Założenia co do wierzeń starożytnych Egipcjan są różne. Niektórzy egiptolodzy uważają, że Egipcjanie byli monoteistami czyli czcili jednego boga, który objawiał się w różnych postaciach. Inni natomiast bronią powszechnego poglądu zakładającego, iż religia tej cywilizacji była politeistyczna tzn. wierzono i czczono wielu bogów. Są i tacy, którzy twierdzą, ze wierzący Egipcjanin był henoteistą, to znaczy, wybierał sposród wielu bogów jednego, który był dla niego najważniejszy. Ostatnio pojawił sie pogląd, ze ówczesni ludzie w ogóle nie zastanawiali sie nad takim problemem jak "jeden bóg czy wielu".
W starożytnym Egipcie znaczenie i rangę poszczególnych bogów wyznaczała wiara ludu, upodobania władców, a także pomysły kapłanów. Lud czcił przede wszystkim tych bogów (znamy ich co najmniej kilkuset!), którzy byli bezposrednio związani z rodzinną wioska albo miastem. Gdy rosło znaczenie któregoś z bogów, umacniały sie wpływy miasta, i odwrotnie: ranga miasta decydowała o wielkości zasiegu wpływów jego patrona. W niektórych miastach działali kapłani-teologowie, którzy opracowali naukę o naturze bogów, świata, ich pochodzeniu. Tworzyli rodziny bogów, łącząc ich w pary, trójki, ósemki, grupy dziewięcioosobowe, i nawet większe. Bogowie najbardziej znanych rodzin dziewięcioosobowych mieli byc bogami najstarszymi. Przypominali uosobione elementy natury. Takie filozoficzne pomysły kapłanów znała i rozumiała wąska grupa myślicieli i władców. Sami faraonowie utożsamiali się z bogiem Horusem, oraz byli synami boga Re (boga Słońca). Otaczały ich wcielenia bogini Hathor. Dobierali też dla siebie i państwa imiona osobiście cenionych bogów albo patronów miejsc, które aktualnie były stolicami calego Egiptu (np. bóg Amon). Tu także istniała tendencja do łaczenia bogów w pary: Amon-Re, trójki: Amon-Re-Harachte. Za najważniejsza trójkę uważano tę z Abydos, czyli Ozyrysa-boga dobroci, Izydę i Horusa. Trójca z Memfis to Ptah, Sahmet i Nefer-Tum; w Tebach królowali:Amon, Mut i Chonsu. Trzymając sie wersji, ze Egipcjanie byli monoteistami tym głównym bogiem egipskim był Amon lub inaczej zwany Amon-Re. Był to bóg słonca, ojciec życia, a pozostali bogowie byli tylko poszczególnymi elementami jego ciała.
Zgodnie z rytuałem „psychostatis” (co oznacza ważenie dusz, czyli ceremonię ostatecznego sądu nad umarłymi) dusza zmarłej osoby płynęła świętą barką poprzez wody Pól Elizejskich.
Podczas swej podróży barka wznosiła troche swiatła w krainy zamieszkałe przez potepione dusze, które drżały ze szczęścia na widok tej odrobiny słonca jaka była im teraz zakazana. Barka płynęła dalej, a kiedy minęła nieco jaśniejsza strefę odpowiadającą naszemu czyśćcowi , docierała na dwór Ozyrysa i jego czterdziestu dwóch pomocników. Na jednej szali składano serce zmarłego, a na drugiej pióro- symbol bogini Maat. Jesli zmarły uczynił w swoim życiu wiecej dobrego niż złego stawał sie jednym z głosów prawdy, a tym samym scalał sie z mistycznym ciałem boga Ozyrysa. Jesli było inaczej serce zmarłego pożerało zwierzę z głową krokodyla i ciałem hipopotama, a zmarły tracił szanse istnienia w Innym Świecie. Natomiast dusze ułaskawione przenosily sie do Jalu, czyli pól Elizejskich. Fundamentalna idea religijna starożytnego Egiptu była wiara w ciagłość życia nawet po fizycznej śmierci. I tylko ci, którzy nadal cieszą sie tym, czym cieszyli sie za życia, beda mogli wejść do Tamtego Świata.
System wierzeń religijnych starożytnego Egiptu był dość zawiły, niejednordny i zmienny w czasie. Kult poszczególnych bogów związany był z określonym miejscem, tylko niektóre z nich awansowały do rangi bóstw panstwowych. Poczatkowe wierzenia Egipcjan (z czasów predynastycznych) miały charakter zoomorficzny (bogowie byli przedstawiani w postaci zwierząt lub z cechami zwierzęcymi), następnie w okresie Starego Państwa przybrały charakter antropomorficzny (polegający na wyobrażaniu bóstw pod postacią ludzką, oraz przypisywanie im ludzkich cech psychicznych i zachowań). Z poszczególnymi bogami wiązały się różne mity i tradycje, dotyczące zwłaszcza aktu stworzenia świata. Trzy najbardziej rozpowszechnione wywodziły sie z trzech ośrodków: Heliopolis, Hermopolis i Memfis. Tradycja najstarsza, heliopolitanska mówiła, że na początku był chaos, który miał płynna konsystencje. Później pojawił się jako wzgórze bóg słońca Atum (Re) i stworzył Szu - powietrze oraz Tefnut - wilgoc. Z nich zrodziła sie Nut - niebo i Geb - ziemia, którzy stali sie rodzicami Ozyrysa, złego Seta, Izydy (która stała się żoną Ozyrysa) i Neftydy. Wszyscy oni tworzyli tzw. Enneade (czyli dziewiątke) Bogów. Tradycja hermopolitanska natomiast opisywała pary bogów: Nun i Nunet (woda), Heh i Hehet (przestrzeń), Kek i Keket (ciemność), Amon i Amonet (niewidzialność). Stworzyli oni wzgórze w Hermopolis i umieścili tam jajo, z którego wykluł sie bóg słonca. Tradycja memficka powstała najpóźniej i stworzyła boga Ptaha, który to połączył w sobie osiem bóstw pochodzących z Heliopolis i Hermopolis. Takie boskie połączenia były w Egipcie powszechnie stosowaną praktyka. W myśl zasady nierezygnowania z dawnych tradycji, poszczególni bogowie oraz związane z nimi mity były łączone ze soba w stopniu nieograniczonym, dochodząc często do absurdu.
Oprócz oficjalnych wierzeń ogólnonarodowych, które związane były z odprawianiem ceremonii świątynnych przez kapłanów (lub samego faraona w czasie świąt), rozwijały sie również wierzenia lokalne i prywatne. Zwykli obywatele oddawali cześć różnym bóstwom ochronnym, często w zaciszu domowych sanktuariów. Bardziej światli i wykształceni przedstawiciele wyższych klas również mieli swoje własne wyobrażenia filozoficzno-religijne, nieraz skłaniające się nawet ku monoteizmowi. Nie rezygnowali oni jednak z celebrowania oficjalnych wierzeń państwowych. Było to możliwe dzięki temu, że generalnie w starożytnym Egipcie panowała atmosfera tolerancji religijnej (z małymi wyjątkami, np. w czasie rządów Echnatona).
Wyobrażenia Egipcjan o życiu po śmierci wynikały z ich poglądów o istocie człowieka. Istota ludzka była czymś niezmiernie złożonym, składającym sie z ciała i elementów duchowych: "ka", "ba", "ach" i cienia, które nie mogły istnieć bez cielesnego odpowiednika (stąd mumifikacja lub choćby posąg, czy inskrypcja z imieniem). Rozłączenie tych pierwiastków po śmierci przyczyniało się do całkowitej dezintegracji osoby, dlatego czyniono wszystko, by temu zapobiec (mumia, posągi, uwiecznianie imienia, obrzędy magiczne, bogate dary i ofiary z pokarmów). Stąd też wynikały zabiegi o trwały grób dla mumii (piramidy, mastaby czy groby szybowe).
Wierzono także, w rodzaj sądu nad duszami zmarłych (sąd Ozyrysa), które - aby się usprawiedliwić - korzystały z zaklęć i wzorów odpowiedzi zawartych w Księdze umarłych, w którą wyposażano każdego zmarłego.
Egipcjanie wierzyli, że porządek na świecie zależy od dobrego humoru bogów. Należało więc żyć z nimi w przyjaźni. Było to zadanie faraona, który w świątyni nawiazywał kontakt z bogami. Każdego dnia ofiarowywał bóstwu posiłek, mył i przebierał jego posąg stojący w sanktuarium. W zamian za te służbę bóg obdarzał swego "syna" życiem i dobrym losem. Egipcjanie nie przywiązywali większej wagi do określania kompetencji i władzy poszczególnych bóstw lub też do ścisłego ustalania związków między nimi. Bogowie byli istotami wyższymi. Pojawili sie na Ziemi przed człowiekiem i posiadali moc, której człowiek posiąść nie potrafił. Niektórzy bogowie mieli jednak do spełnienia konkretne zadania.
Bóstwa przedstawiano najczęściej w postaci zwierząt lub ludzi z głowami zwierząt. Re malowano jako człowieka z głowa sokoła, ponad którą widniała tarcza słoneczna; Horusa z głową sokoła; Thota - ibisa, Chnuma - barana; Sobka jako krokodyla lub z głową krokodyla. Ozyrys i Izyda przedstawiani byli w postaci ludzi, przy czym ubrany w białe szaty Ozyrys nosił na głowie koronę Górnego Egiptu. Bogom poświęcano zwierzęta, które były przedmiotem osobnego kultu. Uważano, że objawiają się w nich cechy boskie: siła, zręczność, agresywność, piękno, płodność. Zgodnie z tymi wyobrażeniami np. święty byk Apis nie był bogiem, ale w jego sile i płodności objawiała się siła i płodność boga - stwórcy świata, Ptaha.
Bogom oddawano cześć poprzez modlitwy, składanie ofiar, urządzanie procesji i świąt. Egipcjanie uważali, że posągi wiodły życie podobne do życia ludzi: ukazując postaci bóstwa były czymś więcej niż ich wyobrażeniem, stawały się istotą, którą przedstawiały. "Żywy" posąg miał prawo do tych samych zabiegów co człowiek. Umieszczano na nim imię i cechy przedstawionej postaci. Wizerunek miał być wierny i piękny. Posąg anonimowy, pozbawiony hieroglificznego napisu, tracił swą moc - stawał się tylko materią.
Ważnymi dziełami egipskiej architektury były świątynie. Budowano je według stałych zasad. Aleja z ustawionych po obu stronach sfinksów prowadziła do wejścia. Znajdowało się ono między dwoma pylonami, tzn. wielkimi ostrosłupami o ściętych wierzchołkach. Dalej był otoczony kolumnami dziedziniec, a za nim wielka sala z wieloma rzędami kolumn zakończonych u góry głowicami o kształtach stulonego pąka lotosu albo korony palmy. Następnie tzw. Salą Świętej Barki i wreszcie Miejsce Święte, sanktuarium, do którego wstęp miał tylko faraon i najwyżsi kapłani. Tutaj znajdował sie posą bóstwa.
MUMIFIKACJA
Możi Egipcjanie byli po śierci mumifikowani, ponieważ uważano, że ich ciała będą im potrzebne w życiu pozagrobowym. Biedni ludzie nie mogli sobie pozwolić na luksus mumifikacji. Grzebano ich nago w piasku pustyni, układajac zwłoki na lewym boku, w ten sposób, by twarz zwrócona była w kierunku zachodnim. Piasek wysuszal ciala i konserwował je równie skutecznie, jak środki, których używano do mumifikacji. Razem ze zmarłym grzebano narzędzia, biżuterię i miski z jedzeniem. Wszyscy bowiem mieli nadzieję na życie po śmierci w Królestwie Ozyrysa. Ciało Chefrena złożone zostało na barce pogrzebowej, pod baldachimem. Na dziobie łodzi -gdzie paliła się lampa oliwna- i na rufie stały dwie żałobnice, grające rolę bogiń- Izydy i Neftydy, opłakujacych zmarłego Ozyrysa. Ciało transportowano drogą wodną, po Nilu, do Gizy. Egipcjanie wierzyli, że ta krótka podróż symbolizowała wędrówkę, którą faraon miał wkrótce odbyć poprzez rozlewiska do niebios. Ciało mumifikowano w Gizie. Proces ten trwał około 70 dni. Specjalni kapłani, którzy tego dokonali, należeli do specyficznego , niezwykle hermetycznego bractwa balsamiarzy. Ceremonia odtwarzała mit Ozyrysa. Człowieka, który otwierał jamę brzuszną, żeby wyciągnąć wnętrzności -zwanego „rozpruwaczem”- przepędzano, rzucając za nim kamieniami; zapewne dlatego, że kojarzył się z Setem, który poćwiartował ciało Ozyrysa. Ciało zmarłego myto, konserwowano za pomocą natronu (sody) i bandażowano, tak jak uczyniła to Izyda z ciałem Ozyrysa. Przykrywki do czterech naczyń kanopskich (do których wkładano wątrobę, płuca, żołądek i jelita) były wyrzeźbione w formie głów czterech bogów, synów Horusa (Imset, Hapi, Kebechsenuf, Duamutef). Sprawowali oni- według ówczesnych wierzeń - opiekę nad zmarłym.
ZŁOŻENIE DO TRUMNY
W zamierzchłych czasach Egipcjan grzebano owijając zwłoki, ułożone w pozycji embrionalnej (z rękami przy ustach i podkurczonymi nogami), w trzcinowe maty. W okresie Starego Panstwa zaczęto mumifikowac ciała faraonów i niektórych dostojników, w związku z czym chowano ich w drewnianych trumnach, w pozycji wyprostowanej. Drewno było rzadkim surowcem w Egipcie, toteż trumny nie były robione z prostych, plaskich desek. Kawałki drewna, o nieregularnym często kształcie, montowano w jedną całość i mocowano razem, używając do tego drewnianych kołków. Czasami trumny były malowane. Kapłani odprawiali ceremonię religijną, zwana "sach" („przywoływanie ducha”, tj. podniesienie zmarłego do rangi bogów). Sądzili, że sprowadzi to "ka" (ducha boskości) faraona, który będzie żyć w zmumifikowanym ciele króla. Dzieki temu zmarły faraon odzyska życie, będzie mógł udać się do niebios i stać się bogiem. Przedmioty, które mogly byc potrzebe faraonowi w zyciu posmiertnym, takie jak meble czy narzedzia z krzemienia, skladowano w piramidzie w specjalnym pomieszczeniu- magazynie. Ustawiano tam równiez skrzynki na szaty, bizuterie, przybory toaletowe i pachnidla. Czesto w grobowcu pozostawiano równiez jedzenie, chociaz czasami zastepowano je kamiennymi, drewnianymi lub glinianymi atrapami (modele naczyn i jedzenia). Egipcjanie wierzyli, ze mumia faraona ozywala dzieki silom magicznym i ze ta sama magia pozwoli mu na korzystanie z tych darów.
BOGOWIE
AMON
Jeden z Wielkiej Ósemki z Hermopolis, poczatkowo byl
Lokalnym bogiem Teb. Od czasów IX dynastii utozsamiony z Re, jako Amon-Re stal sie bogiem uniwersalnym, panem wszechrzeczy. Pozycje glównego bóstwa Egiptu umocnila potega wladców XVIII dynastii, a w czasach Epoki Póznej - znaczenie arcykaplanów tebanskich. Byl glównym bóstwem tebanskiej triady, w której jego zona byla sepioglowa bogini Mut, zas synemChonsu, tebanski bóg ksiezyca. W glównym osrodku jego kultu, na terenie starozytnych Teb, e Luksorze i Karnaku, zachowaly sie ruiny monumentalnych swiatyn poswieconych temu bogu.
ANUBIS
Bóg zmarlych, przedstawiany byl najczesciej jako czlowiek z glowa szakala lub psa, badz jako pies lub szakal. Byl opiekunem cmentarzy i mumifikacji. Uwazany byl za syna Ozyrysa i Neftydy. Kaplani podczas mumifikacji nosili maski Anubisa. Czczono go przede wszystkim w Kynopolis, a Takze w Memfis i Dendera.
BES
Bóg ukazywany pod postacia karla z korona ze strusich piór na glowie i lwia skóra przykrywajaca ramiona. Jego funkcja byla ochrona czlowieka przed dzialaniem zlych mocy, które odstraszac mial pokracznym wygladem i wysunietym jezykiem. Dlatego czesto wizerunek jego widnieje na amuletach. Ten dobry demon otaczal tez opieka rodzace kobiety.
CHNUM
Bóg-baran lub czlowiek z glowa barana to stwórca i dawca plodnosci. Ulepil na kole garncarskim boga i pierwszych ludzi. Byl tez opiekunem zródel Nilu. Najwieksza trzcia cieszyl sie w Esna i na Elefantynie.
HATHOR
„Dom Horusa” to siostra Re. Boginie te przedstawiano jako krowe lub jako kobiete z rogami krowy, miedzy którymi znajdowal sie dysk sloneczny. Niektóre mity czynily z Hathor matke Horusa, choc powszechnie uwazano za nia Izyde. W najwiekszej swiatyni poswieconej tej bogini w Dendera czczono ja jako zone Horusa. W Deir-el Bahori odbierala kult jako bogini zmarlych. Jednak najczesciej czczono ja jako boginie milosci , plodnosci i tanca z instrumentem muzycznym zwanym sistrum w dloni. W Memfis byla Pania Sykomory drzewa rosnacego w Egipcie, w Górnym Egipcie - boginia palm. Czczono ja tez jako Pania Nubil, Synaju i Turkusa.
HORUS
Sloneczne bóstwo czczone pod postacia sokola, dysku slonecznego z sokolimi skrzydlami, lub mezczyzny z glowa sokola. Wedlug najstarszych koncepcji byl bogiem nieba, potem bogiem Dolnego Egiptu i opiekunem wladzy królewskiej a w koncu stal sie jedynie synem Ozyrysa. Jego walka z Setem byla odzwierciedleniem sprzecznosci tkwiacych w naturze i walki z hegemonie miedzy Górnym i Dolnym Egiptem. Najwazniejsza swiatynia Horusa znajduje sie w Eftu.
IZYDA
Zona i siostra Ozyrysa, matka Horusa, po zabójstwie boskiego malzonka odnalazla szczatki i ozywila je. Utozsamiono ja z czarna ziemia Egiptu, która zaplodnial corocznie wylewajacy Nil (Ozyrysa). Jako boska karmicielka byla matka wszystkich wladców Egiptu. Ukazywano ja jako kobieta z hieroglifem jej imienia, przedstawiajacym tron na glowie. Przypisywano jej na wladanie magie i opiekunczosc. W okresie ptolemejsko-rzymskim , jako malzonka Sarapisa zyskala wielka popularnosc, zas w Imperium Romanum czczono ja w „misteriach izydiackich”. Najwazniejsze swiatynie Izydy wznosily sie w Koptos i na wyspie File, gdzie najdluzej przetrwaly resztki religii Egipskiej.
MAAT
Bogini, która uwazano za personifikacje prawa, istniejacego porzadku, harmonii i sprawiedliwosci wszechswiata. Na glowie nosila strusie pióro, które czasami ja symbolizowalo. Córka Re, reprezentowala porzadek kosmiczny i ziemski. Jej pióro widnieje na jednej z szalek wagi, na której wazono uczynki zmarlego przed sadem Ozyrysa. Wizerunek Maat nosili egipscy sedziowie przewodzacy sadom.
NECHBET
Sepoglowa bogini z Nechet w Górnym Egipcie byla czczona juz w okresie predynestycznym. Symbolizowala jedna z dwóch czesci kraju, a jej opiekunczy aspekt wyrazal sie w rozpostartych sokolich skrzydlach, symbolach wiecznosci, tkwiacych w jej szponach. Nechbet byla przede wszystkim boginia-matka i opiekunka wladcy. Przedstawiano ja równiez pod wizerunkiem sepa.
NEFTYDA
Siostra Izydy, odgrywala znaczna role w micie ozynienskim jako placzka nad zwlokami swego brata Ozyrysa. Czesto przedstawiano ja na wieku sarkofagów, kleczaca z hieroglifem jej imienia na glowie.
NEIT
Bogini-wojowniczka w Sois w Delcie, byc moze libijskiego pochodzenia, czczona juz w okresie Starego Panstwa jako bóstwo o wielu aspektach. Powszechnie pokazywano ja w czerwonej koronie Dolnego Egiptu, z tarcza, lukiem i strzalami w rekach. W czasach Starego Panstwa zostala malzonka Seta i matka boga-krokodyla, Sobka. Jako jedna z czterech bogin czuwala nad marami Ozyrysa. W obrzedach pogrzebowych odgrywala role opiekunki plótna owijajacego mumie i dlatego uwazano ja za patronke tkactwa.
NUT
Bogini nieba malzonka Geba, pradawnego bóstwa ziemi z Heliopolis. Matka Izydy, Ozyrysa, Seta i Neftydy. Nut przedstawiono jako kobiete wygieta w luk, dotykajaca czubkami stóp i rak ziemi i oddzielajaca ziemie od chaosu, z którego wylonil sie kosmos. Uwazano ja za matke boga-slonca, Re, który polykany kazdego wieczoru przez nia, rodzil sie na nowo o swicie. Dlatego uwazano Nut równiez za bóstwo zmarlych, która przyjmuje w swe objecia zmarlego króla. Jej postac zdobila dno sarkofagów, jako wyraz nadziei na ponowne narodziny po kolejnym odnowieniu sie slonca.
OZYRYS
Starszy brat Seta i ojciec Horusa, bóg-wladca, laczy aspekty wladzy króla, bóstwa natury i wladcy zmarlych. Utozsamiony z Nilem, powodowal coroczny wylew rzeki i wegetacje. Jego kult upowszechnial sie stopniowo, az stal sie uniwersalny. Od V dynastii kazdy zmarly Faraon byl wcieleniem Ozyrysa, zas w wiekach nastepnych kazdy zmarly dostepowal tego zaszczytu. Symbolem Ozyrysa byla kolumna Dzed, symbol trwalosci i niesmiertelnosci Ozyrysa przedstawiano jako mumie czlowieka w koronie atef na glowie, trzymajacego w rekach insygnia faraona. Twarz bóstwa pomalowano na zielono. Najwieksze sanktuarium Ozyrysa wznosilo sie w Abydos. Wladcy ptolomejscy wprowadzili kult nowego boga, Sarapisa, który laczyl w sobie cechy greckiego pana podziemi Hadesa z egipskimi bóstwami Ozyrysem i Apisem. W okresie hellenistycznym, a szczególnie rzymskim zyskal on ogromna popularnosc w Basenie Morza Sródziemnomorskiego, gdzie jego kult uprawiano pod postacia „misteriów ozyrianskich”.
PTAH
Bóg-stwórca wedlug kosmologii memfickiej, opiekun sztuk i rzemiosl. Wytworem jego inteligencji stal sie swiat, a Ptah byl stale obecny i widoczny w swym dziele. Zachowanie, niezbyt liczne teksty teologiczne dotyczace Ptaha wskazuja na tendencje uczynienia z opiekuna Memfis jedynego stwórcy i boga wszechswiata. Ptaha wyobrazano jako mezczyzne z ogolona glowa, spowitego w calun. Hodowany w jego swiatyni w Memfis byk Apis byl symbolem plodnosci i zyjaca dusza Ptaha.
RE
Byl slonecznym bóstwem podrózujacym barka sloneczna. Teologowie z Heliopolis, glównego osrodka jego kultu, uwazali go za stwórce bogów i ludzi. Od czasów IV dynastii Re stal sie
bóstwem uniwersalnym i opiekunem dynastii. Faraonowie tytulowali sie synami Re. W
okresie pózniejszym Re identyfikowano z wieloma bóstwami, takimi jak Horus czy Chnum,
a przede wszystkim z tebanskim Amonem. Najwieksza swiatynia R byl wzniesiony w
okresie Starego Panstwa kompleks w Abu-Gurab.
SACHMET
Bogini-lwica z Memfis, córka Re i personifikacja „oka slonecznego”. W Memfis odbierala czesc jako zona Ptaha. Wyobrazano ja jako kobiete z glowa lwicy. Byla boginia wojny, a gorace wiatry pustyni uchodzily za jej ognisty oddech.
SET
Bóg pustyn, uwazany byl antagoniste Ozyrysa. Wystepowal pod postacia niezidentyfikowanego do dzis zwierzecia. Zwiazany byl mitologiczna opowiescia z Ozyrysem i Horusem, jako syn Geba i Nut oraz morderca brata i uzurpator. W dlugim sporze z synem Ozyrysa, Horusem, zostal zmuszony do rezygnacji z zawlaszczonego tronu. Czczony byl jednak równiez jako potezny wojownik, zwyciezca straszliwego weza Apopisa, a takze opiekun wladców odrzucajacym imie Horusowe. W czasie panowania Hyksosów uwazany byl przez nich za bóstwo opiekuncze dynastii. W Epoce Póznej kult Seta byl tepiony, a miejsca modlów traktowano jako nieczyste. Mimo to istnialy wyrocznie i swiatynie Seta w oazach Dachla i Charga, w Kom Ombo.
SOBEK
Bóg-krokodyl czczony byl szczególnie w Fajum, Kom Ombo i Busirus. Bóg wody, zwiazany z Re. Z czasem zyskal znaczenie bóstwa uniwersalnego.
THOT
Przedstawiano jako ibis lub pawian. Jego centrum kultowym bylo Hermopolis. Byl panem ksiezyca, pelnil tez role wezyra Re. Thot byl szczególnie czczony przez egipskich skrybów. Przypisywano mu wynalezienie hieroglifów. Byl opiekunem ksiag magicznych i bogiem lekarzy. Pan rachunków i rachmistrz lat pilnowal sprawiedliwosci i porzadku swiata. W podziemnym sadzie Ozyrysa pelnil role jednego z sedziów zapisujacego czyny zmarlego.
PAPIRUSY RHINDA
Obrzedy pogrzebowe rozpoczynano kapaniem mumii w Basenie Chonsu; potem nogi, tors, plecy i ramiona odpoczywaly przez 36 dni w Domu Puryfikacji. Do nasaczania plótna "tkaniny bogów i bogin"- uzywano mirry, olejku cedrowego i innych wonnych olejków. Rodzaj plótna stanowil o hierarchii spolecznej, a najlepsze pochodzilo z Sais.
Z papirusów tych wynika, ze w czasie pierwszych 36 dni bylo 8 ceremonii, a dziewiata miala miejsce przy skladaniu mumii do grobu. W sumie ceremonii bylo 17, a kazda byla zwiazana z inna czescia ciala. Chodzi tu o 17 czesci ciala: 7 otworów glowy (uszy, oczy, nozdrza i usta), 4 synów Horusa (organy wewnetrzne), 2 nogi, 2 ramiona, przód tulowia i tyl. Opis ceremonii i etapów bandazowania zostal umieszczony na drugim papirusie, znalezionym w grobowcu z okresu rzymskiego. Lezal po lewej stronie mumii pani o imieniu Taani i to dla niej zostal przygotowany. Pierwszy papirus nalezal do zmarlego o imieniu Montu-Sebef, który byl mezem Taani. Zmarl w wieku 59 lat, w 9 roku p.n.e.
Winiety u góry drugiego papirusu ukazuja etapy procesu mumifikacji. Zmarly z reguly byl przedstawiany na lozu pogrzebowym. Tego typu loza znaleziono w grobowcu Tutanchamona. Byly one tak wysokie, ze balsamisci mieli czasem problemy z pochylaniem sie nad cialem zmarlego. W obrzedzie uczestniczyl kaplan w masce szakala.
PAPIRUSY ZWANE OBRZĘDEM MUMIFIKACJI
Wedlug tych papirusów glowa nacierana byla kadzidlem, natomiast pozostale czesci ciala swietym "olejem". Wcieral go kaplan nazywany "Skarbnikiem Boga". Tyl ciala nacierano tluszczem, a czaszke wypelniano aromatycznymi ziolami. Co do bandazowania glowy, to kazdy z bandazy mial swoja magiczna nazwe. Po obandazowaniu szerokie na dwa palce plótno nasaczano gestym "olejem", czyli zywica, która pochodzila z sosnowych drzew, rosnacych w Syrii, w Aleppo. Oddzielne instrukcje dotycza bandazowania rak i nóg.
Balsamowanie przeprowadzano na wzgórzu, w namiocie, ze wzgledu na niemily zapach towarzyszacy tym zabiegom. Wiadomo wszystkim, ze patronem i bogiem mumifikacji byl Anubis. Mial on dwa przydomki:" Ten, który mieszka w namiocie" i "Ten, który znajduje sie na wzgorzu". Wiele informacji na temat procesu mumifikacji zawieraja egipskie grobowce, szczególnie te nalezace do szlachetnie urodzonych. Przykladem moze byc grobowiec dostojnika z okresu VI dynastii o imieniu Pepi-Anch. Na jednej ze scian artysta ukazal procesje pogrzebowe. Wedlug tych przedstawien cialo zmarlego niesiono w procesji nad Nil w prostokatnej trumnie; nastpnie przewozono je na drugi, zachodni brzeg rzeki, gdzie mieli swe pracownie balsamisci. Lódz, która transportowano trumne, nie miala wiosel; byla po prostu holowana przez dwie inne, wyposazone w wiosla. Potem cialo niesiono do Namiotu Puryfikacji, który przypominal swiatynie. Procesje prowadzil kaplan, niosacy zwój papirusu, balsamista i placzka. Cialo niesione bylo w trumnie i jednoczesnie znajdowalo sie nalozu pogrzebowym. Po oczyszczeniu ciala niesiono je do pracowni balsamisty. W pracowni tej znajdowalo sie wiele pomieszczen i unosilo wiele zapachów, niekoniecznie milych dla nosa. Potem w duzej sali organizowano uczte pozegnalna zmarlego z rodzina i przyjaciólmi. Nastepnie cialo oddawano balsamistom, a pusta trumna wracala z rodzina do domu. Tam oczekiwala czterdziesci dni. Pózniej rodzina przeplywala ponownie Nil razem z trumna, odbierala cialo z pracowni balsamisty i zanosila do Namiotu Puryfikacji na Ceremonie Otwarcia Ust. W tym ostatnim obrzedzie kaplan w sposób magiczny i jak najbardziej symboliczny "otwieral" usta zmarlego, aby ten mógl odetchnac i przemówic w zaswiatach. W pierwszych trzydziestu dniach procesu mumifikacji cialo lezalo w natronie, którego zródla znajduja sie w Wadi Natrun i el-Qaab. W ciagu nastepnych czterdziestu dni mialy miejsce pozostale obrzedy.
AMULETY I WYPOSAŻENIE GROBOWE
Od najdawniejszych czasów amulety odgrywaly bardzo wazna role w zyciu starozytnych Egipcjan jako srodek zabezpieczajacy przed zlymi duchami i urokami, a takze przynosily szczescie. Byly noszone przez ludzi zywych i zabierane do grobów przez zmarlych. Noszenie kilku róznych rodzajów amuletów mialo wzmacniac ich magiczne dzialanie i moc . Troskliwe traktowanie przez Egipcjan ciala po smierci mialo uzasadnienie w tym, ze równiez dusza wymagala odpowiednich zabiegów, zanim rozpoczela podróz po zaswiatach. W czasie tej podrózy " jak oczekiwano" ba stawialo czolo rozlicznym niebezpieczenstwom, totez zywi zaopatrywali zmarlego w róznorodne amulety, umieszczane miedzy bandazami spowijajacymi cialo. Jednym z najwazniejszych amuletów byl tak zwany filar dzed, pionowa kolumna zwienczona czterema poprzecznymi elementami. Nie wiemy, jaka jest geneza tego amuletu, ale Ksiega Umarlych opisuje go jako kregoslup Ozyrysa. Jego zadaniem bylo zapewnienie cialu trwalosci. W róznych miejscach Egiptu z okazji królewskiego jubileuszu (tzw. swieta sed) i rytualów kultu grobowego odprawiano ceremonie ustawiania "filara dzed".
Byly tez inne typy amuletów, miedzy innymi tak zwany skarabeusz sercowy, nawiazujacy do roli serca jako siedziby intelektu i osobowosci. Wlasnie dlatego serce wazono na sadzie Ozyrysa - jesli bylo ciezkie od grzechów, zmarlego czekalo potepienie. Aby powstrzymac serce od wyznania niecnych postepków, umieszczano wsród bandazy na piersi skarabeusza sercowego z wypisanym trzydziestym rozdzialem Ksiegi Umarlych: "...Serce moje z matki mojej, moje serce na ziemi! Nie stan przeciwko mnie jako swiadek w obecnosci Pana Rzeczy!...". Inne amulety mogly miec ksztalt miniaturowych figurek bogów i bogin lub czesci ciala. Pierwsze pelnily role ochronna, drugie natomiast stanowily substytut, gdyby "nieszczesliwym przypadkiem" proces balsamowania nie powiódl sie. Tak wyposazone, owiniete w zewnetrzny calun cialo moglo zostac zlozone w trumnie.
Zlozeniu ciala na wieczny spoczynek towarzyszyly rytualy nie mniej wyszukane niz podczas mumifikacji. W czasach, kiedy oba kraje zostaly zjednoczone, trumny zwykle wykonywano z gliny, plecionek lub drewna, zas cialo (wówczas jeszcze nie zabalsamowane) umieszczano wewnatrz w pozycji embrionalnej. Pózniej zmumifikowane ciala ukladano w pozycji wyprostowanej w jednej lub wiecej drewnianych trumnach, umieszczonych jedna wewnatrz drugiej, pokrytych tekstami i zakleciami, majacymi pomóc zmarlemu w zaswiatach. Bogatsi mogli zamówic sobie dodatkowe "opakowanie" w postaci kamiennego sarkofagu (to slowo pochodzenia greckiego oznacza "pozeracza cial"), w którym troskliwie skladano drewniane trumny.
Grobowce uwazano za nieco wieksze trumny. Sciany zdobiono scenami z zycia codziennego i z zaswiatów, zakleciami majacymi chronic zmarlego oraz symbolami odrodzenia. Grobowce zawieraly tez czesto teksty ksiag, takich jak Ksiega Umarlych, Ksiega Jaskin i Ksiega Bram, które równiez mialy wspierac zmarlego podczas jego posmiertnej podrózy.
W grobie umieszczano wszystko, czego zmarly mógl potrzebowac: meble, odziez (w tym nawet i sandaly), zywnosc, narzedzia, lodzie(aby nimi podrózowac), a czasem nawet sprzety toaletowe. Wsród darów byly tez przedmioty, których zmarly lubil uzywac za zycia .
Inny wazny element grobowca stanowil posag, przedstawiajacy zmarlego; wierzono, ze moglo w nim przebywac ka, aby cieszyc sie dobrami, które mu zostawiono. Figura ta mogla tez stanowic substytut, gdyby cialo uleglo zniszczeniu. W mastabach Starego Panstwa posagi takie umieszczano w budynkach zwanych dzisiaj serdabami (Egipcjanie okreslali je mianem per tut, co znaczy "dom posagu"). Byly to male pomieszczenia z otworami na poziomie oczu, przez które ka moglo w magiczny sposób przyjmowac skladane ofiary i obserwowac rytualy kultu grobowego na swoja czesc. Czasem umieszczano równiez w grobowcu kamienna glowe, tak zwana glowe rezerwowa .
Tak samo jak faraon mógl oczekiwac od swoich poddanych wykonania róznych prac, równiez bogowie mogli wymagac od duszy zmarlego, ze bedzie dla nich pracowala. Aby nie musieli po smierci byc sluzacymi, starozytni Egipcjanie wkladali do grobów zmarlych figurki ludzi, którzy mieli wykonywac za nich prace fizyczne. Figurki te, zwane uszebti (od egipskiego slowa uszeb, co znaczy "odpowiadac"), mialy na kazde wezwanie odpowiadac skwapliwie: "Tutaj jestem! Ja to zrobie!". Zmarly mógl otrzymac az czterysta jeden uszebti: po jednym sludze na kazdy dzien roku i trzydziestu szesciu nadzorców do pilnowania dziesiecioosobowych grup. Na figurkach bylo zwykle wypisane imie wlasciciela i szósty rozdzial Ksiegi Umarlych, umozliwiajacy im wlasciwe wykonywanie zadan. Uszebti zaczeto uzywac w czasach Sredniego Panstwa, a wywodza sie one od staropanstwowych posagów grobowych. Figurki te nie stracily popularnosci az do czasów ptolemejskich .
ŚWIĘTE ZWIERZĘTA
W Egipcie juz w czasach predynastycznych darzono zwierzeta wielkim szacunkiem i w calym kraju czczono jako totemy miejscowosci. W miare rozwoju kultury zaczeto uwazac je za przedstawicieli bogów. Nie tyle one same stanowily obiekt kultu, ile raczej wielbiono je z racji ich boskich powiazan.
W 450 roku p.n.e. Herodot napisal, ze wszystkie zwierzeta "dzikie i domowe, bez wyjatku sa uwazane za swiete". Jednak Egipcjanie nie czcili zwierzat dlatego, ze same w sobie byly swiete, lecz dlatego, iz "jak wierzono" nosily w sobie boski pierwiastek (ba). Tak wiec, oddajac czesc zwierzetom, wielbili reprezentowana przez nie potege bóstwa.
Mieszkancy Oksyrhynchos uwazali za swieta rybe Oxyrhynchos, mieszkancy Kynopolis czcili psa, w Mendes i na Elefantynie otaczano szacunkiem barany, w Bubastis i Sakkarze koty, w Hermopolis - pawiany, zas w Kom Ombo - krokodyle. Wiele miast przyjelo za swój emblemat drapieznego sokola, ptaka zwiazanego z Re, a takze z Horusem, Montu i Sokarisem. Krokodyla wybrano dlatego, poniewaz mógl wzbudzic lek u wrogów, podobnie jak waz. Wiele miast kierowalo sie wrecz przeciwnymi motywami. Na przyklad wybrano manguste, która bronila przed wezami; psy, koty i gesi uwazano za strózów domostwa. Kiedy bogów zaczeto laczyc z okreslonymi stworzeniami (na przyklad Horusa z sokolem, Amona z baranem i gesia, Thota z pawianem i ibisem), ofiarowywanie zmumifikowanych zwierzat stalo sie popularnym sposobem okazywania szacunku bogom i zaskarbiania sobie ich lask. Aby zdobyc pewnosc, ze zwierze przekaze bóstwu prosbe, mumifikowano je niemal tak samo starannie, jak ludzi.
W miescie Hermopolis, gdzie glównym bóstwem byl Thot, hodowano w celach rytualnych ibisy. Wierny mógl przyjsc do kaplanów i, za odpowiednia oplata, wybrac dla siebie ptaka. Po ceremonialnym zarznieciu i zmumifikowaniu skladano go w katakumbach. Praktyka ta rozwinela sie na niewiarygodna skale - w Serapeum w Sakkarze archeolodzy znalezli ponad póltora miliona mumii ibisów i setki tysiecy sokolów. Do okresu grecko-rzymskiego ten ofiarny rytual zostal ujety w sformalizowane reguly. Na przyklad- poniewaz trudno bylo o sokoly - wierzono, ze jakikolwiek inny ptak zmumifikowany w taki sposób, aby przypominal sokola, mógl go zastapic. Egipcjanie mumifikowali wszelkie gatunki zwierzat, od mangust i ryjówek po krokodyle i byki, zaleznie od swoich mozliwosci finansowych. Znamy tez przyklad zmumifikowanego jajka. Obdarzenie niesmiertelnoscia ryjówki nie bylo zbyt kosztowne, ale mumifikacja krokodyla wymagala juz wiekszych wydatków. Mumifikacji i ofiarowywania wiekszych zwierzat dokonywano zazwyczaj w imieniu grupy ludzi.
Niekiedy zwierzeta uwazano nie tylko za duchowych poslanców. Egipcjanie kochali swoje domowe zwierzeta i pragneli cieszyc sie ich towarzystwem równiez w zaswiatach. W wielu grobowcach pozostawiono wlasciciela z jego psami (czesto byla to jedna z odmian chartów, zwana "psem faraonów"). Najbardziej jednak lubiano koty, ze wzgledu na to, ze lowily weze i myszy. Bardzo czesto mozna znalezc w grobowcach sceny przedstawiajace kota Re, który zabija Apofisa, weza chaosu, który usiluje przeszkodzic sloncu w jego codziennej drodze ku odrodzeniu. Herodota zadziwila troska Egipcjan o koty, szczególnie w czasie pozaru: "Egipcjanie pilnuja wtedy kotów, a nie troszcza sie o gaszenie ognia; koty zas przeskakuja przez ludzi i rzucaja sie w ogien. Gdy to sie dzieje, ogarnia Egipcjan wielki smutek. Jezeli w jakims domu w naturalny sposób zdechnie kot, to wszyscy jego mieszkancy gola sobie brwi". Wedlug Herodota, kiedy zdychal kot, mumifikowano go i grzebano w Bubastis. Zdjecia rentgenowskie niektórych mumii kotów wskazuja, ze byly one rytualnie duszone lub mialy lamane karki. Bydlo odgrywalo wazna role w egipskiej gospodarce i wysoko je ceniono, zas kilka z tych zwierzat - byki Apis, Mnewis i Buchis oraz krowe-matke Apisa, czczona jako Izyde - uwazano za wcielenie bóstw, którym zostaly poswiecone. Boska moca przekazywana z pokolenia na pokolenie bylo - jak wierzyli Egipcjanie - tylko jedno zwierze. Najwazniejszy z nich, byk Apis z Memfis, za zycia czczony byl jako wcielenie Ptaha, zas po smierci - Ozyrysa. Mnewis z Heliopolis stanowil ucielesnienie Re, zas Buchis z Armant zostal poswiecony Montu, ale zawieral takze ba Ozyrysa i Re.
Wedlug Herodota Apis nie byl zwyklym bykiem, musial spelniac okreslone warunki w postaci pewnych znamion na swym ciele: musial byc czarny, z plama w ksztalcie sokola na grzbiecie, biala rozetka na czole, podwójnymi wlosami w ogonie i znamieniem w ksztalcie skarabeusza pod jezykiem. Wierzono, ze Apisa urodzila dziewicza krowa zaplodniona przez blyskawice. Nie znaczy to, ze trudno bylo znalezc odpowiednie zwierze; w czasach grecko-rzymskich z reguly wystarczalo spelnienie jednego z warunków. Na przyklad czarna plama na jezyku mogla zastapic znamie w ksztalcie skarabeusza.
Odpowiednie zwierze, gdy zostalo juz znalezione, traktowano iscie po królewsku: mialo zlote derki i wlasny harem krów; zwierze to bralo równiez udzial w religijnych uroczystosciach. Po smierci byk byl mumifikowany i grzebany, ze zlotymi maskami, bizuteria i ceremonialem naleznym faraonowi.
Wielkim szacunkiem darzono równiez krokodyle (jako zywe wcielenie boga Sobka), hipopotamy (wcielenie bogini Taweret) i lwy (wcielenie bogini Sachmet i symbol potegi królewskiej).
ROLA KAPŁANÓW
Druga warstwa uprzywilejowana po wojownikach byli kaplani, którzy w pewnych okresach dziejów Egiptu zyskiwali wielkie znaczenie w panstwie. Niektórzy faraonowie ulegali im calkowicie, tak ze w rzeczywistosci rzady w kraju przechodzily wówczas w rece warstwy kaplanskiej. Stanowisko swoje zawdzieczali kaplani wiedzy, która górowali nad reszta mieszkanców,
oraz czci, jaka ich otaczano widzac w nich posredników pomiedzy bogami a ludzmi. duze znaczenie miala ich umiejetnosc leczeni róznych chorób, co wsród Egipcjan budzilo niezwykly podziw i szacunek. W niemalej mierze
zawdzieczali kaplani swe wplywy bogactwom nagromadzonym w swiatyniach z darów faraonów i ofiar ludnosci oraz nalezacym do poszczególnych swiatyn
wielkim posiadlosciom ziemskim, w których pracowaly wielotysieczne rzesze poddanych chlopów i niewolników.
WYGLĄD ŚWIĄTYŃ
Swiatynie egipskie to drugie po piramidach charakterystyczne dla starozytnego kraju nad Nilem. Egipcjanie uwazali, ze plan pierwotnych swiatyn nakreslil sam bóg Thot. Poczatkowo bylo to jedynie niewielkie budowle. Z czasem zaczeto wznosic coraz bardziej okazale kompleksy az za panowania XVIII dynastii. Od XV do XIV w.p.n.e. wyksztalcil sie schemat budowli, który obowiazywal potem do konca istnienia cywilizacji faraonów.