Wycieczka po Nowej Hucie

Witam państwa. Dzisiaj zwiedzimy zabytki najpiękniejszej dzielnicy w Polsce, którą z pewnością jest Nowa Huta. Dziś przekonają się państwo o tym, że N H nie jest najniebezpieczniejszą dzielnicą w Polsce, ale najpiękniejszą.

Na początek opowiem państwu o historii i architekturze Nowej Huty.
Generalnym projektantem Nowej Huty został T. Ptaszycki, a autorami koncepcji urbanistycznych: B. Skrzybalski, S. Juchnowicz i T. Rembiesa. Plan nowego miasta nawiązywał do wielkich kompozycji urbanistycznych epoki baroku. Z placu Centralnego, stanowiącego środek całego układu, rozchodziło się promieniście 5 osi - al. Planu 6-letniego i al. Rewolucji Kubańskiej (ob. połączone w al. Jana Pawła II) biegły od centrum Krakowa do kombinatu, al. Rewolucji Październikowej (ob. W. Andersa) prowadziła do os. Bieńczyce, al. W.I. Lenina (ob. Solidarności) do centrum kombinatu, natomiast al. Róż miała prowadzić do niezrealizowanego ratusza miejskiego. Południowa strona placu pozostała otwarta (projekt wykorzystania terenu nie został zrealizowany). Zarówno całe założenie urbanistyczne jak i poszczególne realizacje (gł. zabudowa pl. Centralnego) stały się jednym z najbardziej znaczących przykładów budownictwa okresu realizmu socjalistycznego (m.in. bogate rozczłonkowanie plastyczne fasady, nawiązywanie do architektury historycznej, zwłaszcza renesansu, stosowanie kolumnad, attyk i podcieni). Na podkreślenie zasługuje fakt, iż nowe miasto wznoszone było kompleksowo: budynki mieszkalne, gmachy użyteczności publicznej, infrastruktura społeczna, i przemysłowa, a także tereny zielone realizowane były jednocześnie. Realizację monumentalnego projektu rozpoczęto od budowy osiedli Wandy, Willowego, Młodości, Na Skarpie oraz Sportowego.

Wokół placu zaprojektowano 4 kwartały bloków mieszkalnych oraz liczne osiedla mieszkaniowe w otoczeniu zieleni. Pierwsze budynki wg projektu F. Adamskiego wykonano z cegły, 2- i 3-kondygnacyjne, kryte skośnymi dachami) oddano do użytku w grudniu 1949. W latach 1950-56 zrealizowano zabudowę przestrzeni pl. Centralnego; w tym czasie zabudowano również segmenty miasta oznaczone pierwotnie literami A (ob. Centrum A, osiedla Ogrodowe, Hutnicze, Stalowe), B (Centrum B, osiedla Słoneczne, Szkolne i Zielone) oraz C (Centrum C, osiedla Zgody, Urocze, Teatralne, Górali i Krakowiaków).

W tym okresie wznoszono domy w zabudowie obrzeżnej - wzdłuż gł. ulic 5-7-kondygnacyjne, wewnątrz osiedli 3-5-kondygnacyjne (J. Ingarden, A. Uniejewski, T. Janowski, A. Fołtyn). Początkowo stosowano cegłę, po 1952 elementy prefabrykowane, następnie technikę wielkopłytową. Plac Centralny to najstarszy plac Nowej Huty, położony u zbiegu alei Jana Pawła II, Solidarności, Róż i W. Andersa. Zaprojektowany 1949 (generalny projektant T. Ptaszycki), realizowany do 1955 jako główny element monumentalnego założenia urbanistycznego Nowej Huty. Schemat urbanistyczny placu wzorowano na założeniach rezydencjonalnych epoki baroku (Wersal). Zaprojektowany na planie czworoboku, z 5 alejami rozchodzącymi się promieniście. Aleje Planu 6-letniego i Rewolucji Kubańskiej (ob. al. Jana Pawła II), przebiegające wzdłuż południowego boku placu, stanowiły fragment istniejącej wcześniej drogi z Krakowa do Mogiły. Plac położony jest nietypowo na obrzeżu miasta (a nie w jego środku). Z 3 stron zabudowany jednolitymi budynkami mieszkalnymi wzniesionymi w stylu socrealizmu, od południowej otwarty na krajobraz. Perspektywa al. Lenina (ob. al. Solidarności) została zamknięta budynkami administracyjnymi Huty im. W. Lenina. Projekt nie został całkowicie zrealizowany, nie wybudowano m.in. ratusza m. Nowa Huta, który miał zamykać od południa główną oś założenia. W pobliżu placu (od strony południowej) wzniesiono Nowohuckie Centrum Kultury (proj. Z. Pawelski 1983) i osiedle mieszkaniowe (proj. R. Loeler 1987-94). Na głównej osi założenia od strony miasta, w al. Róż (zaprojektowanej jako wnętrze placowe), ustawiono w 1973 pomnik W. Lenina (M. Konieczny), uszkodzony w wyniku wybuchu i naprawiony 1979, usunięty 1989.


Skoro znają już państwo historię Nowej Huty, to rozpocznijmy wycieczkę.
Pierwszym punktem naszej wycieczki jest Kopiec Wandy. Kopiec stoi nieopodal muru otaczającego kombinat metalurgiczny, na najwyższym w tej okolicy wzniesieniu. Jego wysokość wynosi ok. 14 m. a średnica podstawy ok. 45 m. Kopiec powstał prawdopodobnie ok. VIII w. n.e. i ma stanowić mogiłę legendarnej Wandy, córki księcia Kraka. W istocie nie znamy faktycznej przyczyny powstania kopca ani jego zawartości, gdyż nie był on poddany badaniom archeologicznym. Takie badania były natomiast prowadzone w okresie międzywojennym na kopcu Kraka, który jest wytworem tej samej kultury, co kopiec Wandy. Dzięki nim znamy sposób budowy takich obiektów: rdzeniem był pal osadzony w kamiennym kopczyku, wokół niego promieniście układano warstwy wikliny, przez całą wysokość kopca. Taka konstrukcja doskonale wiązała budowlę i nie dopuszczała do jej erozji. Dzięki tej technice kopiec Wandy znajduje się w o wiele lepszym stanie, niż młodsze o kilkaset lat kopce Piłsudskiego i Kościuszki, wymagające częstej konserwacji. Wśród różnych przyczyn powstania kopca, obok tego, co głosi legenda wymienia się powody obronne, obrzędowe, a także astronomiczne. W tym ostatnim przypadku kopiec Wandy wraz z kopcem Kraka miałby tworzyć element celtyckiego systemu kalendarzowego. Reminiscencją z czasów pogańskich było palenie na kopcu Wandy ognisk w Zielone Świątki, zwyczaj kultywowany jeszcze w XIX wieku.W dniu 13 XI 1890 roku na szczycie ustawiono pomnik projektu Jana Matejki, który przedstawiał orła ze złożonymi skrzydłami, zwróconego ku zachodowi. Na postumencie, na którym stoi orzeł wyryto napis "Wanda " oraz dwa miecze i kądziel. Obecnie pomnik został odrestaurowany. Za prekursora turystyki (w dość luźnym znaczeniu tego słowa) można uznać C.K. Norwida, który odwiedził kopiec w 1840 roku. Efektem jego wizyty był poemat "Wanda ".

Kolejnym punktem naszego zwiedzania Nowej Huty jest kościół „Arka”. Kościół ten został zbudowany wg projektu Wojciecha Pietrzyka i ma kształt łodzi. Ze względu na swój specyficzny kształt jest nazywana Arką Pana. W środku znajduje się 8-metrowy krucyfiks, dzieło Bronisława Chromego. W 1977 roku kościół konsekrował kardynał Karol Wojtyła.

Następnym obiektem godnym pokazania jest znajdujący się niedaleko z tąd „Teatr Ludowy”. Rozpoczął on działalność 3 grudnia 1955 roku premierą "Krakowiaków i Górali" Bogusławskiego. Akcja sztuki toczy się w pobliskiej wsi Mogile. To właśnie tutaj a nie w Krakowie zrealizowano szereg krajowych i światowych prapremier. Pierwszym dyrektorem została reżyser Krystyna Skuszanka. Oblicze ideowo-filozoficzne owocuje ciekawymi inscenizacjami: "Burza" Shakespeare 'a, Sen srebrny Salomei " Słowackiego, "Myszy i Ludzie " Steinbecka, "Stan oblężenia " Camusa, "Imiona władzy" Broszkiewicza. Gdy w 1963 r. kolejnym dyrektorem zostaje scenograf Szajna powstają nowe: "Rewizor " Gogola, "Puste Pole" Hołuja czy "Zamek " Kafki. Angażowano tutaj szereg wybitnych reżyserów: Izabela Cywińska, Olga Lipińska, Lidia Zamkow, Jerzy Zegalski; aktorów: Irena Jun, Franciszek Pieczka, Witold Pyrkosz, Tadeusz Szaniecki, Izabela Olszewska, Zdzisław Maklakiewicz, Tadeusz Kwinta, Anna Lutosławska czy scenografów: Krystyna Zachwatowicz, Adam Kilian, Krzysztof Pankiewicz. Teatr od początku swojego istnienia zyskał ogólnopolską sławę podziwiany był nie tylko w Krakowie i Stolicy, ale także w Paryżu czy Wenecji. Gdy kierownictwo artystyczne obejmują: Irena Babel (od 1966), Waldemar Krygiel (od 1971), Ryszard Filipski (od 1974), Henryk Giżycki (od 1979) następuje odejście od konwencji awangardowej i przejście w kierunku teatru "bardziej edukacyjnego " adresowanego do mniej wyrobionego widza. Po 1989 r. dyrekcję teatru obejmuje Jerzy Fedorowicz. Pierwszą premierą był "Człowiek z marmuru - początek i koniec ", sztuka oparta na motywach znanego filmu Andrzeja Wajdy Nowa dyrekcja dokonuje swoistego cudu wśród lokalnej społeczności, która zaczęła tłumnie odwiedzać scenę dzięki wytężonej pracy, pozyskaniu wybitnych artystów czy otwarciu małej sceny w centrum Krakowa przy ul. Kanonicznej. Obecnie "Teatr Ludowy " odzyskuje również swoją międzynarodową pozycję na niespotykaną w swojej historii skalę.

Tak oto kończy się nasza wycieczka. Mam nadzieję, że podobała się państwu i, że spotkamy się na kolejnej. Życzę państwu miłego dnia i dowidzenia.