język, wielopokoleniowa tradycja, wspólne symbole, bohaterowie.
Państwo jako:
Organizacja polityczna – państwo jako scentralizowana i dysponująca przymusem organizacja społeczeństwa zapewnia posiadanie i urzeczywistnianie władzy jednym, ograniczając możliwość jej uzyskania przez innych.
Organizacja hierarchiczna – opiera się na działaniu rozbudowanego aparatu władzy państwowej.
Organizacja przymusowa – normy narzucające jednostkom określone zachowania, brak pełnej swobody wyboru. Sama przynależność do państwa w znacznym stopniu ma charakter niedobrowolny.
Organizacja suwerenna – suwerenność to cecha państwa, która go odróżniała od początku od innych organizacji. Suwerenność przejawia się w dwóch sferach sprawowania władzy:
1. wewnętrzna - w stosunkach wewnętrznych, wobec mieszkańców własnego kraju. Tylko władza państwowa ma możliwość stanowienia i zmieniania prawa.
2. zewnętrzna – w stosunkach zewnętrznych organizacja państwowa nie podlega władzy innych państw.
Faktyczna niezależność państw – w rzeczywistości nie istnieje w pełnym zakresie.
Terytorialny charakter państwa – każde państwo w sposób konieczny związane jest z określonym obszarem.
Terytorium państwa – obszar ziemi wraz z wodami śródlądowymi, przyległy pas wód morskich oraz przestrzeń powietrzną nad obszarem lądowym i morskim państwa aż do strefy przestrzeni kosmicznej.
Związek prawa i państwa:
Państwo jest czynnikiem prawotwórczym – teorie pozytywistyczne
Tworząc i stosując prawo państwo realizuje swoje funkcje polityczne – koncepcje prawnonaturalne
Prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa, legitymizuje – uzasadnia normatywnie władzę państwa
Prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki
Na terytorium państwa mogą bowiem obowiązywać równocześnie normy ustanowione lub przyjęte przez kilka lub wiele państw oraz normy ustanowione lub przyjęte przez wspólnoty międzynarodowe:
PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE – pochodzi od dwu lub więcej podmiotów zawierających umowę lub uchwalających pewien wspólny akt normatywny
Ratyfikacja umowy międzynarodowej – formalne wyrażenie przez państwo zgody na treść umowy międzynarodowej.
PRAWO WSPÓLNOT MIĘDZYNARODOWYCH – np. prawo europejskie – rozporządzenia, dyrektywy i decyzje nie podlegają ratyfikacji w poszczególnych krajach UE. Poszczególne normy prawne uznawane są przez organy a nie państwa.
Instrumentalizacja – zjawisko polegające na naruszeniu społecznie akceptowanej równowagi między prawem jako środkiem prowadzącym do osiągania konkretnych, wybranych celów, a prawem jako nośnikiem społecznie akceptowanych wartości. Instrumentalizacja prawa na dłuższą metę niszczy je jako skuteczne narzędzie sprawowania władzy. Wynika to z:
Upadku społecznego prestiżu prawa i zaufania do tych, którzy tym prawem się posługują
Konieczności korzystania z coraz bardziej szczegółowych – kazuistycznych regulacji normatywnych, coraz ostrzejszych kar, coraz bardziej rozbudowanego i kosztownego aparatu kontroli prawa
Wypierania norm prawnych jako podstawy regulacji stosunków międzyludzkich przez inne, normy społeczne
JĘZYK PRAWA
Prawo jako zjawisko językowe – zespół wypowiedzi wyznaczających powinne zachowania, ujętych na ogół w formę pisemną i posiadających szczególną strukturę wewnętrzną, a także związanych z innymi rozważań wypowiedzi. Przez wypowiedź o powinnym zachowaniu autor spodziewa się wywołać określone zachowania. Rodzaje wypowiedzi:
Opisowe – zdania w sensie logicznym, stwierdzają pewne fakty, tzn. przekazują informacje o stanach rzeczy lub zdarzeniach. Zdania logiczne pełnią funkcję sprawozdawczą. Schemat: Jest tak, że X.
Dokonawcze – łączy się dokonanie zmian w otaczającej nas rzeczywistości, wyrażają sens aktów konwencjonalnych, np.: nadaję ci imię Stefan, mianuję Pana na stanowisko ….
Normatywne – wskazują pewien wzór powinnego zachowania. Sugerują, iż określony przedmiot powinien zachować się w określony sposób. Pelnią funkcję perswazyjną. Np.: X powinien (może) Y. te wypowiedzi mogą przyjąć też formę opisowej zewnętrznej. Powinność może być też wyrażona za pomocą funktora normotwórczego – musi, jest zobowiązany, należy, ma obowiązek.
Ocenne – niezależnie od pewnych elementów opisu w nich zawartych, pełnią przede wszystkim funkcję ekspresyjną. Uzewnętrznia, wyraża ocenę, określone przeżycia autora wypowiedzi, jego stosunek do wskazanego wycinka rzeczywistości. Rodzaje tej wypowiedzi:
a) Wypowiedzi wyrażające oceny zasadnicze samoistne – subiektywna, oddają przekonania pewnej zbiorowości, do której należy wypowiadający zdanie ocennne lub indywidualnej osoby, np.: X jest dobry.
b) Wypowiedzi wyrażające oceny zasadnicze podbudowane instrumentalnie – wyrażają aprobatę lub dezaprobatę dla pewnego stanu rzeczy, jako środka prowadzącego do osiągnięcia przyjętego celu, korzyści. Np.: gimnastyka jest dobra dla zdrowia.
Klauzula generalna – wyrażenie elastyczne, nie prowadzące do arbitralności, dowolności i przypadkowości.
Język prawniczy – formułuje wypowiedzi o prawie obowiązującym i innych zjawiskach prawnych.
Język prawny – formułuje wypowiedzi normatywne – teksty aktów normatywnych.
Definicje legalne – przepisy, które ustalają znaczenia używanych terminów.
NORMY I PRZEPISY PRAWA
Wypowiedź normatywna – wysłowiony nakaz, zakaz lub dozwolenie staje się normą, gdy towarzyszy jej specyficzny kontekst społeczny w postaci rzeczywistej woli jakiegoś podmiotu zrealizowania wskazanego wzoru zachowania.
Wzór zachowania kazuistyczny – szczegółowa bardzo.
Norma postępowania = norma społeczna – używa się do podkreślenia, że dotyczy ona takich zachowań, które uważane są za uzależnione od woli działającego. Np.: norma prawna.
NORMA PRAWA – kto i w jakich warunkach powinien postąpić? Jest to najmniejszy, stanowiący sensowną całość element prawa. Służą do wielorazowego użytku i mają wielokrotne zastosowanie. Jest ona reguła zasadniczą i posiada dwie cechy:
Reguła generalna – skierowana do pewnej kategorii adresatów, np. obywatele, żołnierze, ktokolwiek, kto, Prezydent RP.
Reguła abstrakcyjna – wskazuje rodzajowe cechy zachowania, np. kto zabija człowieka.
Generalność i abstrakcyjność norm prawnych odróżnia je od postanowień będących aktami stosowania prawa, np. orzeczeń sądowych, które mają charakter norm konkretnych i indywidualnych.
Koncepcje budowy normy prawnej
Według Harta wyodrębnia się dwa typy reguł:
o Pierwotne – zawierają nakazy i zakazy określonych zachowań.
o Wtórne
Uznania – chronią osoby posługujące się prawem przed niepewnością, które z reguł pierwotnych obowiązują, a które nie. Określają, jakie działania lub fakty muszą zaistnieć, aby reguła pierwotna mogła uchodzić za wiążącą, np. ustanowienie przez parlament, podpisanie przez prezydenta.
Zmiany – określają sposoby wprowadzania lub usuwania z systemu prawa jednych reguł oraz modyfikowania treści innych.
Orzekania – przeciwdziałają nieskuteczności prawa, upoważniają określone osoby, np. sędziów, do dokonywania ustaleń, czy została naruszona reguła pierwotna i czy można w związku z tym posłużyć się przewidzianymi przez prawo środkami – sankcjami.
I. Koncepcja norm sprzężonych Landego – prawidłowa, składają się na nią:
Norma sankcjonowana – określa adresata i warunki, w jakich jest mu coś nakazane, zakazane lub dozwolone czynić – hipoteza oraz treść owego nakazu, zakazu lub dozwolenia – dyspozycja
Norma sankcjonująca – skierowana do organów władzy publicznej. W przypadku naruszenia normy sankcjonowanej zostanie zastosowana dolegliwość, której rodzaj i stopień jest wyznaczany w treści tej normy. Dyspozycja tej normy przewiduje więc zarówno obowiązek ponoszenia skutków naruszenia normy sankcjonowanej, jak i upoważnienie – kompetencję dla organów państwa do realizacji tych skutków.
II. Trójczłonowa koncepcja normy prawnej – pełna norma musi obejmować: hipotezę, dyspozycję i sankcję. Określa adresata i warunki w jakich jest on zobowiązany do pewnego zachowania się – hipoteza, treści uprawnień i obowiązków – dyspozycja oraz ustalenia konsekwencji grożących w wypadku zachowania się sprzecznego ze wskazanym wzorem – sankcja.
Wyodrębnia się dwie normy prawne ze względu na sposób wyznaczania obowiązków i uprawnień adresatów:
Normy-reguły – wyznaczają zachowanie powinne – adresat może spełnić nałożony na niego obowiązek lub może go naruszyć, jeżeli zachowa się odmiennie – tertium non datur = trzeciej możliwości nie ma, np. kierowca może przekroczyć nakaz dopuszczalnej prędkości albo nie. W sytuacji sprzeczności – kolizji norm-reguł jedną z nich musimy uznać za nieobowiązującą.
Normy-zasady – spełnia obowiązek w ‘mniejszym lub większym stopniu’. Np. sąd szczegółowo przesłuchujący świadka, w znacznym stopniu kieruje się zasadą bezpośredniości zapoznania się z dowodami w sprawie, ale w mniejszym zasadą szybkości procesowej.
Zasady w znaczeniu dyrektywalnym – nie stwierdzamy tego co jest, ale wskazujemy co być powinno. Mają one charakter norm naczelnych, czyli wytyczają granice, w których inne normy powinny się mieścić.
Zasady w znaczeniu opisowym – zasady prawa w tym znaczeniu to pewien wzorzec, model ukształtowania jakiejś instytucji prawnej, który rekonstruujemy na podstawie analizy odpowiedniego zespołu norm. Np. sądy w Polsce działają zgodnie z takimi zasadami jak skargowość itp.
Rodzaje norm ze względu na odmienny sposób wyznaczania powinnego zachowania:
Bezwzględnie wiążące = imperatywne = ius cogens – ustanawia drogą nakazu lub zakazu jeden rodzaj powinnego zachowania i nie dopuszcza zachowania innego. Naruszenie tej powinności pociąga za sobą sankcję. KK, część KA i prawa konstytucyjnego
Jednostronnie bezwzględnie wiążące = semiimperatywne – minimum uprawnień, ale nie ograniczają zakresu tych uprawnień, np. uprawnienia pracownika określone w umowie o pracę.
Względnie wiążące = ius dispositivum¬ – ustanawia wzorzec zachowania do wykorzystania przez adresatów, ale też zezwala na zachowania adresata inne. Np. zawierania umów – można ustanowić samemu jakiś punkt umowy, jeśli się go nie ustanowi to przyjmują rozwiązanie prawodawcy.
W każdej normie prawnej wskazuje się podstawowe części składowe:
1) Hipoteza – część normy, która określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, w których adresatowi temu jest coś nakazane czynić. Dotyczy elementów podmiotowych:
a) Element podmiotowy – adresata normy i jego cechy, np. wiek, stan zdrowia.
b) Cel działania – np. w celu obalenia ustroju, w celu przywłaszczenia
c) Sposób działania – np. w porozumieniu z innymi, jeżeli umowa została zawarta na czas nieokreślony.
Dotyczy także elementów przedmiotowych:
a) Element przedmiotowy – odnosi się do stanów, zjawisk lub wydarzeń w stosunku do adresata zewnętrznych. Mogą to być określenia zachowań ludzkich, np. jeżeli na licytacji nikt nie przystąpił do przetargu.
b) Miejsce działania – np. miejsce publiczne, na terenie zakładu
c) Czas – np. w czasie wojny, po złożeniu zeznań przez oskarżonego.
2) Dyspozycją – część normy, która określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego, albo treść decyzji, którą należy podjąć w związku z zaistnieniem pewnych faktów, np. iż przepis prawny obowiązuje, ustawa traci moc. Zachowania regulowane przez prawo można scharakteryzować:
a) Czyny i czynności konwencjonalne
Czyny – faktyczne zachowania psychofizyczne, których przebieg lub następstwo są uregulowane przez prawo, np. zabranie mienia, zabójstwo, prowadzenie samochodu.
Czynności konwencjonalne – zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż czyny. Np. uchylenie kapelusza na powitanie lub pożegnanie, uchwalanie ustaw przez Sejm, wydanie orzeczenia przez Sąd.
Czynności prawne – czynności konwencjonalne, wymagające oświadczenia woli i zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych, np. sporządzenie testamentu, zawarcie umowy, wszelkie wnioski.
Ze względu na rozróżnienie czynów i czynności konwencjonalnych spotykamy rodzaje norm:
Nakazujące lub zakazujące podjęcia pewnych zachowań – czynów
Nakazujące określone zachowania traktować jako dokonanie czynności konwencjonalnej istotnej prawnie, np. wydanie pozwolenia przez właściwy organ na budowę
b) Kwalifikacja zachowań
Nakaz
Obejmujący tylko jeden typ zachowań, od którego uchylić się nie można bez narażenia się na niepożądane konsekwencje, np. nakaz poddania się szczepieniu w czasie epidemii
Obejmujący jeden typ zachowania podstawowego oraz drugi, który w określonych okolicznościach może być przez adresata wybrany zamiast zachowania podstawowego. Np. wypadek samochodowy – właściciel poszkodowanego auta może żądać od sprawcy wypadku naprawienia samochodu albo wypłacenia odpowiedniego odszkodowania.
Powstrzymanie się od zachowania nakazanego przez dyspozycję normy prawnej – zaniechanie i jest sankcjonowane.
Zakaz – wskazuje typy zachowań uznane przez normę za niedopuszczalne, a zrealizowanie takiego zachowania – co do zasady – pociąga za sobą negatywne konsekwencje. Zakazywane są przez prawo czyny, a czynności konwencjonalne są raczej odbierane – np. głosowanie w sejmie odbywało się z naruszeniem regulaminu.
Dozwolenie – przestrzeń wolna powstała w wyniku ograniczenia zakazami całej sfery możliwych zachowań. ‘dozwolone jest wszystko, co nie jest prawnie nakazane lub zakazane’.
Słabe – działania lub zaniechania podjęte w ich granicach nie powodują żadnych skutków prawnych, np.: nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa, jeśli nie przewiduje tego ustawa karna.
Mocne – uregulowane przez prawo, rodzą skutki prawne, mimo że nie są danym adresatom nakazane lub zakazane.
PRZEPIS PRAWNY – najmniejszy z odcinków, na które podzielone są akty normatywne, zwykle pojedyncze zdanie zaopatrzone wskaźnikiem identyfikacyjnym, tzn. numerem, literą, itp. Jest to wypowiedź, jaką ‘zastajemy’ w tekście aktu normatywnego, stanowiąca całość gramatyczną, zawarta w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako artykuł, paragraf, punkt, itp.
Norma a przepis prawny
Istnieje między nimi taka relacja jak miedzy treścią a formą. Treść prawa wyrażają normy, przepisy zaś są formą słowną, w którą treść ta jest ujęta. Normy prawne są wyprowadzane z przepisów, czemu służy m.in. ich interpretacja. Porównując tekst przepisów z treścią normy sankcjonującej lub sankcjonowanej stwierdza się, iż norma może być zbudowana:
a) W całości na podstawie jednego przepisu
b) Na podstawie kilku, nawet bardzo wielu przepisów
Przepis z kolei może zawierać materiał do budowy wielu różnych norm prawnych albo części norm, np. hipotezy lub części różnych norm prawnych, np. część ogólna KC zawiera elementy hipotezy wielu norm prawnych, których dyspozycje znajdują się w przepisach dalszych ksiąg.
Podział przepisu prawnego ze względu na treść hipotezy i dyspozycji norm i konsekwencje dla stosowania norm w przypadku ich sprzeczności:
Przepisy ogólne = leges generales – regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne w dyspozycji reguły zachowania.
Przepisy szczególne = leges speciales – ustanawiają wyjątki, odrębne uregulowania w stosunku do leges generales. Hipoteza tych przepisów musi dokładniej określać warunki, w których wskazane zachowanie powinno nastąpić, od hipotezy ustalonej na podstawie przepisu ogólnego.
Rodzaje przepisów pozwalające na zapewnienie większej zwięzłości i spójności całego systemu prawa:
Odsyłające – ustanowione w celu uniknięcia kilkakrotnego powtórzenia w akcie normatywnym tych samych treści lub w celu uzupełnienia ich treściami zamieszczonymi w innym miejscu. Zawierają wskazówkę – odesłanie, gdzie można znaleźć poszukiwane wzory zachowania się, tzw. Odesłania wewnątrzsystemowe, ale są też odesłania pozasystemowe:
Odesłanie do wyraźnie sformułowanych kodeksów etyki zawodowej, np. etyki lekarskiej.
Odesłanie do pewnych szczególnych reguł moralnych, np. zasad słuszności.
Odesłanie poprzez użycie zwrotów wartościujących do powszechnie uznawanych Obowiązek dość jednolicie pojmowanych wartości, np. niewdzięczność, dobro dziecka.
Blankietowe – rodzaj przepisu odsyłającego. Wskazują na organ państwa, który reguły takie ma dopiero wprowadzić.
Rodzaje przepisów pełniących funkcje w procesie legislacyjnym i w toku wprowadzania aktów normatywnych:
Przepisy przejściowe = intertemporalne = międzyczasowe
Charakterze kolizyjnym, regulujących ‘nadmiar prawa’ i odnoszących się do stanu, gdy pewne sytuacje istotne prawnie powstały pod rządami wcześniej obowiązujących przepisów - uchylonych i trwają – są konstytuowane pod rządami nowych.
Charakter regulacji ad hoc. Regulują jakiś stan rzeczy tymczasowo, zwykle z góry określony.
Przepisy uchylające = derogacyjne – określają, które z dotychczasowych obowiązujących aktów normatywnych lub przepisów wchodzących w skład tych aktów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego.
Przepisy wprowadzające – zawierają postanowienia co do terminu i trybu wejścia w życie nowo ustanowionego aktu normatywnego, w tym przepisy derogacyjne i intertemporalne. Tą nazwą bywa określany też niekiedy akt normatywny zawierający przede wszystkim przepisy przejściowe i uchylające, wydany w celu wprowadzenia w życie innego aktu.
Przepisy końcowe – zbiorcza nazwa dla przepisów wprowadzających i uchylających, niekiedy znajdują się na końcu rozdziału.
SANKCJA
Leges imprefectae – norma, dla której nie można znaleźć sankcji. Najczęściej należą do nich reguły określające obowiązki najwyższych organów państwowych, a także są to normy, które ze względu na charakter stosunków, jakie regulują, np. życie rodzinne nie dopuszczają ingerencji państwa.
Dwojakie znaczenie:
1. językowe – treść normy zachowania
2. realne – społeczny fakt podjęcia określonych kroków dolegliwych wobec podmiotów zachowujących się niezgodnie z wzorami zachowań zawartymi w normach
Rodzaje sankcji:
Egzekucyjna – polega bądź na przymusowym wykonaniu tego, co stanowiło niedopełniony obowiązek adresata, np. przymusowa eksmisja lokalu, który winien być opróżniony, bądź na przymusowym unicestwieniu tego, co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi, np. zburzenie budynku wzniesionego bez zezwolenia.
Nieważności = bezskuteczności = leges perfectae – ma zastosowanie do czynności prawnych, które są wyróżnione przez prawo cywilne jako jeden z rodzajów czynności konwencjonalnych w prawie. Innymi czynnościami mogą być: czynności władcze organów władzy publicznej związane ze stosowaniem prawa, takie jak decyzje administracyjne, przeczenie sądowe, itp. jeżeli zostanie naruszony nakaz, zakaz albo przekroczenie granic związanych z nimi pozwoleń i kompetencji to sankcją jest odebranie im skuteczności prawnej. ‘Doskonałość’ takich sankcji polega na tym, że uznają one wadliwą czynnośćprawną za niebyłą – w świetle przepisów prawa istnieje nadal taki stan, jakby do dokonania czynności w ogóle nie doszło.
Nieważność bezwzględna – uważana jest za niebyłą, niedokonaną - następuje z mocy samego prawa = ex lege bez potrzeby dokonywania jakichś dalszych czynności. Dotyka ona czynność od samego początku i jeżeli wywołała jakieś skutki prawne, to muszą być one unicestwione, np. przez przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego, przez odszkodowanie wyrównując straty. Przypadki, w których występuje:
Gdy czynność została dokonana przez osobę, która w żadnym razie nie mogła jej dokonać, np. małżeństwo zawarte przez dwie osoby tej samej płci, art. 13 – KRO
Gdy czynność została dokonana bez wymaganej przez prawo zgody organu władzy państwowej, np. nabycie większej nieruchomości przez cudzoziemca bez zgody Ministra SWiA
Gdy czynność została dokonana bez zachowania formy zastrzeżonej przez prawo pod rygorem nieważności, np. przeniesienie własności nieruchomości bez formy aktu notarialnego.
Nieważność względna – ma miejsce, gdy określona osoba wystąpi zgodnie z prawem z wnioskiem do odpowiedniego organu, np. sądu o stwierdzenie nieważności - Do chwili orzeczenia nieważności przez kompetentny do tego organ. Czynność jest ważna, ale wydanie orzeczenia powoduje unieważnienie czynności ze skutkiem wstecznym. Np. czynność prawna dokonana pod wpływem groźby lub błędu.
Bezskuteczność zawieszona – prawo uzależnia związanie określonej osoby postanowieniami umowy lub innej czynności prawnej od zgody tej osoby – w przypadku nieuzyskania zgody powodują nieważność bezwzględną czynności.
Bezskuteczność względna – stwierdzona przez sąd, gdy żąda tego osoba trzecia poszkodowana dokonaniem czynności prawnej – uniemożliwia kształtowanie spraw między stronami, które prowadziłyby do pokrzywdzenia osób trzecich, np. wyprzedaż majątku przez dłużnika tuż przed ogłoszeniem upadłości.
Karna = represyjna = penalna – grożąca za dokonanie czynów zabronionych, polegających na działaniu, rzadziej na zaniechaniu, np. nieudzielanie pomocy osobie będącej w niebezpieczeństwie, jeśli było się zobowiązanym do działania. Polega na pozbawieniu naruszyciela zakazu cennych dla niego dóbr – wolności, dobrego imienia, wartości majątkowych, praw obywatelskich, rodzicielskich, itp. faktu naruszenia prawa ani bezpośrednich tego skutków nie da się odwrócić, np. ofiara pobicia doznała bólu bez względu na wymierzoną karę.
Funkcje kary:
o Odpłata, czyli odpowiedź ‘złem za zło’ – kara jest uznawana za przejaw sprawiedliwości, chociaż budzi rozmaite wątpliwości etyczne i socjotechniczne, ponieważ inne sposoby przeciwdziałania przestępczości okazują się w praktyce skuteczniejsze niż odpłata.
o Resocjalizacja przestępcy – przywrócenie go, uzdrowionego moralnie, społeczeństwu
o Odstraszenie danego przestępcy od popełnienia w przyszłości czynów karalnych – prewencja szczególna, indywidualna
o Odstraszanie innych osób od popełnienia czynów zabronionych danego rodzaju – prewencja ogólna
o Izolacja przestępcy od społeczeństwa i uniemożliwienie mu dokonywania nowych przestępstw
o Eliminacja przestępcy ze społeczeństwa na zawsze, np. kara śmierci, dożywocie.
Obowiązek – norma prawna ustanawia dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach nakaz lub zakaz określonego zachowania. Są w trybie oznajmiającym, np. sejm uchwala …, dłużnik płaci …, powinien, ma obowiązek.
Uprawnienie – norma prawna przewiduje dla adresatów, w danych warunkach pewną możność zachowania się, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem adresata.
Uprawnienia podmiotów do własnych zachowań
Wolności prawnie chronione – korelacja wolności prawnie chronionej i zakazu ingerencji w sferę objętą wolnością. Możność podejmowania zachowań o charakterze czynów, np. wolność osobista, wolność słowa. Zakłada, że uprawnienia tych podmiotów do działania nie będą spotykały się z naruszeniem ze strony innych podmiotów, a zwłaszcza państwa. Szczególnym przypadkiem są Immunitety, np. sędziowski, poselski. Nie podlega kompetencji innej osoby mającej, co do zasady szerokie, czasem nawet powszechne zastosowanie.
Prawa-upoważnienia – uprawnienia do dokonywania istotnych prawnie czynności konwencjonalnych. Mogą przewidywać obowiązek innej osoby lub podmiotu do działania, jeśli podmiot uprawniony do dokonania czynności konwencjonalnej skorzysta ze swego uprawnienia. Np.: w dziedzinie prawa cywilnego są podstawą zawierania umów, sporządzania testamentu – właścicielowi rzeczy nie można zabronić ani nakazać sporządzić testamentu. Rodzajem są przywileje polegające na tym, że podmiot uprawniony jest do podejmowania pewnych działań w sposób wyłączny lub szczególnie korzystny w porównaniu z innymi podmiotami. Oprócz uprawnień do własnych zachowań są też uprawnienia do zachowań innych podmiotów – uprawnienia sensu stricto – uprawnieniu A odpowiada obowiązek osoby B działania w sposób przewidziany przez normy prawne, np. pracodawca może żądać od pracownika wykonania umówionej pracy, pracownik ma zaś obowiązek takiego działania.
Prawo podmiotowe – zespół uprawnień służących podmiotowi prawa. Daje możność podejmowania decyzji co do swego zachowania, swobodnego wykonania przedsięwziętych działań oraz ma możność domagania się od innych obowiązków nałożonych na nich przez normy prawne, które są niezbędne do wykonania danego uprawnienia. Rozróżnia się prawo podmiotowe:
a) Proste – odpowiadają pojedynczym uprawnieniom
b) Złożone – zespół uprawnień różnego rodzaju – np. prawo własności.
a) Skuteczne wobec wszystkich = erga omnes, np. właściciel nieruchomości ma prawo domagać się od każdej osoby uszanowania jego praw i powstrzymania się od naruszeń jego własności.
b) Skuteczne tylko między określonymi osobami, np. między stronami umowy – jeśli ktoś zaciągnął pożyczkę, to tylko pożyczkodawca, a nie osoba trzecia może domagać się spłaty.
a) Majątkowe, np. własność lub prawo dziedziczenia
b) Osobiste, np. nietykalność cielesna, prawo ochrony zeznań przez oskarżonego.
Kompetencja – upoważnienie przyznane pewnemu podmiotowi do dokonania określonej doniosłej czynności konwencjonalnej, np. sejm ma kompetencje prawotwórczą. Na określenie kompetencji składają się dwie normy:
a) Norma, która wskazuje podmiot, przedmiot i sposób dokonania czynności konwencjonalnej, np. wydania decyzji
b) Norma, która nakłada na inny podmiot obowiązek zareagowania w określony sposób na dokonaną czynność, np. nakazuje podporządkować się wyrokowi sądu.
Różnice między kompetencją a prawem-upoważnienia:
- kompetencja odnosi się tylko do szczególnego rodzaju organów
- upoważnienie do dokonania określonej czynności konwencjonalnej powiązane jest z obowiązkiem działania podmiotu wyposażonego w kompetencję, np. obowiązek sądu do wydania orzeczenia.
Zakres kompetencji danego organu obejmuje kompetencje = właściwości:
Rzeczową – zakres spraw, co do których organ może podjąć decyzje władcze, np. uchwalić ustawę, wydać wyrok.
Miejscową – obszar, co do którego organ może podejmować decyzje władcze, np. Sejm na obszarze całego państwa.
Hierarchiczną – zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze ze względu na swoje usytuowanie w hierarchii organów danego rodzaju, np. wyrok za zabójstwo – sąd okręgowy.
Szczególną postacią kompetencji są prerogatywy, czyli uprawnienia głowy państwa do podejmowania decyzji, nie podlegających kontrasygnacie premiera lub ministra i przez to wyłączone spod kontroli parlamentu – organu przedstawicielskiego.
INSTYTUCJE PRAWNE
Zespół powiązanych ze sobą norm. Trwałe formy regulacji prawnych typowych stosunków społecznych, np. związek małżeński, spadkobranie, hipoteka, samorząd terytorialny, dzierżawa.
OBOWIĄZYWANIE PRAWA
Ujęcia obowiązywania prawa:
Aksjologiczne – sprowadza się do zgodności norm ustanawianych jako prawne z podstawowymi wartościami lub normami moralnymi. Wiązana jest czasem z ujęciem psychologicznym w naukach prawnych, ponieważ odwołuje się do indywidualnego poczucia imperatywu, konieczności posłuchu wobec norm prawnych, przykład: obywatelskie nieposłuszeństwo.
Realistyczne = socjologiczne – polega na występującym w masowej skali zjawisku zgodności zachowań adresatów norm z tymi normami. Wiąże się m.in. z poglądami zwolenników realizmu prawnego.
• Odwyknienie = desuetundo – zjawisko długotrwałego niestosowania lub nieprzestrzegania normy. Objęte nim są:
Norma sankcjonowana – jeśli mimo pojawienia się warunków określonych w jej hipotezie adresaci pierwotni nie zachowują się zgodnie z dyspozycją tej normy;
Norma sankcjonująca – jeśli mimo naruszenia normy sankcjonowanej adresat wtórny nie korzysta ze swoich kompetencji i nie stosuje sankcji, uznaje się wówczas, że państwo straciło zainteresowanie dla tych norm, przestało je chronić przymusem.
Formalne = tetyczne – wynikające ze stanowienia. Polega na uznaniu, że prawo obowiązuje wówczas, gdy:
o Zostało właściwie ustanowione
o Zostało właściwie ogłoszone
o Nie zawiera postanowień sprzecznych
o Nie zostało uchylone.
Zasada terytorialności – każdy kto znajdzie się na obszarze danego państwa, podlega jego prawu.
Zasada osobowości – prawo wewnątrzkrajowe poszczególnych państw dopuszcza w pewnych przypadkach możliwość stosowania na danym terytorium prawa obcego. Np. Francuz i Polka zwierają związek małżeński, to jego prawną zdolność do dokonania tej czynności będzie się oceniać na podstawie prawa francuskiego.
Vacatio legis = spoczynek prawa – czas między opublikowaniem prawa a wejściem jego w życie.
Retroakcja – działanie prawa wstecz – ustawodawca wiąże określone skutki prawne ze zdarzeniami lub zachowaniami ludzi, które zaistniały przed dniem opublikowania aktu normatywnego.
Prawo nie działa wstecz – gdyż człowiek musi znać prawo, żeby je przestrzegać. Jednak działa wstecz, gdy wiąże się z korzyściami lub nagrodami.
SYSTEM PRAWA
System – całość złożona powiązanych ze sobą wedle pewnych zasad elementów, a dokładniej jest to zbiór w pewien sposób powiązanych i uporządkowanych generalnych i abstrakcyjnych norm wysłowionych w tekstach aktów normatywnych i obowiązujących w danym państwie i w określonym czasie. Dzieli się na grupy ze względu na:
Genezę prawa
Systemy naturalne – powstają bez ingerencji człowieka, np. układ planetarny, ekosystem leśny.
Systemy sztuczne – dzieło człowieka – powstaje dla osiągnięcia zamierzonych przez projektodawcę celów.
Systemy realne – składają się z realnie – materialnie istniejących obiektów. Np. las, gdzie poszczególne egzemplarze flory, fauny oraz struktur geograficznych i geologicznych są materialnie istniejącymi przedmiotami; samochód, zegarek.
Systemy pojęciowe = nominalne – elementami tych systemów są twory kulturowe: wartości, normy, pojęcia abstrakcyjne.
Cechy elementów składających się na dany system i więzi, które elementy te łączą ze sobą w całość.
Analiza systemowa w naukach społecznych – szkoła badawcza, która pozwala ustalić wpływ określonych okoliczności na decyzje lub zachowania osób, a następnie skutki tych decyzji lub zachowań dla stanu okoliczności początkowych.
Związki łączące normy prawne jako elementy systemu prawa maja charakter:
Związków treściowych – badają system w ujęciu poziomym, polegają na:
Istnieniu powiązań logicznych między normami
Istnieniu wspólnej podstawy aksjologicznej norm należących do systemu
Jednolitości pojęć języka prawnego
Wprowadzenia do tekstów aktów normatywnych licznych przepisów odsyłających.
Związków hierarchicznych – ujęcie pionowe – normy stanowione przez organ państwa wyżej w hierarchii organów maja wyższą moc obowiązywania – normy niższego organu nie mogą być sprzeczne z normami wyższych.
Związków formalnych – ujęcie pionowe – polegają na tym, że tworzenie norm w procesie stanowienia jest aktem, który będzie skuteczny jedynie wówczas, gdy odbywa się w ramach prawnie określonych kompetencji i procedur.
Piramida aktów prawnych
K konstytucja
U Ustawy i akty równe ustawie
RW Akty wykonawcze, np. rozporządzenia
ZW Akty niższego rzędu lub obowiązujące tylko wewnętrznie, np. zarządzenia
System prawa kontynentalnego – Francja, Niemcy, Szwajcaria, Holandia, Włochy, Polska - przyjmuje następujące założenia:
Zasada wyłączności
Zakaz tworzenia prawa przez sądy, które zajmują się wyłącznie stosowaniem prawa
Minimalizowana jest rola innych postaci prawa
Prawo jest systemem tworzonym racjonalnie
Najbardziej doskonałą formą ustanowionego prawa jest kodeks
System common law – Ameryka, Anglia - zasady:
Prawo w znaczeniu przedmiotowym to mozaika różnych typów prawa: stanowionego, sędziowskiego = precedensowym, zwyczajowego = common law i słuszności.
Przysługuje prymat, ale nie wyłączność prawu stanowionemu
Istotną role odgrywają sądy – formułują reguły postępowania, które mogą być podstawą orzeczeń
System prawa nie jest w pełni racjonalny, spójny i pozbawiony luk.
Podział prawa na gałęzie:
Charakter stosunków społecznych – reguluje prawo
Podmiot regulacji – określenie tego, kogo prawo dotyczy
Zakres terytorialny regulacji – prawo o zasięgu ogólnopaństwowym, lokalnym.
Podstawowe metody regulacji:
Prawnocywilną
Zasada równości stron
Zasada ochrony własności
Zasada swobody umów
Zasada wykonywania praw podmiotowych z uwzględnieniem ich społeczno-gospodarczego przeznaczenia oraz zasad współżycia społecznego
Zasada ochrony działających w dobrej wierze
Zasada ochrony praw nabytych
Zasada ochrony dóbr osobistych
Prawnoadministracyjną
Prawnokarną
Zasada praworządności
Zasada humanizmu
Zasada sądowego wymiaru kary sprawiedliwej
Zasada In Nubio pro reo – nakaz interpretowania wątpliwości na korzyść oskarżonego
Prawo międzynarodowe publiczne wyróżnia się od wewnętrznego tym, że:
Powstaje jako produkt stosunków między suwerennymi państwami i innymi podmiotami obrotu międzynarodowego
Nie zna zwierzchności
Nie posługuje się sankcjami
Skutkuje w stosunkach wewnętrznych państw
Teoria prawa – dobrze skonstruowany system prawa powinien być zupełny, koherentny i nieprzeczny. Jednak występują sprzeczności:
Sprzeczność logiczna
Adresatowi A norma N1 nakazuje czynić to, co norma N2 w tych samych warunkach, temu samemu adresatowi zakazuje czynić
Adresatowi A norma N1 nakazuje czynić to, co norma N2 w tych samych warunkach, temu samemu adresatowi dozwala czynić
A norma N1 zakazuje czynić tego, co norma N2 w tych samych warunkach, temu samemu adresatowi dozwala.
Przeciwieństwa logiczne – dwie lub więcej norm nakazuje adresatowi różnego rodzaju zachowania, które są niemożliwe do jednoczesnego zrealizowania, np. bądź jutro całą dobę w Szczecinie.
Niezgodności prakseologiczne – zachowanie z jedną normą lub skutek takiego zachowania unicestwia całkowicie lub w części skutek zachowania zgodnego z drugą normą, np. normy syzyfowe – otwórz drzwi, jeśli są zamknięte.
Reguły kolizyjne:
Porządku hierarchii – norma wyżej usytuowana uchyla normę niższego rzędu = lex superior legi inferiori, np. norma zawarta w przepisach ustawy uchyla sprzeczną z nią normę zawartą w przepisach rozporządzeń.
Porządku czasowego – norma późniejsza uchyla wcześniejszą, chyba, że późniejsza nie jest niższego rzędu, = lex posteriori derogat lego priori, np. późniejsza norma zawarta w przepisach ustawy uchyla wcześniejszą, sprzeczną z nią normę – rozporządzenie nie może uchylać.
Porządku treściowego – norma szczególna uchyla ogólną = lex specialis derogat legi generali, np. norma szczególna wprowadza wyjątek do ogólnej.
Luka w prawie – brak regulacji, co do którego można racjonalnie twierdzić, że nie jest przez ustawodawcę zamierzony.
Luki konstrukcyjne:
Ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego, np. RM nie wydała przepisów wykonawczych do ustawy
Pomimo zakończenia procesu legislacyjnego nie można ustalić norm regulujących określoną kwestię, np. utworzona zostaje jakaś instytucja ustrojowa, a nie zostały określone jej kompetencje.
Luki aksjologiczne – ustawodawca powinien jakiś stan rzeczy uregulować w ogóle, lub w określony sposób, jeśli kierować się ma pewnymi założeniami aksjologicznymi.
Luki logiczne – wynikają z sprzeczności norm – gdy spotykaja się normy sprzeczne lub przeciwne logicznie wytwarza się stan ‘próżni prawnej’.
TWORZENIE PRAWA
Źródło prawa – akty normatywne = akty prawotwórcze, które zawierają przepisy dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa. Źródła prawa w znaczeniu:
Materialnym – ogół okoliczności, których oddziaływanie wpłynęło na treść i formę obowiązującego w danym państwie prawa
Instytucjonalne – odnosi się do instytucji, które prawo tworzą lub sankcjonują.
Źródła poznania prawa – dokumenty, publikacje, inskrypcje, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski.
Fakty prawotwórcze - sposoby tworzenia prawa w historycznym rozwoju
1. przekształcenie zwyczajów w prawo – społeczność stagnacyjna
istotą zwyczaju jest w miarę trwałe praktykowanie określonych wzorów zachowania się przez pewną grupę
prawo zwyczajowe to zwyczaj, który przerodził się w prawo – uznanie zwyczaju przez władzę publiczną, np. sądy za normatywną podstawę jej decyzji.
normy zwyczajowe mają pierwszeństwo przed dyspozytywnymi, ale są po imperatywnych.
Zwyczaj prawa – pewien ustabilizowany sposób rozumienia, stosowania prawa, korzystania z uprawnień i wykonywania obowiązków, np. na premiera wybiera się najsilniejszego kandydata ugrupowania, mimo, że konstytucja nie wypowiada się na ten temat.
2. kształtowanie prawa na podstawie opinii uczonych jurystów
3. precedensowe orzecznictwo sądowe
precedens to po raz pierwszy dokonane rozstrzygnięcie sprawy służące za przykład lub uzasadnienie przy rozstrzyganiu lub załatwianiu podobnych spraw.
Reguła decyzji = ratio decidendi – każdy sędzia ją tworzy z biegiem lat doświadczeń.
Obiter dicta – szczególne, niepowtarzalne, incydentalne cechy rozstrzyganego przypadku
4. stanowienie prawa – akt, proces świadomy i celowy władzy publicznej o charakterze:
sformalizowanym - polega na:
oddaniu aktu w ręce kompetentnych organów władzy publicznej
podporządkowanie prawotwórczego działania tych organów ustalonym procedurom decyzyjnym
nadaniu ustanowionym aktom normatywnym określonej prawnie formy
podaniu aktów normatywnych do wiadomości publicznej
prospektywnym – zwrócone ku przeszłości – normują sytuację w stosunku do nieokreślonej z góry liczby stanów rzeczy wskazanych rodzajowo i wobec rodzajowo wskazanych adresatów
konstytutywnym – wraz z aktem stanowienia, na mocy decyzji kompetentnego organu władzy publicznej, wprowadzone są do systemu prawa lub usuwane zeń normy prawne, czyli tworzy lub uchyla normy.
5. zawieranie umów o charakterze prawotwórczym
umowa jest aktem dwu lub wielostronnym
prawo konsensualne – powstaje w wyniku zawarcia umowy. Rozpowszechnione w stosunkach międzynarodowych.
Umowy prawa prywatnego – nie zalicza się do faktów prawotwórczych.
STANOWIENIE PRAWA
Zasady stanowienia prawa
Określenie w konstytucji, jakie fakty związane z funkcjonowaniem organów władzy publicznej maja charakter prawotwórczy
Przyznanie kompetencji do stanowienia prawa o najwyższym usytuowaniu w hierarchii i największej mocy prawnej organom parlamentarnym
Uznanie, że skuteczne jest takie tylko stanowienie praw przez organy, które pozostają w zgodzie z pewnymi procedurami
Organy władzy wykonawczej mogą stanowić prawo za zgodą parlamentu
Parlament może przekazać swe uprawnienia ustawodawcze organom wykonawczym – delegacja ustawodawcza
Wszelkie akty normatywne są podawane w sposób urzędowy do publicznej wiadomości
Istnieje system kontroli konstytucyjności aktów normatywnych niższych od konstytucji
Inicjatywa ustawodawcza – uprawnienie do wniesienia pod obrady parlamentu projektu ustawy. Przysługuje członkom parlamentu, rządowi, niekiedy głowie państwa. W Polsce: Senat, RM, Prezydent, poseł, min. 100 tys. obywateli.
Procedura legislacyjna – następuje po otrzymaniu projektu ustawy:
Czytanie projektu – debaty nad jego treścią, w Polsce są trzy czytania, z czego pierwsze w komisjach.
Prace nad projektem – komisje
Głosowanie – decyzje w sprawie projektu na posiedzeniach plenarnych – min. Połowa posłów musi być a 2/3 musi być za.
Druga izba = parlamentu – w Polsce senat i sejm – senat po sejmie.
Podpis prezydenta –
Veto – może zostać przełamane większością głosów 3/5, w obecności min. połowy sejmu.
Promulgacja – podpisanie i ogłoszenie aktu normatywnego
Kontrola pod względem konstytucyjności
AKT NORMATYWNY
Akt normatywny – dokument władzy publicznej zawierający normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych.
Tekst autentyczny – tekst aktu normatywnego ogłoszony w odpowiednim organie promulgacyjnym.
Elementy budowy aktu normatywnego:
Nazwa rodzajowa
Data uchwalenia aktu
Tytuł określający jego zakres przedmiotowy, np. prawo bankowe
Preambuła = arenga – uroczysty wstęp, w którym ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu normatywnego, zamierzone cele, podstawowe wartości.
Część ogólna – obejmuje przepisy i definicje legalne, które wyjaśniają definicje pojęć używanych w akcie.
Część szczególna – zawierająca zasadniczą materię aktu, odnosząca się do dyspozycji i niekiedy do sankcji.
Przepisy przejściowe i końcowe – derogacyjne lub określające termin wejścia akto w życie
Podpis złożony zgodnie z wymagana procedurą, np. ustawy – prezydent.
Podział aktów normatywnych zgodnie z art. 87 ust. 1 i art. 93 z 2 kwietnia 1997:
Źródła prawa powszechnie obowiązującego – normy nakładające na podmioty prawa, zwłaszcza na jednostki ciężary i obowiązki. Są to konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.
Prawo miejscowe – źródło prawa powszechnie obowiązującego na obszarach samorządu terenowego i terenowych organów administracji rządowej.
Interna - Źródła o charakterze wewnętrznym – normy obowiązujące jedynie wewnątrz organów władzy publicznej, np. uchwały RM.
Zamknięty katalog źródeł prawa – koncepcja konstytucji RP – dotyczy prawa powszechnie obowiązującego i oznacza, że nie jest źródłem takiego prawa.
Akty prawa powszechnie obowiązującego:
1) Konstytucja – ustawa zasadnicza. Charakteryzuje ja:
Tylko jeden taki akt normatywny
Akt o najwyższej mocy
Szczególny tryb uchwalania
Zawiera postanowienia odnoszące się do podstawowych zasad ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa
2) Ustawa – akt parlamentu, w którym może być uregulowana każda kwestia nie będąca przedmiotem regulacji konstytucji.
3) Akty normatywne o randze ustawy – na mocy noweli sierpniowej z 1926 do Konstytucji RP z 1921 Prezydent mógł, gdy Sejm i Senat były rozwiązane wydawać rozporządzenia z mocą ustawy. Według nowej konstytucji Prezydent może, w przypadku niemożności zebrania się Sejmu, na wniosek RM wydaje rozporządzenie z mocą ustawy w czasie stanu wojennego.
4) Umowy międzynarodowe i prawo europejskie – ratyfikacja tej umowy jest prawnie czynnością konwencjonalną dokonywana przez uprawniony konstytucyjnie organ, np. w Polsce prezydent RP - zgodnie z art. 89 konstytucji RP w niektórych warunkach musi być w formie ustawy.
5) Rozporządzenia wykonawcze – RM, PRM, Prezydent RP, KRRiTv oraz ministrowie kierujący działaniami administracji rządowej – akt normatywny wykonawczy, musi być zgodny z w/w aktami.
Poza tymi aktami SA też uchwały normatywne Sejmu i Senatu według art. 87 Konstytucji RP. SA to regulaminy obu tych izb.
Ogłaszanie aktów normatywnych zgodnie z ustawa z 20.7.2000
Akty o charakterze wewnętrznym w Dzienniku Urzędowym ‘Monitor Polski’ lub innych dziennikach urzędowych
Konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy i rozporządzenia w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej
Akty prawa miejscowego różnie, np. na plakatach.
Kodeks – akt normatywny wydany w formie ustawy – reguluje kompleksowo całość lub zasadniczą część stosunków składających się na daną sferę życiową. Kodeksy składają się na kodyfikacje prawa – całościowego uregulowania.
Inkorporacja prawa – kompilacyjne zestawienie tekstów aktów normatywnych dotyczących danego zagadnienia lub danej sfery życia publicznego bez dokonywania zmian w treści tych aktów.
Ratio legis – racja przemawiająca za uchwaleniem aktu normatywnego.
Polityka prawa – prowadzi do znalezienia empirycznie sprawdzonych i skutecznych środków osiągania zamierzonych celów etycznych lub politycznych.
Idea racjonalności ustawodawcy – polega na:
Przyjęciu założenia, że wiedza jest w stanie dostarczyć nam dostatecznie wiele informacji o świecie, aby móc przewidywać skutki własnych działań lub decyzji
Wyznaczaniu celów możliwych do osiągnięcia w świetle wiedzy o rzeczywistości dostępnej działającemu
Kierowania się spójnym systemem wartości, tzn. m.in. uporządkowaniu różnych celów cząstkowych i naczelnych w niesprzeczną hierarchię
Wyznaczaniu adekwatnych środków prowadzących do osiągnięcia wyznaczonych celów
Racjonalne prawotwórstwo – podstawowe założenia:
Cele regulacji prawnej powinny być możliwe do osiągnięcia, a koszt osiągnięcia tych celów nie powinien przekraczać ich wartości
Należy ustalić adekwatne środki prowadzące do osiągnięcia tych celów.
WYKŁADNIA PRAWA
Wykładnia = interpretacja prawa – proces ustalania właściwego znaczenia przepisów prawnych albo produkt czynności określonej wyżej. Wykładnie przeprowadza się w wyniku:
Niejednoznaczności języka
Błędów popełnionych przez ustawodawcę
Zamierzonych i świadomie wprowadzonych przez ustawodawcę niejednoznaczności i nieostrości wypowiedzi normatywnych
Ze ‘starzenia się’ regulacji normatywnych
I w każdym przypadku ustalania sposobu zachowania na podstawie przepisów
Przedmiot wykładni – przepis prawny.
Teorie wykładni prawa – możliwe rozwiązania, które interpretator rozstrzyga. Rodzaje:
o Teoria wykładni statycznej = subiektywnej – sztywna interpretacja - wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie, które obowiązuje póki przepis obowiązuje, i nie powinno się go w swobodny sposób interpretować.
o Teoria wykładni dynamicznej = obiektywna – zmierza do ustalenia obowiązków i uprawnień adresatów prawa, jakie są przewidziane przez prawo tu i teraz obowiązujące, a nie jak uznawał za właściwe ustawodawca sprzed lat.
o Teoria wykładni ‘aktualnego ustawodawcy’ – pewna modyfikacja dynamicznej – odpowiada na zarzut, że jednoznaczne przyjęcie tej teorii wykładni doprowadziłoby do nadmiernych dowolności interpretacyjnych.
Interpretacja humanistyczna
Dzieło kulturowe jest kreacją człowieka, z którym interpretator dzieli podstawowe właściwości fizyczne i duchowe zrozumienie sensu dzieła jest celem tej interpretacji
Twórca dzieła jest istotą racjonalną dokonuje wyboru celów i środków do ich osiągnięcia zgodnie z posiadaną przez siebie wiedzą o rzeczywistości
TYPOLOGIA WYKŁADNI PRAWA
1. ze względu na podmiot dokonujący wykładni
autentyczna – dokonywana przez podmiot władzy, który przepis ustanowił
legalna – dokonywana przez upoważniony do tego organ państwa – w Polsce nie ma takich organów
legalna delegowana = urzędowa – upoważnienie do interpretacji jest zawarte w treści aktu normatywnego
operatywna = organów stosujących prawo – dokonują jej wszystkie organy władzy publicznej, rozstrzygają czym jest prawo.
sądowa – dokonywana w procesie stosowania prawa. Dużą rolę odgrywa tu SN, którego wykładnia może mieć postać:
a) może rozpoznawać skargi kasacyjne wnoszone przez strony od orzeczeń sądu II instancji
b) może podejmować uchwały, jeśli uzna, że celowe jest wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie do ich podjęcia dochodzi na wniosek określonego organu, np. Prezesa SN, SA to uchwały zawierające odpowiedź na pytanie prawne postawione przez wnioskodawcę.
c) Może podejmować decyzje w następstwie przedstawienia mu do rozstrzygnięcia tzw. Zagadnienia prawnego budzącego poważne wątpliwości w konkretnej sprawie
d) Uchwały w składzie 7-osobowym mogą uzyskać moc zasad prawnych, jeżeli tak ten skład postanowi.
Doktrynalna – każdy może dokonywać prywatnie wykładni na swój użytek – nie ma jednak to dla nikogo mocy wiążącej.
2. ze względu na sposób dokonywania wykładni
językowa – dokonywanie wykładni przepisów prawnych przy wykorzystaniu reguł znaczeniowych = semantycznych i konstrukcyjnych = syntaktycznych = stylistycznych języka prawnego i naturalnego, a także na zastosowaniu reguł poprawnego myślenia i specyficznych reguł logiki prawniczej
systemowa – ustalanie rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego w całej gałęzi prawa, a także ze względu na zasady systemu prawa lub zasady danej gałęzi prawa.
Funkcjonalna = celościowa = teleologiczna – ustalenie znaczenia przepisu zgodnie z celem, jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc ten przepis, gałąź prawa lub cały system prawa.
Porównawcza – ustalenie znaczenia przepisów przez porównanie ich z innymi, podobnymi przepisami o ustalonym znaczeniu i wyciąganiu stąd wniosków co do znaczenia przepisów interpretowanych.
o W układzie synchronicznym porównuje się przepisy prawa obowiązującego w różnych systemach prawa, np. narodowych
o W układzie diachronicznym porównuje się obecnie obowiązujące przepisy z podobnymi przepisami niegdyś obowiązującymi
3. ze względu na wyniki wykładni
literalna = dosłowna = ścisła – spośród znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych wykładni wybiera się to, które zostało ustalone dzięki zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka.
Rozszerzająca – porównanie wyniku wykładni językowej oraz systemowej lub celowościowej i przyjęciu szerszego znaczenia przepisu niż wynikałoby z interpretacji językowej
Zwężająca – wyższe rozumienie przepisu, niż wynikałoby to z wykładni literalnej, np. węższy krąg desygnatów użytych w przepisie terminów.
Sposoby wykładni, reguły interpretacyjne, inferencyjne i topiki prawnicze to typy środków argumentacyjnych, które służą wyprowadzaniu norm prawnych z innych norm prawnych, których obowiązywanie nie budzi wątpliwości, a także pełnią rolę argumentów przekonywujących do określonej wykładni prawa.
Reguły interpretacyjne – ustalają właściwe znaczenie przepisów prawnych. Należą do zespołu przekładu przepisów na normy prawne. Reguły interpretacyjne wykładni językowej:
Do tekstu przepisu niczego nie wolno dodawać ani odejmować
Zwrotom języka prawnego nie należy nadawać innego znaczenia
Specyficzny zwrot w akcie normatywnym należy rozumieć zgodnie ze znaczeniem
Zwroty jednobrzmiące należy rozumieć jednolicie
Zwroty brzmiące odmiennie nie należy rozumieć jednolicie, lecz odmiennie
Wyjątków od reguł ogólnych nie wolno interpretować rozszerzająco
Reguły inferencyjne – logiczne reguły wnioskowań. Rozciągają znacznie granice systemu prawa, gdyż pozwalają na wyprowadzenie nowych norm z innych, obowiązujących.
Argumentum a fortiori a maiori ad minus = z silniejszego, z większego na mniejsze – jeśli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś ‘więcej’, uprawniony jest też do czynienia czegoś ‘mniej’.
A fortiori a minori ad maius = z mniejszego na większe – jeżeli komuś jest zakazane czynić coś ‘mniej’ tym bardziej zakazane jest mu czynić coś więcej.
a contrario = z przeciwieństwa – jeśli kogoś i tylko jego dotyczy jakiś zakaz lub nakaz zachowania lub gdy zachowanie powinno nastąpić w pewnych warunkach, to innych podmiotów lub w innych warunkach niż wskazane w hipotezie normy zakaz lub nakaz nie dotyczy – gdy z tekstu przepisu wynika, że adresatom normy nakazany jest jeden określony sposób zachowania, to wszystkie inne zachowania są niedozwolone.
Argumentum a silili = wnioskowanie przez analogię, z podobieństwa – zastosowanie przy usuwaniu luk w prawie:
Analogia z ustawy – zastosowanie do stanu rzeczy nieuregulowanego regulacji dotyczącej stanu rzeczy podobnego do objętego luką
Analogia z prawa – sformułowanie nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką w procesie stosowania prawa i na podstawie domniemanych preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa bądź gałęzi prawa.
Wnioskowanie ‘z celu na środki’ – zakaz posługiwania się środkami moralnie nagannymi lub prawnie niedopuszczalnymi.
Jeżeli prawo nakazuje określone zachowanie Z, to zakazane jest podejmowanie zachowań uniemożliwiających zrealizowanie zachowania Z
Jeżeli prawo nakazuje określone zachowanie Z, to nakazane jest podjęcie zachowań stanowiących warunek konieczny zrealizowania zachowania Z
Jeżeli prawo dopuszcza zachowanie Z, to dozwolone jest podjęcie zachowania Z1 prowadzącego do zachowania Z
Topiki prawnicze – prawnicze maksymy, paremie, reguły rozumowania i postępowania – kwestie, co do których panuje zgoda, jak należy rozstrzygać wątpliwości.
PRZESTRZEGANIE I STOSOWANIE PRAWA
Przestrzeganie prawa – zachowanie adresata normy prawnej zgodne z treścią dyspozycji tej normy w warunkach określonych w jej hipotezie. Jest obowiązkiem wszystkich adresatów norm.
Nieprzestrzeganie prawa
Zachowanie contra legem – naruszenie prawa lub złamanie – polega na działaniu lub zaniechaniu niezgodnym z treścią dyspozycji normy bezwzględnie wiążącej w warunkach określonych jej hipotezą.
Obywatelskie nieposłuszeństwo – polega na publicznym manifestowaniu
Zachowanie praeter ;egem = obok prawa
nadużycie prawa podmiotowego – polega na działaniu zgodnym z literalnym brzemieniem przepisu, ale jednocześnie sprzecznie z zasadami współżycia społecznego. Np. właściciel nieruchomości prowadzący na swojej posesji emisje zapachów przykrych dla sąsiadów nie może powoływać się na swoje prawo własności.
Omijanie lub obejście prawa – polega na osiągnięciu celu zabronionego przez jedną normę w taki sposób, że adresat podejmuje zachowanie, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, a nie normy obchodzonej
Stosowanie prawa – sformalizowane działanie kompetentnych organów władzy publicznej polegające na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i konkretnych. Stosowanie prawa łącząc się z jego nieprzestrzeganiem jest podstawą do uchylenia decyzji.
Stosowanie dyspozycji normy prawnej, gdy mamy do czynienia z normą sankcjonowaną, np. decyzja administracyjna w sprawie wymiaru podatku lub wydania prawa jazdy.
Stosowanie sankcji w przypadku normy sankcjonującej, np. grzywna za wykroczenie w ruchu drogowym.
Sposoby stosowania prawa
Ideologia decyzji związanej – decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być całkowicie zdeterminowane treścią norm prawnych. Wartości naczelne to pewność prawa i legalizm poczynań władczych.
Ideologia decyzji swobodnej – naczelne wartości to celowość, skuteczność, sprawiedliwość. Gdy prawo okaże się z nimi niezgodne, powinno być korygowane nie tylko w drodze działań prawotwórczych, ale również poprzez odpowiednią jego wykładnię.
Proces decyzyjny – działanie stosowania prawa.
1) Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa pojawienia się faktu, z którym obowiązujące normy wiążą określone skutki prawne, rozpoczyna proces stosowania prawa. Np. uzyskanie przez policję wiadomości, że z sejfu zniknęły pieniądze.
2) Ustalenie zaistnienia faktu, z którym obowiązujące normy wiążą określone skutki prawne.
Poprzez udowodnienie faktu, które dokonuje się w trakcie postępowania dowodowego stanowiącego część całego procesu stosowania prawa:
Rozstrzygnięcie co do ciężaru dowodu = onus probandi
Rodzaje dowodów dopuszczalnych w postępowaniu – dowód nie może być sprzeczny z prawe, dopuszcza się wszelkie dowody przyczyniające się do wyjaśnienia sprawy.
Sposób ich oceny przez organ stosujący prawo – potrzeba oceny wiarygodności dowodów za pomocą teorii dowodowych = normatywnych, które wskazują jak dowody powinny być traktowane przez organ stosujący prawo:
Teoria swobodnej oceny dowodów – organ zgodnie ze swoją wiedzą i doświadczeniem ocenia
Teoria związanej oceny dowodów – z mocy prawa istnieją dowody bardziej i mniej wiarygodne.
Cele postępowania dowodowego
o prawda materialna – sprawy karne, administracyjne - obraz faktów zgodny z ich rzeczywistym kształtem
o prawda formalna - sądowa – sprawy cywilne - obraz faktów, na jaki godzą się strony postępowania przed organami władzy publicznej, albo jaki wynika z domniemań prawnych i jaki, w konsekwencji, przyjmuje do wiadomości, czyniąc go podstawą podejmowania decyzji, organ stosujący prawo.
Domniemanie prawne – wnioskowanie, które wykorzystuje następujący schemat rozumowania – jeżeli zjawiska należące do typu A i do typu B łączy wysoki stopień współwystępowania, to pojawienie się konkretnego i udowodnionego zdarzenia ‘a’ łączy najprawdopodobniej z pojawieniem się nieudowodnionego zdarzenia ‘b’.
a) domniemanie faktyczne = praesumptio factii – organ stosujący prawo może, ale nie musi, wyciągać wnioski co do zaistnienia nieznanego faktu na podstawie innych znanych faktów. W razie wątpliwości sąd powołuje biegłego.
b) Domniemanie prawne = praesumptio iuris – odwołuje się do norm prawnych i jest prawnie wiążące – prawo nakazuje uznać za znany fakt A, mimo, że nie został on udowodniony, jeżeli został udowodniony fakt B, który z A z reguły współwystępuje.
niewzruszalne = praesumptio iuris ac de iure – nie można obalić przeciwdowodem
wzruszalne = praesumptio iuris tantum – można obalić przeciwdowodem
3) ustalenie treści obowiązującej normy prawnej określającej skutki prawne zaistnienia faktu
ustalenie, czy wchodzące w rachubę przepisy obowiązują w danym czasie i miejscu organ musi podjąć decyzje walidacyjną – warunek podjęcia ostatecznej decyzji władczej
wyprowadzenie normy z przepisów decyzja interpretacyjna – dokonanie wykładni razem z wnioskowaniami
4) konfrontacja udowodnionego faktu z ustaloną treścią obowiązującej normy sumbsumpcja – stwierdzenie, iż udowodniony jednostkowy fakt należy do tej ogólnej kategorii faktów, do której odnosi się dana norma generalna i abstrakcyjna.
5) Wykonanie podjętej decyzji
Stanowienie a stosowanie prawa
W wyniku stanowienia powstają normy generalne i abstrakcyjne, a w wyniku stosowania podejmowane są decyzje o charakterze indywidualnym i konkretnym.
Znajomość prawa – w Polsce niewielka, powody:
Liczba obowiązujących aktów normatywnych
Prawo stanowione ulega bezustannym modyfikacjom
Prawo niezwykle wyspecjalizowane
Urzędowe dzienniki publikacyjne trudno dostępne i kosztowne.
Skuteczność prawa
Finistyczna – przestrzeganie prawa oznacza iż jest ono skuteczne
Behawioralna – fakt podporządkowania się adresatów postanowieniom skierowanych do nich norm
Aksjologiczna – adresaci akceptują i internalizują wartości, które legły u podstaw ustanowionych przez prawodawcę norm prawnych
STOSUNKI PRAWNE
Stosunki prawne – relacje między przynajmniej dwiema osobami, w których zachowania jednej strony wywołują reakcję innej strony i podlegają kontroli norm społecznych, np. umowa kupna-sprzedaży.
Fakty prawne – w ich wyniku powstają skutki prawne
Zdarzenia – wydarzenia niezależne od woli ludzkiej, wynikające często z działania sił przyrody. Normy prawne łączą z tymi faktami skutki prawne w postaci nawiązania, zmiany, wygaśnięcia stosunków prawnych, np. śmierć człowieka łączy się wygaśnięciem większości stosunków prawnych, których był stroną, a także z nawiązaniem stosunków prawnych, w których jako strony występują spadkobiercy zmarłego
Zachowania – wydarzenia zależne od ludzkiej woli
Czyny występują w postaci:
• Czynów zgodnych z prawem, np. nakazanych – stawienie się do poboru wojskowego, dozwolonych – znalezienie skarbu
• Czynów niedozwolonych – przestępstwa, wykroczenia, delikty prawa cywilnego, np. zniszczenia cudzego mienia
Czynności konwencjonalne
• Czynności władcze organów władzy publicznej związane ze stosowaniem prawa, np. wyroki sądowe, decyzje administracyjne.
• Czynności władcze organów władzy publicznej związane ze stanowieniem prawa, np. uchwalanie ustaw przez Sejm
• Czynności prawne wymagające oświadczenia woli zmierzające do wywołania skutków prawnych podejmowane przez osoby fizyczne lub prawne, np. oświadczenie podatkowe.
Oświadczenie woli – przekazanie innej osobie komunikatu, iż pragnie się ustanowić, znieść lub zmienić pewien stosunek prawny.
Podmioty stosunku prawnego – osoby, które występują w stosunku prawnym jako uprawnione lub zobowiązane do określonego zachowania się względem innych osób, będącymi uczestnikami tego samego stosunku prawnego – standardowo: A ma obowiązek zachowania się w sposób Z w stosunku do podmiotu B, np. podatnik ma obowiązek zapłacić podatek do urzędu skarbowego.
Osoba fizyczna – każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci posiadająca:
• Zdolność prawną - możność uczestnictwa jako podmiot w stosunkach prawnych, np. właścicielem domu może być niemowlęcie. Jest to nabycie obowiązków i uprawnień. Nie można jej odebrać ani ograniczyć.
• Zdolność do czynności prawnych – zdolność do składania oświadczeń woli ze skutkiem prawnym w postaci nawiązania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego. Trzeba spełniać następujące warunki aby ją mieć:
Osiągnięcie pełnoletności
Nieubezwłasnowolnienie, np. osoby chore, niedorozwinięte
Ograniczona zdolność do czynności prawnych – osoby, które ukończyły 13 lat lub osoby częściowo ubezwłasnowolnione
Osoba prawna – twór organizacyjny powstały na podstawie i zgodnie z postanowieniami kc lub innych przepisów szczególnych i zwykle dysponującym pewnym majątkiem. Rodzaje:
Zrzeszenia - zgrupowanie pewnej liczby osób fizycznych, np. korporacje, stowarzyszenia, partie polityczne
Zakłady – zgrupowanie pewnego majątku, np. przedsiębiorstwa, spółki
Tryby powstawania osób prawnych:
o Rejestrowy – osoba prawna jest powoływana z inicjatywy założycieli, a osobowość prawną uzyskuje w chwili wpisu do odpowiedniego rejestru na podstawie decyzji organu państwowego = sądu rejestrowego, np. sp. z o.o., fundacje, spółdzielnie, związki zawodowe.
o Ustawowy = erekcyjny – w drodze ustawy tworzona jest pewna instytucja, a przepisy tej ustawy nadają jej jednocześnie osobowość prawną, np. państwowe szkoły wyższe, agencje państwowe.
o Notyfikacyjny – warunkiem powstania osoby prawnej jest powiadomienie = notyfikacja odpowiednich władz państwowych.
Osobowość prawna – osoby prawne ze zdolnością prawną i zdolnością do czynności prawnych. Posiadają ją: województwa, powiaty i gminy jako jednostki samorządu terytorialnego.
Państwo – jest osobą prawną, np. w stosunkach majątkowych występuje pod postacią Skarbu Państwa.
Przedmiot stosunku prawnego – dotyczą jego uprawnienia i obowiązki osób będących stronami.
• Określone zachowanie, np. sprawowanie opieki nad dzieckiem przez piastunkę
• Przedmiot materialny, np. dom stanowiący czyjąś własność
• Prawa, np. udział w sp. z o.o.
Treść stosunku prawnego – składa się z uprawnień i obowiązków jego podmiotów. Np. sprzedający samochód ma obowiązek dostarczyć go kupującemu w dobrym stanie technicznym i bez wad prawnych, zapewnić serwis napraw w ramach gwarancji i rękojmi, kupujący zaś ma obowiązek zapłacić umówioną cenę i samochód odebrać od sprzedawcy.
Rodzaje stosunków prawnych
Ze względu na cechy
Cywilnoprawne
Strony są równoprawne
Nawiązanie stosunku jest dobrowolne
Przedmiot i treść stosunku są określane swobodnie przez strony
Sankcjami są nieważności czynności prawnej lub egzekucyjna
Prawnoadministracyjne
Strony nie są równoprawne władza publiczna jest wyżej
Zawiązanie tego stosunku może nie być dobrowolne
Przedmiot i treść są z reguły określane mocą norm iuris cogentis
Sankcja egzekucyjna, czasami nieważności
Prawnokarne
Nawiązywane w wyniku popełnienia przez indywidualnego sprawcę czynu zabronionego przez ustawę karną
Strony: państwo – przestępca
Wyznacza go norma iuris cogentis
Sankcja egzekucyjna i karna
Ze względu na liczbę podmiotów
Dwustronne, np. kupujący – sprzedający
Wielostronne, np. spółka, spółdzielnia
Ze względu na ‘stopień aktualizacji’
Dwustronnie zindywidualizowane – możność wskazania co do tożsamości podmiotu stosunku, np. stosunek między pożyczkodawcą a pożyczkobiorcą.
Jednostronnie zindywidualizowane – tylko jedna strona może być wskazana co do tożsamości, inne podmioty występują anonimowo, np. stosunek własności – właściciel znany, a wszyscy inni maja prawa i obowiązki wobec właściciela.
Obustronnie niezindywidualizowane = abstrakcyjne – żaden podmiot nie jest znany.
Aktualizacja treściowa – ze względu na zaistnienie pewnych zdarzeń prawnych treść stosunku, czyli prawa i obowiązki każdej ze stron ulegają zmianie.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA
Wina – stan psychiczny towarzyszący przestępcy dokonującemu czynu. Rodzaje:
Umyślna – sprawca ma zamiar dokonać czynu zabronionego
Nieumyślna – nie ma zamiaru dokonać popełnienia czynu zabronionego
Odpowiedzialność prawna – polega na obowiązku ponoszenia przewidzianych przez prawną normę sankcjonującą negatywnych skutków zachowań sprzecznych z dyspozycją normy sankcjonowanej w warunkach określonych przez hipotezę albo negatywnych skutków wystąpienia pewnych zdarzeń, jeśli odpowiedzialność łączy się z określonymi faktami prawnymi niezależnymi od woli człowieka.
Odpowiedzialność za własne zachowania
Odpowiedzialność za cudze zachowania – dotyczą tych, na których ciążą pewne uprawnienia i obowiązki wobec innych podmiotów, np. odpowiedzialność rodziców za szkody wyrządzone przez ich dzieci.
Odpowiedzialność karna – odpowiada się za własne czyny, dotyczy osób fizycznych i tworów organizacyjnych, np. za niszczenie środowiska. Przesłanki = podstawy tej odpowiedzialności:
Popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną
Dokonując czynu trzeba posiadać swobodę wyboru zachowania
Wiek minimalny 17 lat
Odpowiedni stan zdrowia psychicznego
Czy nie zostało podjęte w obronie koniecznej, w stanie wyższej konieczności czy stanie błędu co do okoliczności faktycznych czynu
Musi między działaniem a skutkiem istnieć związek przyczynowy
Czyn dokonany został w stanie winy.
Odpowiedzialność cywilna – dotyczy osób fizycznych i prawnych, jednostek organizacyjnych bez osobowości prawnej. Odpowiada się za własne i cudze zachowania., np. za zachowanie zwierzęcia.
Odpowiedzialność z tytułu deliktu = czynu niedozwolonego – za szkodę powstałą w następstwie naruszenia zakazu lub nakazu, np. zniszczenie rzeczy cudzej.
Służbowa – ponoszona przez pracowników wobec pracodawcy z powodu naruszenia obowiązków związanych z wykonywaną praca
Parlamentarna – ponoszona przez rząd lub indywidualnie przez jego członków wobec Sejmu z powodu niezgodności działania władzy wykonawczej z wolą parlamentu
Konstytucyjna – dotyczy najwyższych funkcjonariuszy państwa, np. prezydenta, za czyny zawinione niezgodne z konstytucją lub ustawami. Zajmuje się tym Trybunał Stanu.
SPRAWIEDLIWOŚĆ I RZĄDY PRAWA
Sprawiedliwość – wartość, cnota doskonała etyczna. Koncepcje sprawiedliwości:
• ‘każdemu według jego dzieł’ – ostateczny efekt
• ‘każdemu według jego zasług’
• ‘każdemu według jego potrzeb’
• ‘każdemu według jego pozycji’
• ‘każdemu to samo’
• ‘każdemu według tego, co przyznaje mu prawo’
formalna koncepcja sprawiedliwości – sprawiedliwość jako właściwość czyjegoś postępowania polegająca na równym traktowaniu podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji lub noszących jednakowe cechy.
Przeczytaj podobne teksty
- 85% Prawoznawstwo ściąga
- 89% Prawoznawstwo.
Czas czytania: 71 minut
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.