POŁOŻENIE
Beskidy to północna część Karpat ciągnąca się od rzeki Beczwy (Czechy), poprzez tereny Polski, po rzekę Czeremosz (Ukraina). Ich długość wynosi 600 km, a szerokość do 50 km. Od północy sąsiadują z Pogórzem Karpackim, a na południu z Pieninami. Sieć rzeczna Beskidów wchodzi w skład dorzeczy Wisły (Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Biała, Wisłoka, Wisłok, San), Odry (Olza, Ostrawica), Dunaju (Beczwa, Orawa, Cisa) i Dniestru (Czeremosz).
PODZIAŁ
- Beskidy Zachodnie
- Beskidy Środkowe
- Beskidy Wschodnie
Beskidy Zachodnie
Jest To makroregion fizyczno-geograficzny, położony w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich. Na obszarze Czech, Słowacji i Polski, pomiędzy doliną Beczwy na zachodzie a dolinami Laborca i Osławy na wschodzie. Beskidom Zachodnim - w przeciwieństwie do Beskidów Wschodnich - towarzyszy od północy szeroki pas Pogórza, oddzielający je od kotlin Podkarpacia Północnego.
Beskid Śląski - stanowi najbardziej na zachód wysuniętą część polskich Beskidów. Skrzyczne (1257 m n.p.m.), Barania Góra (1220 m n.p.m.) leżące na granicy orograficznej oraz Stożek i Czantoria
Beskid Mały - pomiędzy rzekami Białą na zachodzie i Skawą,choć dość rozległy, w porównaniu choćby z sąsiednim Beskidem Śląskim nie imponuje wysokością. Najwyższe szczyty ledwie przekraczają 900 m.
Beskid Makowski - pasmo górskie położone pomiędzy Koszarawą na zachodzie a Krzyworzeką na wschodzie. Najwyższe wzniesienie - Lubomir (904 m n.p.m.).
Beskid Żywiecki - najwyższa część Beskidów Zachodnich, między Przełęczą Koniakowską na zachodzie a Przełęczą Sieniawską na wschodzie. W jej skład wchodzą: grupa Wielkiej Raczy (1236 m n.p.m.), masyw Pilska (1557 m n.p.m.), Pasmo Babiogórskie (1725 m n.p.m.), Pasmo Jałowieckie (1111 m n.p.m.), Pasmo Podhalańskie (912 m n.p.m.).
Beskid Sądecki - między Dunajcem na zachodzie a Przełęczą Tylicką na wschodzie. Przełom Popradu dzieli Beskid Sądecki na Pasmo Radziejowej (1262 m n.p.m.) i Pasmo Jaworzyny (1114 m n.p.m.). Mają one łączną długość 50 km.
Gorce - grupa górska położona pomiędzy Rabą a Dunajcem, od północy sąsiadująca z Beskidem Wyspowym, a od południa z Podhalem. Najwyższy szczyt: Turbacz (1310 m n.p.m.)
Beskid Wyspowy - grupa górska między doliną Skawy a Kotliną Sądecką. Charakteryzuje się występowaniem pojedynczych masywów górskich o dużych wysokościach względnych ponad poziom dolin śródgórskich. Najwyższy szczyt- Mogielnica (1170 m.n.p.m.)
Beskidy Środkowe
Beskid Niski- część Beskidów Środkowych, pomiędzy Przełęczą Tylicką na zachodzie a Przełęczą Łupkowską na wschodzie, po obu stronach europejskiego działu wodnego. Pasmo graniczne Polski i Słowacji. Wysokość szczytów na ogół do 1000 m. Najwyższy w polskiej części jest masyw Lackowa (997 m n.p.m.):
Beskidy Zachodnie od Wschodnich oddziela Przełęcz Łupkowska.
Beskid Wschodni
Część Beskidów, położona w Karpatach Wschodnich, na obszarze Ukrainy, Polski oraz Słowacji i Rumunii. Najwyższy szczyt Howerla (2058 m n.p.m.)
Bieszczady - najwyższy szczyt Tarnica (1346 m n.p.m.)
Beskidy Lesiste - położony na obszarze Polski i Ukrainy i (niewielka część) Rumunii, pomiędzy doliną Sanu na północnym-zachodzie i doliną Suczawy na południowym-wschodzie. Wznoszą się do 1836 m n.p.m. (Sywula w Gorganach). Cechą charakterystyczną jest brak - charakterystycznej dla Beskidów Zachodnich - części pogórskiej, stąd Beskidy Lesiste opadają wyraźnym progiem ku kotlinom Wschodniego Podkarpacia
Beskidy Połonińskie - pomiędzy Przełęczą Łupkowską na północnym-zachodzie a dol. Czarnego Czeremoszu na południowy-wschód. Wznoszą się do 2061 m n.p.m. (Howerla w Czarnohorze). Beskidy Połonińskie cechują się rzeźbą średniogórską, w najwyższych partiach występują formy polodowcowe.
Rzeźba
Karpaty zewnętrzne, obejmujące Beskidy i Pogórze Karpackie, są zbudowane wyłącznie z utworów fliszowych, które gromadziły się na dnie istniejącego tu morza poczynając od okresu jurajskiego, a następnie w ciągu kredy i paleogenu; miąższość fliszu karpackiego jest olbrzymia sięga, bowiem 6000 m. Nagromadzenie tak wielkiej masy materiału wywołało postępujące stopniowo uginanie skorupy ziemskiej i powstanie geosynkliny w wąskiej strefie zawartej pomiędzy sfałdowanymi już poprzednio zesztywniałymi masywami Karpat wewnętrznych na południu, a płyta wschodnioeuropejską i Górami Świętokrzyskimi na północy. Poczynając od okresu przełomowego pomiędzy oligocenem a miocenem i w ciągu miocenu, wskutek postępującego od południa nacisku sztywnych masywów górskich, plastyczne osady fliszu zaczęły stopniowo fałdować, a następnie nasuwać ku północy, w postaci olbrzymiego wachlarza płaszczowin nakładających się kolejno jedne na drugie. Każda z płaszczowin posiada jeszcze szereg fałdów wtórnych tak, że w tektonice Karpat wyróżnia się jako jednostki zasadnicze w granicach Polski jedynie w wąskim skrawku na południe od Przemyśla. Grupa średnia obejmuje płaszczowinę skolską (zwana także fałdami skibowymi), najgłębszą w tym zespole i sięgająca najdalej ku północnemu wschodowi po linię między Przemyślem a Dębicą. Na płaszczowinę skolską nasuwa się płaszczowina podśląska ukazująca się głównie w obrzeżeniu leżącej na niej i ciągnącej się nieprzerwanie wzdłuż całego łuku karpackiego płaszczowiny śląskiej. W strefie ciągnącej się wzdłuż linii Lesko- Sanok- Krosno sfałdowania w obrębie płaszczowiny śląskiej są drobniejsze i niższe; powstało tu wiec obniżenie o charakterze synklinorium, zwane centralna depresją karpacką. Na płaszczowinę śląską nasuwają się w Karpatach Wschodnich fałdy dukielskie, a na Śląsku Cieszyńskim, tzw. Łuska magurska. Jednostkę nasuniętą na poprzednio wymienione grupy stanowi grupa magurska reprezentowana w granicach Polski przez płaszczowinę magurską, która stanowi jednolity zespół fałdów nie rozbity na jednostki podrzędne. Płaszczowina magurska graniczy od południa pasem skałkowym.
Po okresie wypiętrzeń, które doprowadziły do powstania płaszczowin, już pod koniec trzeciorzędu, w pliocenie, obszar Karpat uległ jeszcze dwukrotnie wydźwignięciu w całości. Końcowej fazie ruchów tektonicznych towarzyszyły również wylewy skał magmowych: andezytów w północnym obrzeżeniu Pienin i cieszynitów w Pogórzu Śląskim.
Postępujące równolegle z wypiętrzeniem modelowanie Karpat przez denudację i erozję objęło przede wszystkim ich części brzeżne, a więc strefy dzisiejszego pogórza, któremu towarzyszą od południa pasma Beskidów, mające charakter ostańców. Śladem dwukrotnego wydźwignięcia Karpat u schyłku trzeciorzędu są powierzchnie zrównań zaznaczające się wyraźnie w profilach zboczy. Wyższa z nich, powierzchnia zrównania śródgórskiego, świadczą o działaniu denudacji górnomioceńskiej została wydźwignięta na przełomie miocenu i pliocenu i obecnie można ją prześledzić na wysokości około 250 m ponad dnem dolin karpackich. Niższa powierzchnia zrównania podgórskiego ciągnąca się na wysokości około 150 m ponad dna dolin wyznacza okres denudacji dolnoplioceńskiej, po którym, w górnym pliocenie nastąpiło ponowne wydźwignięcie Karpat, co wywołało nową fazę wcinania się dolin i rozwój sieci dolinnej, która przetrwała do chwili obecnej. Z tego okresu geologicznego pochodzą głębokie doliny rzeczne Soły, Raby, Dunajca, Wisłoka, Czeremoszu. Również z trzeciorzędu pochodzą położone u zbiegów dolin kotliny erozyjne: Żywiecka, Sądecka, Jasielsko-Krośnieńska.
Lądolód skandynawski dotarł do Karpat tylko podczas zlodowacenia krakowskiego; wkroczył on jedynie na obszar Pogórza Karpackiego, gdzie do wysokości 450 m można spotkać głazy narzutowe pochodzenia skandynawskiego i wsunął się w doliny niedocierające jednak do Beskidów. Nie pokryte lodowcami pasma Karpat, wystawione na działanie wietrzenia mrozowego, powlekały się grubym płaszczem zwietrzeliny; intensywne wietrzenie skał i ogólna denudacja tego obszaru doprowadziły do obniżenia i zaokrąglenia wierzchołków i rozwoju i krajobrazu przypominającego obraz średniogórzy.
Klimat
Klimat Beskidów jest umiarkowany górski o wzrastających (ku wschodowi) cechach kontynentalnych. Cecha charakterystyczna to zmniejszanie się rocznej amplitudy temperatur wraz z wysokością. Dobrze wykształcone są piętra klimatyczne, od umiarkowanie ciepłego po umiarkowanie zimny w szczytowych partiach Babiej Góry i Pilska. Z piętrowością klimatyczną wiąże się piętrowy układ roślinności:
1.Regiel dolny
- buk (Fagus sylvatica)
- jodła (Abies alba)
- jawor (Acer pseudoplatanus)
- karpacki bór świerkowy ze świerkiem (Picea abies)
2. Piętro kosodrzewiny - na Babiej Górze i Pilsku od około 1390 do 1650 m n.p.m.
- porzeczka skalna
- jarzębina zwyczajna
- skarlały świerk
3. Piętro alpejskie (halne) na Babiej Górze od ok. 1650 m n.p.m.
- kostrzewa niska
- kostrzewa karpacką i mietlica alpejska
FAUNA I FLORA
• jeleń, dzik
• lis, kuna i borsuk, niedźwiedź, wilk, ryś, żbik
• ptaki:
-sikora, drozd, dzięcioł, głuszec
-ptaki drapieżne: orlik krzykliwy, gadożer, myszołów, kania, kruk, jarząbek, puchacz
• płazy i gady:
-salamandra plamista, kumak górski, żmija, gniewosz, padalec, traszka górska
-ryby: karp, karaś, leszcz, lipień i pstrąg strumieniowy
• ponadto: 3000 gatunków bezkręgowców, z których najliczniejsze są chrząszcze i błonkówki, motyle, muchówki, niesporczaki i mięczaki
Roślinność jest ułożona piętrami. Do wysokości 900 m n.p.m. stoki porastają lasy mieszane, na znacznych obszarach już dzisiaj wycięte, od 900 do 1150 m n.p.m. rosną lasy regla dolnego, składające się głównie ze świerka, z niewielką domieszką jodły i buka, powyżej, od 1150 do 1360 m n.p.m., znajduje się piętro regla górnego, tworzone przez świerk. W najwyższych partiach występuje kosodrzewina i łąki wysokogórskie (hale). Rzeki Beskidów cechują duże wahania stanów wód.
Gospodarka
Beskidy są ubogie w surowce mineralne. Gospodarcze znaczenie mają jedynie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego w okolicach Krosna, Jasła, Sanoka. Ropa naftowa, podobnie jaki jej pochodne- gaz ziemny, wosk ziemny i asfalt- powstaje z substancji organicznej nagromadzonej w przybrzeżnych strefach mórz , w warunkach beztlenowych, i poddanej następnie ciśnieniu warstw zalegających powyzej oraz działaniu wysokiej temperatury. W warstwach sfałdowanych natomiast rozpoczyna się wędrówka gazu i ropy ku wierzchołkom antyklin. W wyniku tego procesu w najwyższych partiach antyklin gromadzi się gaz ziemny jako najlżejszy, niżej powstają zbiorniki ropy naftowej, a najniżej występuje woda. Wśród warunków szczególnie sprzyjających wędrówce gazu i ropy naftowej należy wymienić porowatość skał tzn. właściwość, którą odznaczają się szczególnie niektóre piaskowce (np. piaskowce ciężkowickie, krośnieńskie, cergowskie i inne). Ponadto piaskowce roponośne powinny posiadać osłonę w postaci warstwy łupków ilastych lub iłów, które uniemożliwiając dalsza wędrówkę rozproszenie się ropy sprzyjają powstawaniu jej zbiorników. Pierwsza kopalnia powstała miejscach 1854 roku miejscach Bóbrce miejscach należy do najstarszych na świecie. Większość wybudowano jednak pod koniec XIX wieku miejscach na początku XX. Złoża w okolicy Krosna i Jasła są dziś na wyczerpaniu. Wydobycie jej przyczyniło się do rozwoju przemysłu rafineryjnego. Zbudowano rafinerie w Gorlicach, Jaśle i Jedliczach. Prekursorem rafinacji ropy był aptekarz Z Krosna, Ignacy Łukasiewicz. W 1852 roku opracował on proces destylacji ropy i uzyskał z niej naftę, którą zastosował w skonstruowanej przez siebie lampie.
Beskidach Wschodnich powstał Karpacki Okręg Przemysłowy. Głównymi ośrodkami tego okręgu są: Krosno, Jasło, Sanok i Nowy Sącz. Oprócz górnictwa i przetwórstwa ropy naftowej i gazu ziemnego rozwinął się tu przemysł elektromaszynowy, środków transporu, mineralny, chemiczny. Zakładami o największym znaczeniu są: Fabryka Autobusów „Autosan” w Sanok, Fabryka Amortyzatorów w Krośnie, Krośnieńskie Huty Szkła oraz Zakłady Przemysłu gumowego „Stomil” w Sanoku. W Nowym Sączu uruchomiono fabrykę elektrod węglowych, jedną z większych w kraju, zakłady odzieżowe oraz Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego.
W kilku miejscach wydobywa się piaskowce. Kamieniołomy tych skał znajdują się m.in. w okolicach Bielska Białej, Żywca, Myślenic, Nowego Sącza, Jasła i Krosna.
Dominującą rolę w gospodarce omawianej krainy odgrywa dziś przemysł przetwórczy. W Beskidzie Śląskim i na Pogórzu rozwinął się przemysł odzieżowy i włókienniczy. Najważniejszym ośrodkiem jest Bielsko-Biała (przemysł wełniany), a ponadto Kęty i Andrychów. O bardzo wczesnym rozwoju włókiennictwa, a zwłaszcza sukiennictwa, którego tradycje sięgają tutaj XIII wieku, zadecydowało w znacznym stopniu położenie tych ośrodków na międzynarodowym podkarpackim szlaku dróżnym. Inne gałęzie przemysłu rozwinięte w tym regionie to energetyka, przemysł samochodowy (1972 uruchomiono Fabrykę Samochodów Małolitrażowych, od 1992 Fiat Auto Poland), elektromaszynowy, obuwniczy i spożywczy. Wokół Bielska Białej powstał Bielski Okręg Przemysłowy silnie zintegrowany z Górnośląsko-Krakowskim Okręgiem Przemysłowym.
Zmienne warunki klimatyczne i glebowe oraz urozmaicona rzeźba ternu sprawiły, że występują tu różne zbiorowiska roślinne. Bogate zasoby drewna przyczyniły się do rozwoju przemysłu drzewnego i papierniczego. Największymi ośrodkami są: Żywiec, Sucha Beskidzka oraz Rzepedź w Bieszczadach.
Występują tu przeważnie słabe gleby górskie, a w dolinach rzek mady. Część pokrywają czarnoziemy rozwinięte na lessach. Na Ziemi Sądeckiej intensywnie uprawia się owoce i warzywa. Tam też powstały liczne przetwórnie owocowe i warzywne, z których największa znajduje się w Tymbarku koło Limanowej.
Rolnictwo odgrywa drugorzędną rolę w gospodarce Karpat. Dostosowało się ono ściśle do warunków naturalnych, jakie stwarzają góry. W strefie Pogórza oraz w Beskidach do wysokości ok. 700 m n.p.m. uprawia się żyto i pszenicę. Na Wylesionych terenach do wysokości ok. 1000 m n.p.m. występują uprawy ziemniaków i owsa.
Ostatnia z wymienionych roślin stanowiła główne pożywienie koni, które hodowano tu masowo jeszcze w pierwszej połowie XX wieku. W minionych latach powierzchnie obsiewane owsem wyraźnie zmniejszyły się. Powyżej 1000 m n.p.m. występują głównie łąki i pastwiska oraz rozwinięte jest pasterstwo, choć spotyka się także pola uprawne. Hodowano głównie owce. Dziś pasterstwo ustępuje miejsca innym formom gospodarki, głównie hodowli bydła.
Karpaty są obszarem o najwyższych opadach w Polsce. W związku z tym występują tu nadwyżki wodne, które dotychczas nie były należycie wykorzystane. Na rzekach karpackich wybudowano nieliczne zbiorniki i elektrownie: w Porąbce i Trefnej na Sole, w Rożnowie i Czchowie na Dunajcu oraz w Solinie i Myczkowcach na Sanie. Potencjał energetyczny tych rzek jest słabo wykorzystany.
Bardzo ważną rolę w gospodarce Beskidów odgrywa turystyka. Ruch turystyczny skupia się w rejonie Wisły i Żywca. Są to przede wszystkim tereny wypoczynku świątecznego i urlopowego mieszkańców Górnego Śląska i Karakowa.
Ważnym bogactwem Karpat są także wody mineralne występujące w Beskidzie Sądeckim, w dolinie Popradu. Najbardziej znane uzdrowiska tego regionu to: Krynica, Muszyna, Żegiestów i Piwniczna Zdrój. Innymi większymi uzdrowiskami i miejscowościami o wybitnych walorach są : Rabka, Iwonicz, Romanów, Wisła i Ustroń.
Parki Narodowe
W Beskidach utworzono cztery parki narodowe:
1. Babiogórski
2. Gorczański
3. Magurski
4. Bieszczadzki
Babiogórski Park Narodowy
Najwyższy szczyt Beskidu Zachodniego stanowi Babia Góra ze szczytem Diablikiem wznoszącym się na wysokość 1725m. Oddzielona od sąsiednich grzbietów górskich głębokimi przełęczami, na zachodzie Jałowiecką od pasma Mędralowej i na wschodzie Krowiarkami od pasma Policy, pod względem morfologicznym i klimatycznym wyraźnie odcina się od otoczenia. Piękno babiogórskiej przyrody sprawiło, że już w 1954 roku utworzono tu park narodowy obejmujący powierzchnię 1727,5 ha. Szczyty Babiej Góry pokrywają gołoborza skalne, a widoki stąd nie mają sobie równych. Zbocze góry charakteryzują skaliste stoki i rwące strumienie. Podobnie jak w Tatrach, występują tu pionowe piętra roślinności. Jeszcze w latach pierwszej wojny światowej żył tu niedźwiedź, dłużej przetrwał żbik i ryś, którego spotyka się i obecnie. Występuje tu także sarna, dzik, lis i inne. Ptaki reprezentują m.in: cietrzew, głuszec, jarząbek, drozd obrożny i puchacz alpejski podnóża Babiej Góry znajduje się zabytkowe schronisko Markowe Szczawiany, będące dobrym punktem wypadowym do poznania malowniczej okolicy. W pobliskiej Zburzycy warto zwiedzić skansen orawski.