Procesy twórcze, związane z działalnością czynników egzogenicznych i ich efekty

Trawertyny to pokrywy tzw. martwicy wapiennej. Tworzą one niskie wały przy źródłach, BUDUJĄCA DZIAŁALNOŚĆ MORZA

Wybrzeża płaskie, niskie powstały wskutek działalności akumulacyjnej. Strefa brzegowa tych wybrzeży jest stale zalewana przez fale i nosi nazwę plaży.
W obrębie plaży i płytkiego morza stale odbywa się przemieszanie materiału przez fale i prądy przybrzeżne - tworzą się płycizny i szerokie rozbudowane plaże - na linii brzegowej słabo rozwiniętej.
Wybrzeża płaskie o dobrze rozwiniętej linii brzegowej wygląd swój zawdzięczają dominującym prądom przybrzeżnym. Tworzą się: kosy, mierzeje i zalewy.

Wybrzeża niskie dzielimy na:
- mierzejowe - powstałe w wyniku działalności prądów przybrzeżnych, które tworzą mierzeję i zalewy.
- lagunowe - utworzone w wyniku odcięcia płytkiej zatoki (laguny) przez wynurzoną, piaszczystą przybrzeżną ławicę (lido) np. wybrzeże Adriatyku - okolice Wenecji.
- namorzynowe - występują tylko w strefie ciepłej, gdzie nad brzegami rosną słonolubne lasy namorzynowe, odsłaniające się w czasie odpływu korzenie drzew rosnących nawet na obszarze płytkiego dna morskiego, chronią brzeg przed niszczącą działalnością fal (inaczej mangowe)
- koralowe - (rafowe) w strefie ciepłej, budują się korale i inne zwierzęta morskie o szkielecie wapiennym, a żyjących na dnie blisko brzegu; niedaleko brzegu tworzy się bariera - rafa koralowa, która nie pozwala na niszczenie wybrzeży. Największa rafa koralowa ciągnie się wzdłuż wschodnich wybrzeży Australii - jest to wielka rafa koralowa, sięgająca ok. 2000 km, wokół wysp rafy koralowe tworzą bariery w formie pierścieni - są to atole

W wyniku cofania się wybrzeży wysokich i nadbudowywania niskich powstaje wybrzeże wyrównane.

DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA RZEK

Wody płynące, chociaż stanowią tylko niewielką część hydrosfery, swoją działalnością wpływają na rzeźbę powierzchni ziemi. Działalność ta jest związana z ruchem wody, czyli płynięciem dzięki sile ciężkości. Prędkość płynięcia wody zależy od spadku, przeważnie malejącego z biegiem rzeki oaz ilości wody płynącej, która wzrasta z jej biegiem.
W większości rzek wyróżnia się trzy odcinki: bieg górny, środkowy, dolny. W każdym biegu zaznaczają się różne rodzaje działalności o zmiennym natężeniu. Jest to działalność niszcząca, transportująca i osadzająca.
Działalność budująca rzek rozpoczyna się w środkowym i dolnym biegu rzeki.
W środkowym biegu rzeki spadek maleje. Rzeka prowadzi większą ilość wody. Nad erozją wgłębną zaczyna przeważać transport drobniejszego materiału skalnego. Zaczyna dominować erozja boczna - tworzą się meandry. Rzeka zaczyna płynąć zakolami. Zakola stale się powiększają, dochodzi do ich przerwania i rzeka prostuje swój bieg. Odcięta zaś część starego zakola staje się jeziorem zwanym starorzeczem.
Powstaje dolina płaskodenna, tj. dolina V- kształtna przeobrażona przez erozję boczną rzeka rozszerza swoją dolinę. Rzeka zaczyna meandrować - dolina płaskodenna (U).

W dolnym biegu rzeki przepływ wody jest bardzo duży. a spadek mały. Rzeka transportuje coraz wolniej niesiony materiał, akumulując go na równinie zalewowej lub przy ujściu. W tym odcinku biegu rzeki jest dolina nieckowata (U). Transport materiału polega na wleczeniu go po dnie, materiał płynie w zawiesinie, rozpuszczony płynie po powierzchni rzeki.
Wzdłuż całego biegu rzeki następuje segregacja materiału:
- w gardzieli pozostaje głazowy materiał,
- w dolinie - żwiry, piaski,
- w dolnej części piaski pylaste i muły.
- w obrębie ujścia muły i drobne piaski.

Charakter ujścia rzeki zależy nie tylko od samej rzeki, lecz również od ukształtowania dna zbiornika, do którego uchodzi oraz od ruchów wód morskich:
- ujście deltowate - gdy zbiornik, do którego uchodzi rzeka jest płytki i nie występują przy jego brzegach silne prądy ani pływy. Materiał rzeczny osadza się wtedy przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika aż do powierzchni wody. Rzeka wydłuża wtedy swój bieg, rozdziela się na szereg ramion, a z osadów buduje na powierzchni stożek napływowy - deltę.
- ujście lejkowate - powstaje w strefach pływów; wdzierająca się w koryto rzeki fala przypływu niszczy jego brzegi i rozszerza je, nadając im kształt lejka. Wraz z odpływem materiał zostaje wynoszony daleko od brzegu. Powstają takie ujścia wtedy, gdy rzeki kończą swój bieg w głębokim morzu.

Akumulacja w korycie rzeki zachodzi tam, gdzie rzeka ma mniejszy spadek, prowadzi mniej wody oraz w odcinku ujściowym. W wyniku akumulacji tworzą się łachy, np. łachy meandrowe, mielizny, widoczne przy niższych stanach wody, a w biegu dolnym materiał niesiony przez rzekę osadza się przy jej ujściu. Podczas powodzi i wylewów rzek, namuły rzeczne nadbudowują równiny nadrzeczne, nazywane dlatego równinami zalewowymi lub tarasem zalewowym. Rzeka osadza materiał przy ujściu, jeśli zbiornik wodny, do którego uchodzi jest płytki, brak jest prądów przybrzeżnych oraz nie występują pływy. Akumulowany materiał tworzy stożek napływowy, czyli deltę.


DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA WIATRU

AKUMULACJA - osadzanie się transportowanego materiału spowodowane przez malejącą siłę wiatru lub napotykane po drodze przeszkody.
Wpierw osadzają się piaski od gruboziarnistych do coraz drobniejszych, później i najdalej od miejsc wywiewania osadzają się pyły

Na pustyniach piaszczystych wiatr z akumulowanego piasku tworzy wydmy. Mają one różne rozmiary oraz różną prędkość przesuszania się. Zależy to od siły, ilości i spoistości piasku.
Na obszarach pustyń suchych i gorących tworzą się wydmy zwane barchanami. Mają one kształt półksiężycowaty, niewielkie rozmiary, ramiona skierowane zgodnie z kierunkiem wiatru, wyprzedzają wydmę.

W klimacie wilgotniejszym tworzą się wydmy paraboliczne.
Kształt mają półksiężycowaty, ale ramiona zwrócone przeciwko wiatrowi. Związane jest to z tym, że piasek wewnątrz wydmy jest bardziej suchy, wiec przesuwa się szybciej, wilgotniejszy piasek na ramionach posuwa się wolniej. O powstaniu tych wydm decyduje w znacznym stopniu roślinność.

Inne rodzaje wydm to:
poprzeczne - efekt łączenia się, doganiania kolejnych barchanów, powstają prostopadle do kierunku wiatru.
podłużne - nakładane barchany zgodnie z kierunkiem wiatru.
gwieździste - powstają w bardzo zmiennych strefach wiatru.

Wydmy nie tylko występują na pustyniach, często tworzą się też na wybrzeżach morskich (wydmy nadbrzeżne) oraz na równinach nadrzecznych i sandrach (wydmy śródlądowe).

Akumulacja pyłów wywiewanych z pustyń następuje często w dużej od nich odległości, na ogół w strefie półsuchej. Pyły te za zatrzymane przez roślinność trawiastą tworzą ogromne pokrywy lessowe ( lessy Niziny Chińskiej wywiane zostały z piaszczystych części pustyni Gobi).

W Polsce wydmy występują nad morzem oraz tam gdzie nagromadziły się piaski polodowcowe, czyli sandry, np. w Puszczy Kampinoskiej. Znane wydmy wędrujące w okolicach Łeby i na "Pustyni Błędowskiej", na pograniczu Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej.


DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA LODOWCÓW I LĄDOLODÓW

Powstanie lodowców i lądolodów określają odpowiednie warunki klimatyczne, przede wszystkim obfite opady atmosferyczne w postaci śniegu i ujemna temperatura powietrza.
Warunki takie panują na obszarach wysokich gór oraz w wysokich szerokościach geograficznych kuli ziemskiej. Na terenach tych, przez większa część roku więcej śniegu przybywa niż ubywa wskutek tajania. Masy śniegu pod wpływem niskiej temperatury, dużej wilgotności powietrza i ciśnienia przekształcają się w FIRN, a następnie w zbity lód polodowcowy. Granica, powyżej której panują takie warunki to granica wiecznego śniegu.

LODOWCE GÓRSKIE występują w wysokich górach świata. Lodowiec składa się z dwóch części: górnej - pola firnowego, dolnej - jęzora lodowcowego. Części te dzieli granica wiecznego śniegu.
POLE FIRNOWE - miejsce gromadzenia się śniegu i lodu (strefa akumulacji).
JĘZOR LODOWCOWY - obszar topnienia lodowca, ponieważ wykracza poza obszar zasilania i ulega topnieniu- ablacji.
TRANSGRESJA LODOWCA - posuwanie się czoła lodowca ku przodowi, jeżeli zasilanie przewyższa topnienie.
POSTÓJ LODOWCA - gdy topnienie i zasilanie równoważą się, lodowiec nie zmienia swojego zasięgu.
RECESJA LODOWCA - cofanie się lodowca, gdy topnienie jest większe niż zasilanie.
W zależności od ukształtowania powierzchni terenu oraz ilości opadów śniegu, lodowce przybierają różne formy:
· lodowiec alpejski - składa się z 1 pola firnowego i 1 jęzora,
· lodowiec himalajski - ma liczne, długie jęzory, które łączą się ze sobą jak dopływy rzek w rzekę główną,
· lodowiec skandynawski, tieldowy - na płaskich grzbietach górskich powstały lodowce w postaci czapy z krótkimi jęzorami.
· lodowiec piedmontowy - powstaje przez połączenie się lodowców spływających z gór w jedno pole lodowe u podnóża gór.
· lodowce wiszące lub zawieszone.
· lodowiec karowy - wypełnia tylko kar albo cyrk lodowcowy.
· lodowiec kurtenstański - nie ma połączenia z polem firnowym.
CZAPY LODOWE - zwane lodowcami fieldowymi, powstają na wysoko położonych płaskowyżach. Z wypukłego pola firnowego w różne strony spływają krótkie jęzory lodowcowe (niekiedy z szybkością 300 m rocznie). Występują na obszarach północnej Europy - Islandia, Norwegia.
LĄDOLODY (lodowce kontynentalne) to potężne, wypukłe pokrywy lodowe poruszające się szerokim frontem we wszystkich kierunkach (Antarktyda, Grenlandia). Ruch lodu w lądolodach odbywa się ku brzegom. Po dotarciu lodu do płytkiego morza powstają lodowce szelfowe, a na morzu głębokim odrywają się góry lodowe.
Lądolody wywarły ogromny wpływ na rzeźbę terenów, zmieniły układ sieci rzecznej i pozostawiły osady gliniaste, piaski i żwiry.
Na obszarach erozji lądolodu została zdarta wierzchnia warstwa skał (proces egzaracji) i materiał ten został przetransportowany i osadzony w dalekich odległościach na przedpolu lądolodu. Lądolody pozostawiły po sobie moreny denne i czołowe, które są formami akumulacji lodowcowej.

Moreny czołowe - usypywane wały, pagóry morenowe w czasie postoju lądolodu u jego czoła. Osiągają znaczne rozmiary (np. Wieżyca - 329 m n. p. m.). Materiał budujący to glina zwałowa, piaski, żwiry, głazy narzutowe różnej wielkości.

Morena czołowa:
morena typu akumulacyjnego (ablacyjnego)
morena typu spiętrzonego
morena z wyciśnięciem

Morena denna - tworzy się na dnie, po stopnieniu lodowca. Może być płaska, falista lub pagórkowata. Buduje ją glina zwałowa.
Powierzchnię moreny dennej urozmaicają wyżłobione przez wody płynące pod lodowcem zagłębienia rynnowe lub kotły wytopiskowe oraz zorientowane zgodnie z ruchem lodowca wały ozów i drumlinów oraz pagóry kemów, zbudowane głównie z piasków, żwirów, rzadziej glin, przy udziale wód roztopowych.
Na przedpolu lądolodu, głównie w czasie jego postoju wypływające z lodowca wody, przeciążone niesionym materiałem usypują rozległe stożki sandrowe (napływowe) zbudowane z piasków, żwirów, zwane sandrami.
Zdarzyło się, że wody pochodzące z topniejącego lądolodu, oddalając się od niego, spotykały się z wodami rzek, płynących z południa. Ich dalszy odpływ odbywał się zazwyczaj ze wschodu na zachód, w wyniku, czego powstały potężne pradoliny.
Zatamowanie przez wkraczający lodowiec odpływu rzecznego prowadzi do powstania jezior zastoiskowych, w których gromadzą się iły warwowe (warstwa jasna: pyły i piaski, muły drobnoziarniste; warstwa ciemna: latem do jeziora są dostarczane osady, zimą jezioro zamarza, woda jest nieprzewietrzana).

DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA WÓD PODZIEMNYCH (ZJAWISKA KRASOWE)

Formy krasowe powstają i rozwijają się najpełniej w skałach rozpuszczalnych, jeśli są one silnie spękane, uszczelinione, posiadają dostateczną miąższość i zawierają mało części ilastych. W takich warunkach rozwijają się wyłącznie formy krasowe.
Formy jakie powstają w krasie to:
Formy naciekowe powstają i rozrastają się w obrębie jaskiń u wylotu szczelin doprowadzających wodę opadową. Nacieki powstają następująco: woda opadowa, spływając szczeliną w głąb, rozpuszcza skały wapienne, więc w roztworze wodnym zawarty jest węglan wapnia. W chwili, gdy płynąca w szczelinie pod ciśnieniem woda znajdzie się u wylotu szczeliny, następuje wskutek dużej zmiany ciśnienia uwolnienie rozpuszczonego CO2 oraz strącenie dużej ilości węglanu wapnia (kalcytu) z roztworu wodnego. W ten sposób powstaje i narasta stalaktyt. Reszta węglanu wapnia wraz z kroplą wody odrywa się od stalaktytu i spada na dno jaskini, gdzie po wyparowaniu wody rośnie zbudowany z kalcytu stalagmit. W ten sposób od góry z prędkością około 1 mm/rok rośnie stalaktyt, a od dołu znacznie wolniej stalagmit, aż do połączenia się i utworzenia kolumny zwanej stalagnatem. Inne formy naciekowe to draperie stalaktytowe, rurki, grzybki, heliktyty.

Formy krasowe pochodzenia akumulacyjnego
tarasy kaskadowe oraz progi o różnej wysokości. Powstają wskutek strącania się z wody węglanu wapnia, zazwyczaj przy udziale roślinności.