ROZDZIAŁ I
DETERMINANTY WYMIANY HANDLOWEJ
1.1. Uwarunkowania regionalne
1.1.1. Położenie i poziom rozwoju
1.1.2. Podobieństwo kulturowe
1.1.3. Organizacje lokalne
1.2. Organizacje ponadnarodowe
1.3. Zmienne czynniki koniunkturalne
1.3.1. Aktywność gospodarcza
1.3.2. Wzrost gospodarczy
ROZDZIAŁ II
TRANSFORMACJA SYSTEMOWA A STRUKTURA GEOGRAFICZNA OBROTÓW HANDLOWYCH
2.1. Uwagi metodologiczne
2.2. Zmiany systemowe
2.3. Analiza obrotów handlowych
2.3.1. Wymiana handlowa w latach osiemdziesiątych
2.3.2. Struktura geograficzna okresu transformacji
2.4. Uwagi końcowe
ROZDZIAŁ III
MAKROEKONOMICZNE SKUTKI TRANSFORMACJI
3.1. Zmiany w strukturze towarowej
3.2. Relacje między wymianą handlową a dochodem narodowym
3.3. Koncepcja polityki eksportowej
ROZDZIAŁ I
DETERMINANTY WYMIANY HANDLOWEJ
1.1. Uwarunkowania regionalne
1.1.1. Położenie i poziom rozwoju
Załamanie się komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej w 1989r., a następnie rozpad Związku Radzieckiego zmieniły sytuację geopolityczną tego regionu, w tym także i Polski. Pojawiły się nowe możliwości kształtowania suwerennej polityki zagranicznej oraz poszukiwania nowych płaszczyzn współpracy międzynarodowej .
Współpraca gospodarcza z zagranicą jest dla każdego kraju wypadkową wielu czynników: geopolitycznych, ekonomicznych czy też społecznych. Położenie geograficzne Polski, ilość i wielkość państw z nią sąsiadujących, jak również bliskość terytorialna z kluczowymi partnerami w wymianie handlowej, stały się istotnymi czynnikami warunkującymi poziom i strukturę handlu zagranicznego.
Polska jest jednym z większych krajów Europy. Odznacza się bardzo zwartym terytorium o kształcie zbliżonym do koła. Położona jest w samym środku Europy w dorzeczu Wisły i Odry, na Niżu Europejskim, między Morzem Bałtyckim a łukiem Karpat, na styku dużych jednostek europejskich: Europą Zachodnią, rozczłonkowaną, podzieloną na wiele krain i regionów, a Europą Wschodnią, mniej zróżnicowaną przestrzennie. Sąsiedzi Polski to: od zachodu Niemcy, od południa Czechy i Słowacja, od wschodu i północnego wschodu Ukraina, Białoruś, Litwa i należący do Rosji Obwód Kaliningradzki. Przez państwo polskie przechodzą główne szlaki komunikacyjne Europy z zachodu na wschód. Polska położona jest również na głównym szlaku handlowym, prowadzącym z południa Europy na północ, przez Bramę Morawską. Centralne położenie Polski w Europie implikuje, więc potencjalnie łatwy dostęp z większości krajów europejskich.
Wiadome jest, iż im bliżej położony jest kraj, do którego się eksportuje lub, z którego się importuje, tym niższe są koszty transportu ponoszone w wymianie handlowej. Koszty transportu i spedycji można sklasyfikować jako koszt efektywny, bądź pochodny. W koszcie efektywnym zawarta jest cena usługi transportowej oraz usług pomocniczych np.: przeładunek, składowanie, prowizje spedycyjne, prowizje maklerskie, ubezpieczenie, koszty rzeczoznawstwa i kontroli ilościowej towaru, opłaty portowe, celne, itp. Natomiast w koszcie pochodnym uwzględnia się również: utratę jakości ładunku w czasie transportu, straty wynikające z powodu opóźnienia dostawy, koszty zamrożenia na czas transportu środków obrotowych zawartych w towarze, dodatkowy koszt ubezpieczenia od ryzyk transportowych, różnica ceny importowej lub eksportowej na niekorzyść kontrahenta, będącego w danej transakcji użytkownikiem transportu (straty rynkowe) oraz inne straty wynikające z użycia niewłaściwego środka transportu. Im mniejsza odległość partnerów wymiany handlowej, tym koszty te są niższe. Toteż istotne jest, aby rozwijane były kontakty handlowe z państwami najbliżej sąsiadującymi z danym krajem, w tym przypadku z Polską.
Geograficzna bliskość Polski z Rosją (Obwód Kaliningradzki), Litwą, Białorusią i Ukrainą, wpływa na zmniejszenie obciążenia cenowego na wspólnym rynku wskutek niewysokich kosztów transportu. Rozwinięta infrastruktura transportowa, czyli dwa główne szlaki handlowe przechodzące przez Polskę, daje potencjalne możliwości dochodów związanych z ich obsługą . Wszystkie sąsiadujące gospodarki, cząstkowo również Rosja na północnym wschodzie dysponują niektórymi godnymi uwagi elementami aktualnego, a zwłaszcza potencjalnego, aparatu wytwórczego. Uwarunkowania historyczne na razie – a zapewne również w bliższej przyszłości – nie pozwolą na to by oczekiwać radykalnego zmniejszenia dystansu między nimi a sytuacją krajów ODCE, czy niektórych innych państw o wysokich dochodach. Co oznacza, że łączna wielkość zagranicznych stosunków gospodarczych północno-wschodnich sąsiadów Polski będzie jeszcze przez długi czas stanowiła drugorzędną pozycję w skali europejskiej i globalnej .
Powiązania handlowe Polski z tym obszarem miały i mają ze względu nie tylko na bliskość, ale również przeszłość, charakter rynków, niewątpliwie znaczenie strategiczne, pod warunkiem, iż obszar traktowany jest jako całość. Wprawdzie udział tych rynków w obrotach polskiego handlu zagranicznego systematycznie spada, ale nadal są one istotne na wielu obszarach wymiany.
Na zachodzie Polska graniczy Niemcami od 3 października 1990 roku. Niemcy były właściwie zawsze najważniejszym partnerem handlowym i gospodarczym Polski. Polska była przy tym zawsze bardziej zależna od Niemiec niż Niemcy od Polski . Wymiana handlowa miedzy Niemcami a Polską, w przeciwieństwie do wymiany z państwami sąsiadujących z Polską ze wschodu, od początku lat 90-tych systematycznie rosła, zarówno po stronie eksportu jak i importu.
Na zjednoczone Niemcy przypadło w latach dziewięćdziesiątych prawie 1/3 globalnych obrotów zagranicznych Polski, a zarazem prawie połowa jej obrotów z krajami Unii Europejskiej.
Z krajami sąsiadującymi na południu: Czechosłowacją, a następnie Czechami i Słowacją, Polska nawiązała bliższą współpracę w ramach Grupy Wyszehradzkiej. Rozumiano tu, iż, sąsiedzkie położenie, wspólna historia, jak również wspólne preferencje, pozwoli rozwinąć gospodarki państw sąsiadujących. W roku 1993 Polska podpisała z tymi krajami Umowę o Wolnym Handlu, która miała zacieśnić stosunki handlowe w regionie Środkowej Europy.
W ramach wymiany handlowej w regionie, stowarzyszenia z organizacjami europejskimi, Polska uzyskała dostęp do większego rynku zbytu, jak również zmniejszenia kosztów wymiany poprzez liberalizację handlu zagranicznego. Liberalizacja ta prowadzi w większości do pozytywnych efektów miedzy innymi do internacjonalizacji zysków , które trafiają również do Polski.
Wymiana handlowa z zagranicą jest zależna od określonego międzynarodowego podziału pracy oraz roli obrotów z zagranicą w rozwoju gospodarczym. Międzynarodowy podział pracy i wymiana gospodarcza z zagranicą stwarzają możliwości lepszego wykorzystania posiadanych zasobów naturalnych, środków produkcji oraz potencjału wytwórczego ludności. Eksport tworzy podstawy finansowe importu dóbr i usług, których kraj nie jest w stanie sam wytworzyć lub, których wytwarzanie wymagałoby relatywnie większych nakładów niż produkcja dóbr przeznaczonych na eksport. Postępujący, zatem proces międzynarodowej specjalizacji produkcji danego kraju wraz z rozwojem jego wymiany gospodarczej z zagranicą umożliwia powiększenie skali produkcji, a przez to uzyskanie istotnych oszczędności kosztów wytwarzania .
Konkurencyjność gospodarki jest syntetycznym miernikiem sprawności działania całego systemu społeczno-ekonomicznego i politycznego kraju. Podstawowym warunkiem jej osiągnięcia jest zdolność do wytworzenia większego niż inne gospodarki bogactwa społecznego z rozporządzalnych zasobów . Natomiast konkurencyjność międzynarodowa zależy od zdolności gospodarki do osiągnięcia z uczestnictwa w międzynarodowym podziale możliwie największych korzyści, najlepiej większych niż inne kraje .
Czynnikami warunkującymi międzynarodową konkurencyjność danej gospodarki według M. E. Portera, tzw. „diament Portera”, są :
1. Wyposażenie w czynniki wytwórcze.
2. Czynniki popytowe.
3. Kształtowanie odpowiedniego układu branżowego.
4. Warunki tworzenia organizacji i zarządzania przedsiębiorstwami.
Wyżej wymienione determinanty kształtowania się konkurencyjności międzynarodowej odnoszą się głównie do poziomu poszczególnych branż gospodarki narodowej danego kraju. Należy tu również dodać czynnik szansy, ściślej – zbieg okoliczności, los szczęścia i pojawienie się okazji oraz oddziaływanie rządu, czyli polityka państwa.
W literaturze przedmiotu odróżnia się mierniki międzynarodowej konkurencyjności (zdolności konkurencyjnej, przewagi konkurencyjnej) oraz mierniki międzynarodowej pozycji konkurencyjnej gospodarki. Do mierników międzynarodowej konkurencyjności zaliczyć można m.in. :
1. Wskaźniki ogólnego rozwoju gospodarczego danego kraju, tj. tempo wzrostu, PKB, stopa inflacji, oraz wskaźniki ogólnego zadłużenia wewnętrznego i zagranicznego kraju.
2. Wskaźniki informujące o zmianach strukturalnych i zmianach efektywności wykorzystywania poszczególnych czynników wytwórczych, a także o swobodzie ich przemieszczania się w kraju i w układzie międzynarodowym.
3. Wskaźniki informujące o stopniu zaangażowania w międzynarodowej wymianie gospodarczej, które są traktowane jako podstawowe determinanty międzynarodowej pozycji konkurencyjnej danego kraju.
Natomiast do mierników międzynarodowej pozycji konkurencyjnej można zaliczyć wskaźniki:
1. kształtowania się salda obrotów bieżących;
2. kształtowania się salda obrotów handlowych;
3. kształtowania się udziałów w światowych obrotach handlowych towarami i usługami;
4. kształtowania się kursu walutowego i Terms of Trade;
5. kształtowanie się zasobów dewizowych kraju i kursu waluty krajowej.
Łączny obrót gospodarczy z zagranicą obejmuje pięć podstawowych elementów. Pierwszym są obroty towarowe, dominujące w światowej wymianie (prawie 80% łącznego obrotu światowego towarów i usług). Drugim są usługi o charakterze tradycyjnym (transport, spedycja, ubezpieczenia, usługi bankowe, rzeczoznawstwo i kontrola ładunków, usługi pocztowo - telekomunikacyjne, składowe itp.). Wiążą się one ściśle z realizacją towarowych transakcji eksportowo -importowych. Trzecim elementem są obroty osiągnięciami myśli naukowo - technicznej w formie patentów, licencji, dokumentacji naukowo - technicznej, praw do własności intelektualnej, a także usług konsultingowych itp. Czwartym wpływy i wydatki dewizowe z tytułu przemieszczania się ludności poza granice kraju (turystyka międzynarodowa, przekazy emigrantów, koszty utrzymania baz wojskowych i placówek dyplomatycznych za granicą). Piątym są natomiast szeroko pojęte obroty kredytowo - kapitałowe, dające również możliwość otrzymania wpływów dewizowych .
Podstawową przyczyną prowadzenia handlu zagranicznego jest nierównomierne wyposażenie poszczególnych krajów w czynniki wytwórcze (bogactwa naturalne, warunki glebowo - klimatyczne, zasoby siły roboczej i kapitału, poziom wiedzy i umiejętności technicznych), a w przypadku wymiany przygranicznej także różnice w odległościach między miejscem produkcji i konsumpcji określonych towarów. Konsekwencją tego są różnice w kosztach produkcji towarów między poszczególnymi krajami. Na czynniki podażowe nakładają się czynniki popytowe, które stanowią dodatkową przesłankę rozwoju wymiany handlowej z zagranicą. Popyt na określone dobra nie zawsze może być całkowicie zaspokojony w wyniku rozwoju produkcji krajowej .
Analizując historię handlu zagranicznego Polski po roku 1990, można stwierdzić, iż do gospodarek konkurencyjnych względem Polski zaliczyć można gospodarki znajdujące się na podobnym procesie transformacji gospodarki. Ważne jest też, w czym się te gospodarki specjalizują, czyli co eksportują, czy eksportowane towary i usługi są bardziej konkurencyjne, czy mniej względem Polski. Do gospodarek tych należą głównie te położone w Europie Środkowo-Wschodniej. Szczególnie godne uwagi są: Węgry, Słowacja i Czechy, jak również Litwa i Łotwa.
Konkurencyjność gospodarki pojmowana jest jako zdolność do rozwoju w warunkach gospodarki otwartej. O stopniu konkurencyjności świadczy przede wszystkim ogólna kondycja danej gospodarki na tle innych krajów. Gospodarkę polską należy uznać za otwartą w wysokim stopniu, ale jej poziom konkurencyjności jest niski. Niska konkurencyjność polskiej gospodarki jest wynikiem m.in. nadal wysokiej energo- i materiałochłonności, niekorzystnej struktury produkcji (za mały udział produkcji wysoko przetworzonej), niewystarczającego udziału innowacji produktowych i procesowych w przemyśle i usługach oraz niedostatecznego transferu technologii do przedsiębiorstw .
Szacunkowo obroty Polski z zagranicą w roku 2002 przedstawiały się następująco eksport 32,4 mld USD, import: 43,4, przy czym zadłużenie zagraniczne wynosiło 64 mld USD w porównaniu do innych gospodarek, które przedstawiały się następująco :
1. Węgry – eksport: 31,4 mld USD, import: 33,4 mld USD;
2. Czechy (b.d.);
3. Słowacja – eksport: 12,9 mld USD, import: 15,4 mld USD;
4. Litwa – eksport: 5,4 mld USD, import 6,8 mld USD;
5. Łotwa – eksport: 2,3 mld USD, import: 3,9 USD.
Istotnym konkurentem w wymianie handlowej jest również gospodarka niemiecka. Zauważyć można nie tylko komplementarny, ale również konkurencyjny charakter tej gospodarki. W latach 1990-1997 Polska wykazywała ujawnioną przewagę komparatywną na Niemcami, w zakresie dóbr surowcochłonnych, pracochłonnych, a zawłaszcza lasochłonnych. Brak tej przewagi ujawnił się natomiast w zakresie wyrobów technologicznie intensywnych, a nawet w zakresie wyrobów ziemiochłonnych .
Konkurencyjność gospodarki Polski w stosunku do gospodarki niemieckiej ulega poprawie, ale nadal kształtuje się na niskim poziomie. Zwiększa się intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej między krajami, ale tempo tego procesu jest relatywnie niskie.
Konkurencyjność towarów w Polsce opiera się na niskich kosztach płac przy równoczesnych wysokich kwalifikacjach zatrudnionych, nadwartościowości polskiej waluty i jeszcze relatywnie niskich kosztach materiałów i energii. W strukturze towarowej eksportu dominują wyroby pracochłonne i surowcochłonne przy jeszcze nadal niskim udziale towarów o średnim i wysokim nasyceniu technologicznym.
Jako gospodarki komplementarne należy uznać te, które mają dopełniające struktury obrotów handlowych. Zatem do gospodarek komplementarnych w stosunku do Polski zaliczyć można, głównych partnerów Polski w wymianie handlowej:
1. po stronie eksportu, gdy Polska jest dostawcą surowców, fabrykatów i półfabrykatów,
2. po stronie importu, gdy to Polska importuje z zagranicy niezbędne surowce, fabrykaty i półfabrykaty, potrzebne do produkcji.
Komplementarność gospodarek ma swoją podstawę i posiadanych przez daną gospodarkę narodową czynników produkcji, ziemi, kapitału, pracy, jak również technologii. Związana jest również z kosztami produkcji, bogatsze państwa szukają oszczędności, poprzez import tańszych artykułów z krajów o niższych kosztach wytworzenia. Podstawa opłacalności handlu międzynarodowego jest różnica między względnymi cenami, a więc między względnymi kosztami produkcji. Ponadto podstawą handlu jest, bowiem obopólna wymiana: sprzedaje się tylko temu, od kogo można w zamian za eksport zakupić towar po stosunkowo niższej cenie niż we własnym kraju.
W okresie rządów komunistycznych polski handel zagraniczny tylko w niewielkim stopniu odzwierciedlał przewagę względną. W Polsce, mimo stosunkowo małych zasobów kapitału, rozbudowała się przemysł ciężki, kapitałochłonny, a inwestowano zbyt mało w przemysł lekki i usługi. Nadwyżka produkcji, którą przeznaczano na eksport, ujawniała się, więc w przemyśle ciężkim. Import z krajów nie komunistycznych w dużej mierze ograniczał się do maszyn i urządzeń nie produkowanych w krajach należących do RWPG .
Transformacja po roku 1990 umożliwiła dopiero import produktów konsumpcyjnych, które w poprzednich latach były prawie nieosiągalne w kraju. Jednocześnie nastąpił okres zastoju gospodarczego i rozpad RWPG, który zmusił przedsiębiorstwa polskie do szukania rynków zbytu swoich towarów na zachodzie. Na krótką metę najłatwiej było zwiększyć eksport tych produktów, które miała ugruntowaną pozycję konkurencyjną na zagranicznych rynkach. Skutkiem, czego ekspansja w przeważającej mierze polegała na zwiększeniu sprzedaży produktów tradycyjnych, a nie na znajdowaniu rynków na nowe produkty. Toteż na Zachód eksportowano z Polski produkty stosunkowo pracochłonne, podczas gdy wyroby przemysłu wymagającego stosunkowo dużego nakładu kapitału fizycznego lub ludzkiego zajmowały istotną pozycję w imporcie. Zmiana struktury eksportu na początku lat dziewięćdziesiątych znalazła swe odbicie w zmianie struktury produkcji .
Główni partnerzy handlowi Polski to kraje Unii Europejskiej a zwłaszcza Niemcy. Już w 1989r. dały się zauważyć zmiany w strukturze obrotów handlowych Polski z dwoma państwami niemieckimi .
Na początku lat 90-tych Polska dysponowała wyraźną przewagą komparatywną na Niemcami w zakresie wyrobów lasochłonnych (zwłaszcza nieprzetworzonych), wyrobów surowcochłonnych i produktów kapitałochłonnych. Nie dysponowała natomiast taka przewagą w zakresie produktów wymagających wykwalifikowanej siły roboczej i produktów technologicznie intensywnych, zwłaszcza tzw. trudnych do imitowania .
Stopień komplementarności gospodarki niemieckiej do polskiej kształtował się na relatywnie niskim poziomie, jednak uległ zwiększeniu po roku 1990. Struktura eksportu Niemiec do Polski była dopasowana z znacznie większym stopniu do struktury popytu polskiego importu niż odwrotnie. Natomiast tempo procesu dostosowywania się struktury eksportu Niemiec do struktury popytu importu Polski było wyższe niż tempo dopasowywania struktury podaży do struktury popytu eksportu Niemiec
Wymiana handlowa Polski z krajami Europy Wschodniej najsilniej odbywała się w czasach komunistycznych. Po roku 1990, stosunki handlowe ze wschodnimi partnerami osłabły, wynikało to głównie z prowadzonej polityki gospodarczej wobec rynków wschodnich.
Podstawowym celem polityki było znaczne zwiększenie roli rynków wschodnich w polskim handlu zagranicznym. Od roku 1990 udział na rynkach wschodnich uległ zmniejszeniu. Czołowe miejsce byłego ZSRR w handlu zagranicznym Polski zajęły Niemcy. Poprawa pozycji na rynkach wschodnich, w warunkach jednoczesnego zwiększenia udziału tych krajów w polskim handlu zagranicznym możliwa jest przy prowadzeniu przez Polskę polityki komplementarnej, a nie konkurencyjnej wobec Zachodu polityki wschodniej. W tej komplementarności chodzi głównie o to, by umacnianie eksportu na rynkach zachodnich. Z drugiej jednocześnie strony chodzi o to, by Polska była się pomostem w handlu między Wschodem a Zachodem Europy.
1.1.2. Podobieństwo kulturowe
Kultura europejska sprowadza się przede wszystkim do całokształtu materialnego i duchowego dorobku ludzkości obejmującego całość jej dziejów. Istotny jest również poziom rozwoju intelektualnego, moralnego, jaki osiąga społeczeństwo, poziom wyspecjalizowania, dostępności danej dziedziny lub typu działalności. Zatem kultura wszystko to, co powstaje dzięki pracy człowieka, co jest wytworem jego myśli i działalności. Kultura odnosi się do poszczególnych sfer życia społecznego, jak również gospodarczego. Obecnie kulturę pojmuje się szeroko, tj. zarówno jako normy, wartości i wzory zachowań, jak i efekty oraz procesy tworzenia dóbr naukowych, artystycznych czy techniczno-cywilizacyjnych .
Kultura odgrywa również ważną rolę w kształtowaniu się struktury i poziomu rozwoju gospodarki, wpływa na specjalizację produkcji w danym kraju. Wywiera także wpływ na kontakty handlowe z zagranicą. Steruje popytem na określone dobra w danym kraju, jak również warunkuje podaż tychże dóbr i usług. Importowane są towary i usługi najbardziej pożądane w danym społeczeństwie. Eksportowane są natomiast towary, które znalazły swoich zwolenników również za granicą. Stąd też biorą się określone wzorce popytu, w danym regionie.
Polska położona jest w kręgu kulturowym Europy. Toteż osobiste preferencje nabywców z tego regiony są podobne do siebie. Związane jest to m.in. ze zbliżonymi warunkami klimatycznymi i środowiskowymi tego regionu, sezonowości upraw, produkcji i konsumpcji, aktualną sytuacją ekonomiczną danego społeczeństwa, zaawansowania postępu technicznego i wielu innych wypadkowych, różnych w zależności od kraju. Jednak mimo barier czy to odległościowych, czy to językowych, handel zagraniczny warunkowany jest czynnikami kulturowymi.
Z preferencjami związana jest teoria podobieństwa preferencji, zwana też teorią ujednoliconej struktury popytu S. Burenstama-Lindera, która uwzględnia czynniki popytowe. Nie obejmuje ona całości handlu zagranicznego, gdyż jej autor uważa, że międzynarodowy handel surowcami naturalnymi tłumaczą w zadawalający sposób teorie zasobów i neoczynników. Teoria ta dotyczy towarów przemysłowych.
Teorię podobieństwa preferencji S. Burenstama-Lindera można podzielić na kilka logicznie za sobą powiązanych części, w których określa się :
1. potencjalny eksport i import danego kraju artykułów przemysłowych;
2. potencjalną intensywność wymiany handlowej między dwoma krajami lub większą ich liczbą;
3. czynniki wywołujące zniekształcenie między potencjalną oraz faktyczną intensywnością wymiany handlowej między różnymi krajami i ich grupami.
Zdaniem S. Burenstama-Lindera każdy kraj eksportuje głównie takie artykułu, na które istnieje „reprezentatywny popyt” na rynku wewnętrznym, tj. określone zapotrzebowanie społeczeństwa w rozmiarach gwarantujących podjęcie opłacalnej produkcji i prowadzenie skutecznej konkurencji z producentami identycznych lub podobnych dóbr zagranicznych. Natomiast towary krajowe mogą być eksportowane przede wszystkim na rynki tych partnerów, u których również istnieje reprezentatywny popyt .
Preferencje zagranicznych nabywców mają udział w kształtowaniu się popytu na dany produkt. Nabywca kieruje się:
Rysunek 1
Podstawowe cechy i funkcje wyboru
Źródło: J. Misala, E. M. Pluciński, Handel wewnątrzgałęziowy między Polską a Unię Europejską. Teoria i praktyka, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000, s. 64.
Kultura wpływa na preferencje nabywców, natomiast preferencje w określony sposób warunkują właściwości produktów, którymi kierują się nabywcy w czasie zakupu. Wszystko to przekłada się na wielkość popytu.
W krajach Europy w zależności od sytuacji gospodarczej, poziomu rozwoju i dochodów ludności obok żywności, istotne znaczenie mają towary przemysłowe konsumpcyjne. Rozwinięty jest przemysł elektroniczny, samochodowy. Ważną rolę odgrywają również usługi m.in. usługi turystyczne, spedycyjne itp. W Europie popyt jest na dobra podstawowe, jak również dobra luksusowe. Podobne preferencje produktowe zauważyć można we wszystkich wysokorozwiniętych krajach świata. Nazywane jest to stylem europejskim, bądź amerykańskim. Przeciwieństwem tego, są kraje arabskie. Różnica kultur, przekłada się na różnice w preferencjach, a w konsekwencji, na strukturę popytu, w tych krajach.
Gospodarowanie żywnością w przeszłości ulegało zmianom. Wynikało to głównie z faktu, że żywność jest ważnym materialnym dobrem człowieka, które warunkuje zarówno jego istnienie, jak i rozwój. Znaczenie tego dobra ustawicznie wzrasta, limitując i ukierunkowując wszelką inną działalność ludzką.
Produkcja żywności nie jest rozmieszczona zgodnie z potrzebami, a jej wielkość w przeliczeniu na 1 mieszkańca poszczególnych regionów świata wykazuje duże zróżnicowanie. Niezbędne jest, więc pokrywanie niedoborów w regionach deficytów importem z tych regionów, w których produkuje się ja w nadmiarze. Powstaje konieczność dokonywania międzynarodowych obrotów żywnością między poszczególnymi krajami, regionami i skali światowej .
Rynek produktów rolno-spożywczych, jak żaden inny ma charakter rynku światowego. Jak żaden inny ulega on ciągłym przeobrażeniom występującym pod wpływem zmian liczby i struktury ludności świata, zmian warunków produkcji rolnej, zainteresowanie rządów państw i krajów uczestniczących w wymianie itp.
Od początku lat dziewięćdziesiątych w Polsce w wyniku demonopolizacji handlu zagranicznego, rząd przestał być głównym decydentem w sprawach obrotu towarowego z zagranicą. Odstąpiono od utrzymywanych przez 40 lat ograniczeń limitów importowych i ceł importowanej żywności, ale utrzymano pewne ograniczenia w eksporcie. Liberalizacja wymiany, a zwłaszcza rezygnacja z osłon celnych, posunęła się zbyt daleko. Wskutek zwolnienia importu żywności z cła na polski rynek wpłyną strumień dotowanej żywności, przede wszystkim z krajów Unii Europejskiej
W Polsce tak jak i na świecie handel zagraniczny artykułami rolno-spożywczymi podlega zmianom. Kształtowany przez sytuację podażowo - popytową na krajowym rynku żywnościowym, zmiany na rynku światowym, politykę kursu walutowego oraz stosowane regulacje w zakresie importu i eksportu. Polska jest krajem w dużym stopniu samowystarczalnym, w produkcji w większości artykułów żywnościowych .
Polska jest liczącym się w świecie producentem owoców i warzyw. Uprawia się je głównie w gospodarstwach indywidualnych w południowej i centralnej części kraju. Największe obszary upraw są zlokalizowane w dolinie Wisły, w rejonach: mazowieckim, górnośląskim, małopolskim, kujawskim, lubelskim.
Ze względu na umiarkowany klimat Polska specjalizuje się głównie, w uprawie zbóż, ziemniaków, buraków cukrowych. W regionie Europy Środkowo-Wschodniej, głównie Białoruś, Ukraina i Litwa, również zajmują czołowe miejsca w produkcji tych towarów.
Na południu Europy, gdzie klimat jest cieplejszy produkowane są odmienne produkty, typu winogrona – Włochy, Francja, Hiszpania, pomarańcze – kraje basenu Morza Śródziemnego, Oliwki – Włochy, Grecja, Hiszpania.
W produkcji rolno-spożywczej wyróżnić można przemysł spożywczy. Jest to najbardziej rozpowszechniona i silnie zróżnicowana gałąź przemysłu przetwórczego, zaspokajająca podstawowe potrzeby ludności. Jego zadaniem jest zarówno wstępne przetwarzanie płodów rolnych, jak i uzyskiwanie produktów o wysokim stopniu przetworzenia w postaci np. konserw, koncentratów. Wyróżnia się kilka podstawowych branż przemysłu spożywczego.
1. Przemysł mięsny związany jest z poziomem hodowli bydła, trzody chlewnej i drobiu, największymi eksporterami produktów z tej branży są: Chiny, USA, Brazylia, Francja, Niemcy, Rosja, Ukraina.
2. Przemysł rybny dostarcza ryb solonych, mączki rybnej oraz konserw, rozwinięty w państwach z dostępem do morza. Eksporterzy - Japonia, USA, Hiszpania, Portugalia, Niemcy.
3. Przemysł mleczarski obejmuje produkcję mleka spożywczego, masła, śmietany, serów. Jest to jedyna branża, w której specjalizuje się większość krajów świata.
4. Przemysł cukrowniczy i cukierniczy ściśle związany jest z uprawami roślin cukrodajnych. Do głównych eksporterów zaliczyć można Brazylia, USA, Meksyk, Kuba, Indie, Niemcy, Francja.
5. Przemysł olejarsko-tłuszczowy oparty jest na uprawie roślin oleistych i otrzymywaniem z nich oleju, oliwy i margaryny, potentatami są głównie kraje śródziemnomorskie - Hiszpania, Włochy, Grecja, Tunezja, Turcja, Portugalia i Maroko.
6. Przemysł tytoniowy - jeden z najbardziej rozpowszechnionych na świecie (Chiny, USA, Japonia, kraje Europy Zachodniej i Rosja, jak również Polska).
7. Przemysł napojów alkoholowych - obejmuje browary, gorzelnie i winiarnie, dobrze rozwinięty na całym świecie (głównie kraje europejskie, USA, Kanada, Meksyk, Argentyna).
W Polsce rozwinięte są wszystkie rodzaje przemysłu spożywczego, a szczególnie przemysły: mięsny, mleczarski, gorzelniano-spirytusowy, tytoniowy i cukrowniczy, a na Wybrzeżu rybny.
1.1.3. Organizacje lokalne
Porozumienia regionalne są nową formą międzynarodowej współpracy, która zaczyna współcześnie odgrywać coraz większą rolę w kształtowaniu międzynarodowych stosunków handlowych. Regulują one warunki obrotów w skali regionu obowiązują między regionami. Tworzenie takich porozumień występuje na tle rozwijanych w świecie procesów integracyjnych. Modelowym przykładem współpracy regionalnej we współczesnym świecie jest trwająca ponad 40 lat integracja Europy Zachodniej. Początkowo Europejska Wspólnota Gospodarcza, dziś Unia Europejska .
Po zakończeniu II wojny światowej Europa była podzielona na dwa obozy. Powstały dwie organizacje współpracy gospodarczej: Rada Wzajemnej Pomocy gospodarczej (RWPG) i Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG). Podstawową przesłanką współpracy między krajami tzw. demokracji ludowej była wspólnota ideologiczno-polityczna .
RWPG
W styczniu 1949 roku powołano do życia Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. W skład państw członkowskich weszły: ZSRR i Rumunia jako inicjatorzy powołania, Bułgaria, Czechosłowacja, Polska i Węgry. Jednym z podstawowych celów powołanej RWPG było przyspieszenie rozwoju gospodarczego krajów członkowskich i dążenie do stopniowej likwidacji różnic w poziomach ich rozwoju .
Na przełomie lat 80-tych i 90-tych pojawiło się wiele czynników mających charakter wewnętrzny i zewnętrzny, które spowodowały zmiany międzynarodowego układu sił w europie. Dobiegła kresu działalność Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Organ współpracy gospodarczej narzucony przez ZSRR, stracił rację bytu w styczniu 1991 roku, na mocy podpisanego w Budapeszcie protokołu o rozwiązaniu RWPG .
Przed państwami Europy Środkowej pojawiła się szansa nawiązania współpracy gospodarczej. W tej części post komunistycznej Europy postęp demokracji i tempo przemian ekonomicznych było najszybsze. Polska, Węgry i Czechosłowacja weszły na drogę przekształceń własnościowych i rynkowych, co umożliwiło nawiązanie bliższej współpracy gospodarczej. 15 lutego 1991 roku w Wyszehradzie przywódcy Polski, Czechosłowacji i Węgier podpisali „Deklarację Współpracy”. Za priorytetowe cele uznano: osiągnięcie pełnej niezależności państwowej, demokracji i wolności, poprzez współpracę na zasadach gospodarki rynkowej oraz współdziałanie w zakresie ekologii, samorządów lokalnych, kultury, wymiany informacji i innych. Ponadto strony oświadczyły, iż współpraca ta da początek ogólnoeuropejskiej integracji .
CEFTA
Po Wyszehradzie rozpoczął się okres praktycznych uzgodnień, czego efektem końcowym stała się Środkowoeuropejska Umowa o Wolnym Handlu (CEFTA), podpisana w Krakowie 1 marca 1993 roku. W 1995 do CEFTA przystąpiła Słowenia, a w 1997 Rumunia. Porozumienie dotyczy powołania do życia strefy wolnego handlu pomiędzy krajami członkowskimi, zawiera harmonogram redukcji stawek celnych i barier pozataryfowych (subsydia, embargo, podatki importowe itd.) we wzajemnym handlu .
Wpływ CEFTA na rozwój handlu okazał się bezsporny. Umowa została podpisana głównie po to, aby uzdrowić handel w środku Europy po upadku RWPG. W 1992 roku obroty handlowe między Polską a Czechosłowacją były mniejsze o połowę w porównaniu z rokiem 1988. Pogorszyła się wymiana polsko-węgierska. Obroty handlowe Polski w ramach CEFTA stanowiły zaledwie około 8% ogółu wymiany zagranicznej naszego kraju. Momentem zwrotnym w rozwoju handlu zagranicznego krajów Grupy Wyszehradzkiej był rok 1994. Nastąpiło wówczas przyspieszenie wymiany wzajemnej między Polską, Węgrami, Czechami i Słowacją. Handel z krajami CEFTA wzrósł w 1994r. o 29% .
EWG
Integracja krajów Europy Zachodniej rozpoczęła się od utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (1951r.), a następnie Europejskiej Energii Atomowej (1958r.). Z dniem 1 stycznia 1958 roku wszedł w życie Traktat Rzymski, powołujący do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Zgodnie z postanowieniami Traktatu Rzymskiego, głównym celem EWG jest popieranie harmonijnego rozwoju gospodarczego wszystkich państw członkowskich, ciągłej i zrównoważonej ekspansji regionu oraz wzrostu poziomu życia mieszkańców .
Podczas szczytu w Maastricht, w grudniu 1991 roku podjęto decyzję o utworzeniu Unii Europejskiej, która objęła unię gospodarczą, walutową i polityczną. Po wieloletnich pracach przygotowawczych 7 lutego 1992 roku, również w Maastricht został podpisany Traktat o Unii Europejskiej w Maastricht, który wszedł w życie 1 listopada 1993r. Jego sygnatariuszami było 12 państw członkowskich Wspólnot: Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Portugalia, RFN, Wielka Brytania i Włochy. Traktat ten zmienił nazwę Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) na Unię Europejską .
Oficjalnie nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Polską a EWG nastąpiło we wrześniu 1988 roku. Polska rozpoczęła negocjacje z EWG w sprawie umowy o handlu oraz współpracy gospodarczej, którą podpisano ostatecznie w Warszawie 19 września 1989r. Wskutek umowy już 1990r. państwa członkowskie Wspólnot stały się głównym partnerem handlowym Polski. Natomiast jeszcze w grudniu 1989r. Rada Ministrów Wspólnot Europejskich uchwaliła stosowne rozporządzenie, które stało się podstawą prawną dla programu PHARE. Prawie równocześnie trwały także prace nad powołaniem Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, którego celem miało być wspieranie procesów transformacji w krajach byłego bloku wschodniego .
W rezultacie prowadzonych przez Polskę i EWG rozmów, jeszcze w roku 1991, 16 grudnia podpisany został Układ Europejski wraz z tzw. Umową przejściową. Nadawał on Polsce status kraju stowarzyszonego z UE. Zapewnił płaszczyznę rozwoju handlu i stosunków gospodarczych między stronami, dając początek procesowi przedakcesyjnemu w integracji Polski z Unią .
Coraz większe znaczenie dla polskiej transformacji i integracji z UE mają europejskie instytucje finansowe, głównie Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) i Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR). Polska należy do członków - założycieli EBOR, którego głównym zadaniem jest wspieranie procesów transformacyjnych w państwach środkowoeuropejskich oraz b. ZSRR, szczególnie przez pomoc dla sektora prywatnego, reprezentowanego przez małe i średnie przedsiębiorstwa .
W krajach Europy Środkowej i Wschodniej EBI finansuje głównie projekty inwestycyjne w transporcie i telekomunikacji, energetyce i ochronie środowiska oraz w przemyśle. EBI nie wymaga gwarancji państwowych na spłatę udzielonych pożyczek. Po przystąpieniu Polski do UE, (do której kieruje się gros kredytów EBI) możliwe stanie się zwielokrotnienie pożyczek i innych form pomocy finansowej dla Polski. W latach 1991-2000 Polska otrzymała z EBI kredyty na łączną sumę 3172 mln euro. Do końca 2000 r. z sumy tej wykorzystano 2075 mln euro. Ponad połowa środków uzyskanych z EBI przez Polskę przeznaczona została na transport i komunikację, blisko 17% na inwestycje w gospodarce wodnościekowej, a 15% na linie kredytowe obsługujące głównie małe i średnie przedsiębiorstwa .
W okresie 10 lat swojej działalności (1991-2000) EBOR udzielił krajom członkowskim kredyty na sumę 16,6 mld euro. Polska otrzymała z tego 1978 mln euro (prawie 12%), będąc (po Rosji) drugim, co do wielkości beneficjentem pomocy finansowej Banku spośród 26 państw członkowskich. Pod względem struktury działowej dotychczasowego zaangażowania finansowego EBOR w Polsce dominuje przemysł z udziałem ponad 50%. Na infrastrukturę przeznaczone zostało około 22% przyznanych funduszy, zaś na instytucje finansowe (głównie banki) - około 14%. Ponad 80% zaangażowania finansowego EBOR w Polsce przypada na sektor prywatny, a więc znacznie powyżej obowiązującej w Banku normy (60%) .
1.2. Organizacje ponadnarodowe
Międzynarodowe instytucje finansowe były głównym źródłem dopływu do Polski kapitału zagranicznego, zwłaszcza w pierwszych latach transformacji, kiedy to niska wiarygodność finansowa ograniczała możliwość uzyskania pożyczek i kredytów od banków komercyjnych i innych instytucji finansowych, działających na zasadach rynkowych. W pierwszych latach transformacji wśród międzynarodowych instytucji finansowych wspierających reformy w gospodarce polskiej, kluczową rolę odegrał Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) oraz Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (Bank Światowy - BŚ).
Do najważniejszych światowych organizacji, które zajmują się współpracą gospodarczą i pomocą finansową biedniejszym krajom zaliczyć można przede wszystkim: Światową Organizację Handlu, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju.
Międzynarodowy System Walutowy (MFW)
Polska była również członkiem, założycielem MFW. Ratyfikowała statut w styczniu 1946r., jednak pod presją ZSRR opuściła MFW w marcu 1950r. Ponownie stała się członkiem Międzynarodowego Funduszu Walutowego 12 czerwca 1986 roku. Dzięki czemu Polska została włączona do międzynarodowego funduszu walutowego i międzynarodowej współpracy walutowej, a także uzyskała możliwość zaciągania kredytów w MFW .
Międzynarodowy Fundusz Walutowy jest to międzynarodowa organizacja finansowa, o której powołaniu postanowiono jednocześnie z powołaniem Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju w lipcu 1944. Istnieje jako wyspecjalizowana organizacja ONZ od grudnia 1945 z siedzibą w Waszyngtonie. Do zadań MFW należy przede wszystkim: popieranie międzynarodowej współpracy walutowej oraz uporządkowanych stosunków walutowych, tworzenie warunków dla wielostronnego regulowania należności za bieżące operacje w handlu międzynarodowym, udzielanie pomocy w likwidacji trudności płatniczych, wpływanie na zachowanie pożądanego stopnia płynności międzynarodowych systemów płatniczych, podejmowanie działań zmierzających do uporządkowanego rozwoju i wzrostu handlu międzynarodowego .
Państwa członkowskie MFW zobowiązane są udostępniać informacje gospodarcze, dzięki którym władze MFW oceniają ich sytuację gospodarczą i finansową oraz podejmują określone decyzje. Finansowanie działalności MFW jest oparte na kapitale zakładowym, który powstał z wpłat udziałów przez państwa członkowskie. Wysokość udziału poszczególnych państw-członków MFW jest uzależniona od stopnia rozwoju gospodarczego danego kraju, jego pozycji w światowej gospodarce, udziału w handlu światowym oraz zdolności płatniczej.
MFW prowadzi również działalność kredytową wobec swoich członków mających deficyt bilansu płatniczego. Polega ona na umożliwieniu państwu członkowskiemu zakupu potrzebnych walut innych państw członkowskich za walutę własną lub tzw. SDR oraz na udzielaniu pożyczek na pokrycie deficytu bilansu płatniczego. Działalność ta jest prowadzona w porozumieniu z rządami poszczególnych państw i jest obwarowana warunkiem przestrzegania, nałożonych przez MFW ścisłych ustaleń, które mają na celu kontrolę nad gospodarką pożyczkobiorcy.
Porozumienia osiągnięte z Międzynarodowym Funduszem Walutowym przez kraje członkowskie przynoszą zazwyczaj korzyści przekraczające bezpośrednią pomoc finansową MFW. Tak było również w przypadku Polski. Pierwsze porozumienie z Funduszem - z 1990 r. - umożliwiło Polsce dostęp do innych form pomocy zagranicznej, a w tym do Funduszu Stabilizacyjnego w kwocie 1 mld USD, utworzonego przez kraje zachodnie w celu ułatwienia wprowadzenia wymienialności złotego. Drugie porozumienie z MFW podpisane w 1991 r. umożliwiło przedłużenie działania Funduszu Stabilizacyjnego, a następnie, ponieważ nie zaistniała potrzeba wykorzystania go na pierwotny cel, Fundusz został przeznaczony na cele reformy systemu finansowego w Polsce, zwłaszcza na prywatyzację banków.
W latach 1990-1994 Polska w ramach czterech porozumień z MFW otrzymała pożyczki i kredyty w łącznej kwocie około 1,3 mld USD. Kwota ta - dzięki wysokiemu poziomowi rezerw dewizowych - została spłacona przedterminowo. Po spłacie wszystkich zobowiązań wobec MFW, zmieniły się formy wzajemnej współpracy. Stosunki Polski z MFW reguluje obecnie Artykuł IV Statutu tej organizacji, odnoszący się do krajów niekorzystających z kredytów lub korzystających z nich w niewielkim stopniu. Polska nie pretenduje, więc obecnie do pomocy finansowej MFW. Celowe jest natomiast dalsze monitorowanie gospodarki przez Fundusz, a także doradztwo i ocena procesów transformacji w Polsce, jak też postępów integracji z Unią Europejską .
Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD)
Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, zwany Bankiem Światowym utworzony został wraz z MFW na konferencji w Bretton Woods w 1994r., natomiast działalność rozpoczął w czerwcu 1946r. Zrzesza 176 krajów, do jego największych udziałowców zaliczyć można USA, Japonię, Niemcy, Francję i Wielką Brytanię. Środki na udzielanie pożyczek IBRD czerpie przede wszystkim z emisji obligacji na rynkach kapitałowych krajów wysoko rozwiniętych, z wpłat gotówkowych krajów członkowskich oraz z własnych funduszy rezerwowych zgromadzonych w ciągu całego okresu istnienia i działania .
Bank Światowy udziela kredytów jedynie rządom krajów członkowskich lub podmiotom gospodarczym działającym w tych krajach, ale pod warunkiem uzyskania na spłatę tych kredytów gwarancji rządowych. Kredyty udzielane przez IBRD są przeznaczane z reguły na finansowanie konkretnych przedsięwzięć i projektów, ale również na finansowanie strukturalnych przemian w gospodarkach krajów rozwijających się. Oprócz kredytów IBRD udziela również fachowej pomocy doradczej, wysyłając do krajów, którym pomaga, swoich ekspertów .
Polska była jednym z krajów założycielskich Banku Światowego, po czym w roku 1950 wystąpiła z niego. Polska stała się ponownie członkiem Banku Światowego w 1986 roku, a kredytów zaczęto jej udzielać od roku 1990. Bank Światowy, jako instytucja udzielająca kredytów długoterminowych rządom, w latach 1990-2000 udzielił Polsce pożyczek i kredytów o łącznej wysokości około 4 mld USD. Znaczną część kwoty stanowiły pożyczki przeznaczone na dostosowania strukturalne. W strategii Banku przewidziana jest pomoc dla Polski w trzech formach: pożyczek, gwarancji i usług pozafinansowych oraz kombinacji tych form. Największy nacisk kładziony jest obecnie na przyspieszenie restrukturyzacji rolnictwa i górnictwa. W zakresie udzielanych gwarancji zaangażowanie BŚ dotyczy przede wszystkim energetyki i autostrad. Strategia Banku wobec Polski zakłada, że – w miarę polepszania się polskiego dostępu do międzynarodowych rynków kapitałowych – rola BŚ jako źródła finansowania będzie malała. Zapotrzebowanie na kredyty Banku zmniejsza się z powodu rosnącego napływu do Polski zarówno kapitałów prywatnych, jak i związanych instytucjonalnie z Unią Europejską (z PHARE, Europejskiego Banku Inwestycyjnego, a także funduszy przedakcesyjnych, a w przyszłości z funduszy strukturalnych). Bank Światowy odgrywa jednak nadal ważną rolę, nie tylko jako źródło finansowania, lecz jako niezależny doradca w zakresie polityki gospodarczej oraz tworzenia instytucji niezbędnych dla sprawnego funkcjonowania gospodarki rynkowej. Przywiązuje on dużą wagę do współpracy z pozostałymi międzynarodowymi instytucjami finansowymi we wspieraniu przekształceń gospodarczych w Polsce i procesu integracji z Unią Europejską, dążąc przy tym do specjalizacji i komplementarności wobec pozostałych instytucji w celu ograniczenia dublowania działań .
Światowa Organizacja Handlu (WTO)
WTO została utworzona 15 kwietnia 1994r. w Marakeszu (Maroko), w myśl postanowień Aktu Końcowego tzw. Rundy Urugwajskiej, Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu (GATT). Wśród 122 sygnatariuszy była również i Polska. Na spotkaniu tym podjęto decyzję, że WTO rozpocznie działalność 1 stycznia 1995r. Do końca 1994r. siedemdziesiąt sześć krajów zakończyło procedurę ratyfikacyjną. Spośród krajów europejskich tylko: Cypr, Turcja, Słowenia, Szwajcaria, Lichtenstein i Polska nie spełniły tego warunku i nie zostały członkami WTO z dniem 1 stycznia 1995 roku .
Zasadnicza zmiana wprowadzona w wyniku uzgodnień Rundy i utworzenia WTO polega na istotnym rozszerzeniu zakresu przedmiotowego WTO. Światowa Organizacja Handlu nadzoruje zdecydowanie szerszy zakres międzynarodowych stosunków gospodarczych: w zakresie obrotu towarowego i innych dziedzin przepływów międzynarodowych. Jej głównym zadaniem jest liberalizacja międzynarodowego handlu dobrami i usługami, obniżanie ceł i taryf, przestrzegania praw własności intelektualnej, prowadzenie wspierającej handel polityki inwestycyjnej, rozstrzyganie sporów dotyczących wymiany handlowej. Kraje przystępujące do WTO zobowiązane są do dostosowania ustawodawstwa wewnętrznego do norm Organizacji oraz udzielania koncesji handlowych podmiotom zagranicznym. Polska należała do państw założycielskich WTO i ratyfikowała 1995 stosowne porozumienie .
Polska przywiązywała dużą wagę do liberalizacji handlu międzynarodowego i przystąpiła do Rundy Urugwajskiej z nadzieją, że w wyniku tych negocjacji nastąpi zwiększenie dostępu do rynków zagranicznych oraz wzmocnienie przestrzegania dyscypliny Układy Ogólnego. Wprawdzie w latach 80-tych główne przeszkody rozwoju eksportu tkwiły w wewnętrznych uwarunkowaniach gospodarki polskiej, jednakże stosunki z zagranicą także wywierały wpływ. W warunkach ogromnych trudności płatniczych kraju liczyła się możliwość każdego nawet niewielkiego eksportu .
Polska uczestniczyła w konferencji ministerialnej GATT w Urugwaju i podpisała 20 września 1986r. Deklarację Urugwajską, która określała cele i zasady nowej rundy negocjacji handlowych .
Główna faza procesu tworzenia WTO zbiegła się z zapoczątkowaniem i wdrażaniem radykalnej zmiany ustroju gospodarczego Polski. Zbieżność ta ułatwiła proces negocjacji formuły polskiego uczestnictwa w nowej organizacji wielostronnych stosunków gospodarczych. Umożliwiła ona, bowiem przyjmowanie przez Polskę zasadniczych takich samych praw i zobowiązań, jakie były przypisane innym uczestnikom tych rokowań, a które wynikają z doktryny rynku i swobody konkurencji, jako ideologicznego fundamentu systemu GATT/WTO. Jednocześnie zbieżność ta miała duże znaczenie dla jakości reform pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych, zwłaszcza w odniesieniu do systemu regulacji handlu zagranicznego, a także tworzenia wolnorynkowych reguł konkurencji w polskiej gospodarce.
Polska formalnie została członkiem pełnoprawnym Światowej Organizacji Handlu 1 lipca 1995 roku (jako setny członek organizacji). Od tego momentu Polska została zobowiązana do rzetelnego wykonywania zobowiązań dotyczących dostępu do naszego rynku, zawartych w polskiej liście koncesyjnej .
Uczestnictwo w WTO ma ogromne znaczenie dla Polski. Korzyści wynikające z tego faktu mają charakter polityczny i gospodarczy. Konieczność zwiększania przez władze polskie efektywności polityki handlowej sprzyja maksymalnym korzyściom z liberalizacji handlu międzynarodowego oraz wpływa na wzrost jakości naszych towarów eksportowych. Członkostwo Polski w WTO przyczynia się, więc do stabilizacji i wzrostu gospodarczego. Związanie stawek celnych i przyjęcie zobowiązań nietaryfowych przez Polskę wprowadzają stabilność warunków handlowych i w odczuciu partnerów handlowych zwiększają wiarygodność naszego kraju .
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD)
OECD została powołana w 1961 roku w wyniku przekształcenia utworzonej w ramach realizacji Planu Marshalla Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEED). W skład OECD wchodzi obecnie 29 najbardziej rozwiniętych państw, w tym od niedawna Czechy, Węgry, Polska i Republika Korei. Zadaniem OECD jest koordynacja polityki społeczno-ekonomicznej krajów członkowskich w celu stymulowania wzrostu gospodarczego, zatrudnienia, rozwoju społecznego oraz międzynarodowego handlu i przepływów kapitałowych, a także inwestycji zagranicznych. Program OECD przewiduje również propagowanie i upowszechnianie dobrych wzorów w dziedzinie usług, nowoczesnych technologii, innowacji i badań naukowych. Organizacja opracowuje wspólne zasady działania w poszczególnych dziedzinach gospodarki, które przyjmują postać zaleceń, rezolucji, deklaracji, umów i kodeksów stosowanych następnie przez kraje członkowskie .
22 listopada 1996 roku Polska stała się pełnoprawnym, 28 członkiem Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju.
Najważniejszą konsekwencją przystąpienia Polski do OECD są zmiany liberalizacyjne w gospodarce, związane z zasadami ograniczania lub eliminacji barier w procesie wymiany towarów, usług i płatności bieżących oraz swobodnego przepływu kapitału. Przyjęto zasadę legalizmu operacji gospodarczych, zgodnie, z którą działania w dobrej wierze nie powinny być ograniczone regulacją administracyjną. Zasadzie tej towarzyszą zwykle różnego rodzaju zabezpieczenia przed nadużywaniem swobody w niepożądanych celach .
Przyjęcie odpowiednich regulacji prawnych nie pozwoli na odwrócenie rynkowego kierunku transformacji gospodarczej Polski i przyspieszy procesy rozszerzania zakresu liberalizacji. Dotyczy to zwłaszcza rynku usług bankowych i ubezpieczeniowych. W ciągu najbliższych lat liberalizacja polskiej gospodarki, wynikająca z członkostwa w OECD, nie będzie prawdopodobnie przynosiła takich samych korzyści, jak innym członkom tej organizacji, ze względu na różnice w potencjale gospodarczym między Polską, a wysoko rozwiniętymi krajami członkowskimi OECD. Dlatego też zgłoszono listę wyjątków i zastrzeżeń mających asymetrycznie chronić gospodarkę polską w dostosowawczym okresie przejściowym. Podobny mechanizm asymetrycznej ochrony polskiego rynku został uwzględniony w postanowieniach Układu Europejskiego i będzie negocjowany przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej .
Jednym z nadrzędnych zadań OECD jest sprzyjanie tworzeniu jednolitych warunków gospodarowania dla wszystkich podmiotów gospodarczych. Organizacja ta jest przeciwna zarówno dyskryminacji podmiotów zagranicznych, jak i ustanowieniu preferencji dla podmiotów krajowych. Skutki stosowania tej polityki będą, więc wymuszać konkurencję na rynku polskim i procesy dostosowawcze (restrukturyzacyjne) polskich przedsiębiorstw do warunków międzynarodowej konkurencyjności.
1.3. Zmienne czynniki koniunkturalne
1.3.1. Aktywność gospodarcza
Wśród generalnych zmian systemu gospodarczego podjętych w latach 1988-1989 dla wzrostu roli handlu zagranicznego w gospodarce Polski szczególne znaczenie miały takie zmiany jak odejście od monopolu w handlu zagranicznym i dewizowym państwa oraz wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotówki .
Od roku 1990 narzędziem regulacji międzynarodowych przepływów towarowych stały się przede wszystkim instrumenty ekonomiczne, takie jak kurs walutowy, cła, podatki, itp. Już 90% cen na rynku wewnętrznym i w handlu zagranicznym było ustalonych bez ingerencji administracyjnej. Dzięki temu doszło do zbliżenia poziomu i struktury cen krajowych i światowych, co miało duże znaczenie dla racjonalności rachunku ekonomicznego .
Natomiast pod względem barier importowych gospodarkę Polski charakteryzowało wyjątkowe otwarcie, gdyż średni poziom ceł wahał się w granicach 4-5%, co miało pobudzić konkurencję dla polskiego zmonopolizowanego przemysłu. Pomimo dużego otwarcia gospodarki polska osiągnęła wysokie dodatnie saldo w handlu zagranicznym w wyniku przyjęcia bardzo wysokiego kursu dewizowego. Jego niezmienność, przy malejącej, jednak stosunkowo wysokiej inflacji doprowadziła do nadmiernej konkurencji importu dla niektórych dziedzin produkcji krajowej. W roku 1991 zdewaluowano złotego o 17% w stosunku do koszyka głównych walut .
W grudniu 1991 roku podpisano Układ o stowarzyszeniu z Unią Europejską, a rok później umowy o utworzeniu stery wolnego handlu z krajami EFTA oraz środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu – CEFTA. W roku 1995 odbyła się liberalizacja taryf celnych zgodnie z ustaleniami Rundy Urugwajskiej GATT/WTO .
W okresie transformacji systemowej nie doszło – w przeciwieństwie do produkcji – załamania obrotów handlu zagranicznego. W roku 1996 import osiągnął poziom dwu i półkrotnie wyższy w stosunku do roku 1989, przy wzroście eksportu o 61%. Tymczasem PKB w tym samym roku tylko w niewielkim stopniu przekroczył poziom z 1989r. Jednak ze względu na aprecjacja złotego, miał miejsce wzrost jedynie relacji importu do PKB i produkcji sprzedanej, a w przypadku eksportu, liczonego w cenach bieżących, wystąpił nawet spadek. Obroty handlu zagranicznego zwiększyły się w tym okresie tylko o połowę, nastąpił zdecydowany wzrost aktywności Polski w wymianie handlowej, zwłaszcza w imporcie. Udział Polski w imporcie światowym wzrósł z 0,27% w roku 1990 do 0,52% w roku 1994 .
Relacja eksportu do PKB w cenach stałych uległa zwiększeniu z 21,0% w roku 1988 do 34,7% w roku 1994. Natomiast import do PKB odpowiednio z 19,9% do 34,9% .
Proces wzrostu roli handlu zagranicznego w gospodarce Polski, zwłaszcza eksport w roku 1990 w poważnym stopniu złagodził skalę załamania kryzysowego polskiej gospodarki, co potwierdza jego rolę w łagodzeniu wahań cyklicznych .
Dynamiczny wzrost otwarcia polskiej gospodarki na handel międzynarodowy zwiększył jego wpływ na poziom i strukturę produkcji krajowej.
1.3.2. Wzrost gospodarczy
Gospodarka otwarta, jaką stała się gospodarka polska po roku 1990 oznacza proces gospodarowania przy uwzględnieniu, obok sektora prywatnego i sektora państwowego, również sektora zagranicznego. Proces tworzenia, wymiany i konsumpcji strumieni dóbr i usług w gospodarce otwartej, odbywa się w warunkach powiązań pomiędzy danym krajem a gospodarką światową za pośrednictwem wymiany towarów i usług (handel zagraniczny), przepływy czynników wytwórczych oraz międzynarodowych powiązań finansowych. W gospodarce otwartej racjonalne wybory dokonywane są, zatem w oparciu o zasoby gospodarki światowej, a nie zasoby tylko danego kraju, który jest elementem składowym gospodarki światowej. Uproszczony schemat powiązań w procesie tworzenia dochodu narodowego (Y) w gospodarce otwartej, analizując go od strony wykorzystania czynników wytwórczych (praca = P; kapitał = K; ziemia = Z; postęp naukowo-techniczny = PN-T) przez podmioty gospodarujące (gospodarstwa domowe = GD; przedsiębiorstwa = Prz, instytucje rządowe = G) uwzględniając, obok sektora prywatnego (GD +Prz) i państwowego (Rz), również sektor zagraniczny (Z) przedstawia się następująco :
Rysunek 2
Powiązania w procesie tworzenia dochodu narodowego
Praca
Kapitał
Ziemia
PN-T
Gospodarstwa Domowe
Przedsiębiorstwa
Rząd
Zagranica
sektor prywatny
sektor państwowy
sektor zagraniczny
Y
Źródło: E. M. Pluciński, Makroekonomia gospodarki otwartej. Wybrane zagadnienia teoretyczno-empiryczne z perspektywy integracji polskiej gospodarki z rynkiem Unii Europejskiej, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001, s. 16.
Jeśli handel zagraniczny przejawia się w fazie wymiany, to bezpośrednie inwestycje zagraniczne umiędzynarodawiają wprost proces produkcji. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne łącząc rynek czynników produkcji z towarowymi rynkami zbytu w skali międzynarodowej tworzą dodatkowe możliwości racjonalnych wyborów w procesie bezpośredniej alokacji czynników wytwórczych. Obok internacjonalizacji rynków towarowych i rynku czynników produkcji, istnieją również silne międzynarodowe powiązania finansowe. Podmioty gospodarujące mogą posiadać krajowe i zagraniczne zasoby finansowe. Inwestor portfelowy poszukując wyższej stopy zwrotu od posiadanych zasobów finansowych będzie dokonywał wyboru pomiędzy lokatami w kraju i za granicą. Poszukiwanie efektywniejszych inwestycji portfelowych w skali międzynarodowej łączy krajowe rynki finansowe z zagranicznymi rynkami finansowymi. Poprzez zakup np., inwestorzy zagraniczni mają wpływ na wielkość dofinansowania przedsiębiorstw, ich produkcję i ostatecznie na dochód narodowy w danym kraju. Zakup akcji przez zagranicznych inwestorów ma również wpływ na kurs walutowy danego kraju, na podaż pieniądza na rynku pieniężnym, a zatem na skuteczność polityki pieniężnej w kształtowaniu stopy procentowej. Stopa procentowa z kolei, mając wpływ na popyt konsumpcyjny i inwestycyjny, oddziałuje na popyt na rynku dóbr i usług, wpływając tym samym na wielkość produkcji i dochodu narodowego w krótkim okresie. Handel międzynarodowy oraz międzynarodowe powiązania finansowo-kapitałowe mają istotny wpływ na gospodarkę wewnętrzną. Wpływ sektora zagranicznego na procesy gospodarowania można, więc badać od strony racjonalnych wyborów we wszystkich jego fazach oraz ujęciu mikro- i makroekonomicznym .
Powyższa analiza dotyczy wielkości w ujęciu realnym tzn. z punktu widzenia efektywności alokacji czynników wytwórczych. Dopełnieniem powyższych przemyśleń jest spojrzenie na podane wielkości ekonomiczne, jakim popyt konsumpcyjny w relacji do popytu inwestycyjnego.
Analiza wzrostu dochodu narodowego w krótkim okresie wykazuje, że o wielkości dochodu decyduje stan wykorzystania czynników wytwórczych, na co ma wpływ w pierwszym rzędzie popyt globalny, który jest określony przez popyt konsumpcyjny i inwestycyjny (Y = AD = C + I).
Z ruchu okrężnego pieniądza w trakcie tworzenia dochodu narodowego wynika, że dochód faktyczny (Yf) będzie na poziomie potencjalnym (Y), gwarantującym wykorzystanie wszystkich czynników wytwórczych, jęli produkcja faktyczna w równowadze (Yf = AD) będzie realizowana przy równoczesnym zaistnieniu tożsamości pomiędzy oszczędnościami i inwestycjami, czyli równości pomiędzy odpływami i dopływami pieniądza (S = I). Jeśli produkcja faktyczna w równowadze będzie realizowana przy braku równości pomiędzy oszczędnościami i inwestycjami, nastąpi odchylenie produkcji faktycznej od długookresowego trendu. Przejaw nieracjonalności gospodarowania występuje w warunkach, kiedy I
Polska gospodarka rozwijała się bardzo szybki, czego wyrazem stała się szczególnie wysoka wśród krajów europejskich stopa wzrostu PKB i produkcji przemysłowej. Towarzyszyło temu stopniowe obniżenie się rozmiarów inflacji i bezrobocia. Trzy podstawowe wskaźniki makroekonomiczne zmieniały się, zatem w kierunku pozytywnym, a wzrost gospodarczy okazał się na tyle wysoki, że skutecznie rekompensował spadek PKB w okresie wcześniejszym .
Należy stwierdzić, że wzrost gospodarki, po okresie załamania na początku minionej dekady, stanowił początkowo następstwo szybko rosnącej konsumpcji. Rola inwestycji okazała się w tym okresie znikoma. W miarę upływu czasu stał się on efektem powiększających się inwestycji i eksportu. Tempo wzrostu inwestycji wyprzedziło wyraźnie w latach 90-tych tempo wzrostu konsumpcji i PKB .
Analiza sposobu wykorzystania PKB pozwala ustalić, jaką część wytwarzanego w danym kraju „produktu” służy zaspokojeniu bieżących potrzeb, czyli konsumpcji, a jaka, w postaci inwestycji, realizacji potrzeb przyszłych. Proporcja pomiędzy środkami przeznaczonymi na powyższe cele wywiera zasadniczy wpływ na średnio- i długookresowy rozwój gospodarczy .
Na początku lat 90-tych w okresie stabilizacji i transformacji zostały zniwelowane, częściowo również zniesione podstawowe czynniki sprawcze dysproporcji strukturalnych. Zwłaszcza o trwałe przywrócenie równowagi rynkowej w obrocie artykułami konsumpcyjnymi i środkami produkcji, poważne ograniczenie zniekształceń cenowych oraz protekcji przemysłu krajowego, a ponadto zniesienie planistycznych procedur przetargowo-uznaniowych oraz preferencji na rzecz inwestycji rozwojowych, a także priorytetów produkcji materialnej, antyimportowej i militarnej .
W pierwszych dwóch latach transformacji nastąpiły zmiany popytu i podaży, które przyczyniły się do eliminacji wymuszonej substytucji. W warunkach popytu zaszły następujące zmiany :
Spadek popytu globalnego, który początkowo został wywołany poprzez deflację, dalej przez reakcję przedsiębiorstw na politykę stabilizacyjna państwa
Wzrost skłonności do oszczędzania gospodarstw domowych oraz spadek popytu na środki produkcji przedsiębiorstw.
Urealnienie struktury rzeczowej popytu pośredniego i finalnego.
Urealnienie struktury geograficznej popytu finalnego. Chodzi głównie o upadek rynku wschodniego.
Natomiast w kwestii zmian podaży, które dokonały się w Polsce w latach 1990-1991, należy przede wszystkim wskazać na urealnienie kosztów, które odbyły się poprzez podniesienie cen surowców energetycznych, przeszacowania majątku trwałego, przejścia z realnie ujemnej do dodatniej stopy procentowej, dewaluacja złotego .
Przyjmuje się, że globalne ograniczenie i urealnianie struktury popytu, wraz z urealnienie kosztów, stworzyło dostateczne warunki do sprzedaży produkcji. W kolejnych latach transformacji systemowej wyróżnia nastąpiło zwiększenie udziału przemysłu oraz spadek udziału handlu w PKB. Po dwunastu latach transformacji, gospodarka Polski dysponuje solidnymi podstawami rozwojowymi. Posiadamy funkcjonującą gospodarkę rynkową o przeważającym udziale sektora prywatnego, rośnie znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw, wzrasta otwarcie polskiej gospodarki, a perspektywa członkostwa w Unii Europejskiej zwiększa stopień zaufania zagranicznych inwestorów, chcących lokować kapitał na polskim rynku . Od połowy lat dziewięćdziesiątych, wzrost gospodarczy w Polsce charakteryzował się bardzo wysokim tempem: 7% w 1995 roku, 6,8% w 1997 roku, 4,8% w 1998 roku, po 4% w 1999 i 2000 roku.
ROZDZIAŁ II
TRANSFORMACJA SYSTEMOWA A STRUKTURA GEOGRAFICZNA
OBROTÓW HANDLOWYCH
2.1. Uwagi metodologiczne
W poniższej pracy zaprezentowane zostały dane zbiorcze obrotów handlu zagranicznego Polski w dwóch okresach, a mianowicie w latach 1985-1989, przed niedługo przed transformacją systemową i po roku 1990 od początku zmian systemowych w Polsce. Dane z lat osiemdziesiątych zostały umieszczone, dla lepszego zobrazowania różnic, jakie nastąpiły w strukturze geograficznej, jak i towarowej handlu zagranicznego Polski po roku 1990. Dane zawarte w niniejszym rozdziale zaczerpnięte zostały z roczników statystycznych handlu zagranicznego oraz dostępnych raportów instytucji rządowych, jak również z literatury przedmiotu.
Statystyka obrotów handlu zagranicznego do 1991 roku włącznie liczona była według metodologii Sekretariatu Statystyki RWPG i obejmowała wartości towarów przywiezionych z zagranicy i wywiezionych zagranicę oraz usług realizowanych w ramach transakcji handlowych (łącznie z importem na reeksport i reeksportem). Do wartości obrotów zaliczało się również import i eksport osiągnięć naukowo-technicznych, usług technicznych i pozostałych. Dane dotyczące importu i eksportu nie obejmują m.in. dostaw w ramach pomocy rządowej, społecznej i prywatnej, przywozu i wywozu w ruchu podróżnych i obrocie paczkowym, aportów rzeczowych zagranicznych podmiotów gospodarczych.
Za kryterium podziału obrotów wymiany handlowej w tym okresie przyjęto podział na transakcje dokonywane w obrębie dwóch obszarów płatniczych, w cenach stałych, a mianowicie :
1. I obszaru płatniczego, który obejmował transakcje zawierane w rublach transferowanych oraz
2. II obszaru płatniczego, który obejmował obroty handlowe w walutach wymienialnych (USD) i clearingach.
W strukturze geograficznej obrotów handlu zagranicznego Polski końca lat osiemdziesiątych zastosowano również drugie kryterium: „ówczesny” podział świata na kraje socjalistyczne i pozostałe kraje, które obejmowały kraje kapitalistyczne (rozwinięte gospodarczo), i kraje rozwijające się. W ujęciu szczegółowym przedstawiało się to następująco :
1. Handel z krajami socjalistycznymi dotyczył wymiany Polski z krajami RWPG (Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Kuba, Mongolia, NRD, Rumunia, Węgry, Wietnam i ZSRR) oraz pozostałe kraje socjalistyczne, czyli: Chiny, Jugosławia, Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna oraz Laos.
2. Handel z krajami rozwiniętymi gospodarczo dotyczył wymiany z krajami EWG (Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Portugalia, RFN, Włochy, Wielka Brytania) oraz Australią, Japonią, Kanadą, Nową Zelandią, RPA i USA.
3. Handel z krajami rozwijającymi gospodarczo się obejmował wymianę z innymi krajami Azji, Afryki, Ameryki Środkowej i Południowej oraz Oceanii poza wymienionymi w dwóch pierwszych punktach.
Analiza obrotów handlu zagranicznego w okresie transformacji, po roku 1990, w ujęciu szczegółowym obejmuje Polski handel zagraniczny z:
1. Krajami rozwiniętymi gospodarczo:
a) Unii Europejskiej: Austrią, Belgią, Danią, Finlandia, Francją, Hiszpanią, Holandią, Irlandią, Luksemburgiem, Niemcami, Portugalią, Szwecją, Wielką Brytanią, Włochami;
b) EFTA: Islandią, Lichtensteinem, Norwegią, Szwajcarią,
c) USA oraz
d) innymi: Kanadą, RPA, Izraelem, Japonią, Australią i Nową Zelandią oraz innymi krajami przemysłowymi Europy Zachodniej.
2. Krajami Europy Środkowo-Wschodniej: Albanią, Bułgarią, wszystkimi krajami byłego ZSRR oraz krajami grupy CEFTA:
a) krajami CEFTA: Czechy, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry,
b) krajami byłego ZSRR:
- Rosja,
- Białorusią i Ukrainą,
- Estonią, Litwą oraz Łotwa,
c) do 1999 roku również Armenia, Azerbejdżan, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan.
3. Krajami rozwijającymi się gospodarczo w Azji, Afryce, Ameryce Pd. i Środkowej, Oceanii (poza krajami określonymi jako rozwinięte gospodarczo) oraz krajami byłej Jugosławii (bez Słowenii). Od 1 stycznia 1999r. do grupy tej włączono azjatyckie kraje byłego ZSRR, tj. Armenia, Azerbejdżan, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan.
Zakres metodologiczny obrotów handlu zagranicznego począwszy od danych 1992 roku różni się od obrotów publikowanych do końca 1991r., gdyż obejmuje pełny przywóz i wywóz towarów bez względu na formę płatności. Wartość importu została wykazana w cenach cif port polski. Wartość importu i eksportu podano w złotych po denominacji w milionach lub tysiącach .
Dane dotyczące udziału obrotów handlowych wybranych krajów wykazane w procentach, wyliczono według: do końca 1991 roku wykazano w imporcie według kraju zakupu, w eksporcie według kraju sprzedaży; od 1992 roku według zasad metodologii ONZ, dane wykazane: w imporcie - według kraju pochodzenia, w eksporcie - według kraju przeznaczenia .
Import i eksport ważniejszych partnerów handlowych Polski wykazany został z podziałem na sekcje SITC. Międzynarodowa Standardowa Klasyfikacja została wydana przez Biuro Statystyczne Sekretariatu ONZ w 1950 roku i służy do klasyfikowania wszystkich towarów objętych handlem międzynarodowym. Numery statystyczne pozycji towarowych oparte są na systemie dziesiętnym .
2.2. Zmiany systemowe
Posocjalistyczna transformacja systemowa obejmuje 30 krajów, w których żyje prawie 1,7 miliarda ludzi, więcej niż czwarta część ludzkości. Minęło już 13 lat transformacji, ale rezultaty dotychczasowych przemian są dalekie od zadowalających. Piętrzą się problemy przed rządami i przedsiębiorstwami, przed inwestorami i konsumentami. W wielu krajach tempo wzrostu jest zbyt niskie, aby mogły one niwelować różnicę poziomów rozwoju w porównaniu do rozwiniętych krajów kapitalistycznych. Polska gospodarka wskutek nierozważnego schładzania koniunktury przeszła od fazy rozkwitu w latach 1994-97 do stagnacji w roku 2001 i pierwszej połowie roku 2002.
W sytuacji chaosu gospodarczego, jaki powstał w związku z załamaniem się realnego socjalizmu, nie sposób było liczyć na ewolucyjne, trwające dziesięciolecia przechodzenie od tradycyjnych do prorynkowych rozwiązań instytucjonalnych. Potrzebą chwili stała się ingerencja „z zewnątrz” systemu.
Konsekwencją zmian w Europie Środkowo-Wschodniej jest przeobrażenie współczesnego układu stosunków międzynarodowych. Do najistotniejszych determinantów zalicza się: dokonane transformacje ustrojowe w państwach z byłego bloku wschodniego, zjednoczenie Niemiec, likwidację Układu Warszawskiego oraz Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, rozpad struktur państwowych w Jugosławii, ponowne odrodzenie się niepodległości na Liwie, Łotwie i w Estonii, konflikty wewnętrzne na terytorium ZSRR oraz podział Czechosłowacji .
Istotnymi czynnikami sprawczymi oddziaływującymi na dokonanie się transformacji ustrojowej w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, w tym również i Polski były :
- niewydolność ekonomiczna państw postradzieckich;
- nasilenie się kryzysu autorytaryzmu;
- aktywizacja działalności opozycji politycznej;
- wpływ procesu Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w europie (KBWE);
- niepowodzenie w wdrażaniu ideologii radzieckiego komunizmu;
- pozytywne konsekwencje pierestrojki;
- narastanie oporu społecznego pośród społeczeństw, dążących do zmian ustrojowych;
- odradzanie świadomości narodowej poprzez nasilanie tendencji nacjonalistycznych.
W wyniku zmiany ustrojowej sfera obrotu gospodarczego z zagranicą została poddana gruntownym reformom systemowym, dzięki którym handel zagraniczny przestał być wydzieloną enklawą, szczegółowo regulowaną i reglamentowaną przez państwo, oraz mógł odegrać istotną rolę w generowaniu i pobudzaniu procesów transformacyjnych w całej gospodarce.
Kluczowym elementem zmian systemowych w handlu zagranicznym Polski była liberalizacja zasad współpracy gospodarczej z zagranicą, na którą złożyło się :
- stworzenie podmiotom gospodarczym możliwości swobodnego działania w dziedzinie handlu zagranicznego,
- wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotego,
- wprowadzenie parametrycznego systemu kierowania handlem zagranicznym oraz swobody ustalania cen na rynku krajowym i zagranicznym,
- stopniowe znoszenie barier i ograniczeń taryfowych i pozataryfowych w dostępie polskich towarów i usług na rynki zagraniczne oraz zagranicznych towarów i usług na rynek polski,
- zwiększenie swobody działania kapitału zagranicznego w Polsce.
Wdrożenie zasad swobodnego działania w dziedzinie handlu zagranicznego stało się jednym z głównych źródeł ekspansji przedsiębiorczości w Polsce w początkowej fazie transformacji. W obroty handlowe z zagranicą włączyło się wiele przedsiębiorstw, głównie nowo powstające firmy prywatne. Kontrastowało to z utrzymującą się do 1988 r. dominacją wyspecjalizowanych, państwowych central handlu zagranicznego. W wyniku prywatyzacji większości tych central, ale przede wszystkim tworzenia nowych przedsiębiorstw, rósł szybko udział sektora prywatnego w obrotach handlu zagranicznego Polski. W eksporcie zwiększył się on z 4,9% w 1990 r. do 86,4% w 2001 r., a w imporcie odpowiednio z 14,4% do 90,7%. Stanowi to miarę głębokości przeobrażenia struktury podmiotowej handlu zagranicznego .
Przejęcie przeważającej części obrotów handlu zagranicznego przez podmioty sektora prywatnego umożliwiło dużej grupie przedsiębiorstw bezpośredni kontakt z rynkiem światowym, co w konsekwencji stymulowało procesy restrukturyzacji, przyczyniając się w rezultacie do poprawy konkurencyjności polskiego eksportu. Po stronie importu, prywatyzacja pobudzała przedsiębiorczość i prowadziła do znacznego wzbogacenia oferty towarowej. Pojawiły się jednak również zjawiska negatywne, jak np. nielegalny import, straty wynikające z braku doświadczenia nowych przedsiębiorstw w działaniu na rynkach zagranicznych, czy konkurencja polsko-polska na tych rynkach. Zauważyć należy, że stopień internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, tj. ich włączenia w procesy wymiany międzynarodowej, jest niewielki. Według danych MG, w I półroczu 2001 r. większość (54,2%) średnich i dużych przedsiębiorstw w Polsce nie uczestniczyła w eksporcie .
Ponadto większa część obrotów handlu zagranicznego Polski była realizowana przez działające na terenie kraju spółki z udziałem kapitału zagranicznego. O ile w 1994 r. przypadało na nie 25,0% eksportu i 32,9% importu, to w 2000 r. już 56,2% eksportu i 54,2% importu . Było to konsekwencją rosnącej obecności bezpośrednich inwestorów zagranicznych w Polsce. Ich aktywność przyczyniała się do podnoszenia międzynarodowej konkurencyjności polskiego eksportu poprzez wprowadzanie nowoczesnych technologii i metod zarządzania oraz ułatwienie dostępu do zagranicznych sieci zbytu. Niemniej jednak wykazywana przez spółki z kapitałem zagranicznym skłonność do eksportu jest ciągle niższa od ich chłonności importowej, o czym świadczy wysoki udział tych spółek w kreowaniu ogólnego deficytu obrotów towarowych (50,5% w 2000 r.) .
Cechą charakterystyczną polityki traktatowej w sferze handlu zagranicznego stało się dążenie do ułatwienia dostępu polskiego eksportu na rynki zagraniczne, przy równoczesnej liberalizacji importu do Polski. Decydujące znaczenie miało tu :
1. Utworzenie stref wolnego handlu towarami przemysłowymi z krajami WE (umowa weszła w życie od 1 marca 1992 r.), EFTA (od 15 listopada 1993 r.) i CEFTA (od 1 marca 1993 r.); w ograniczonym zakresie zliberalizowano również handel artykułami rolnymi z krajami członkowskimi tych ugrupowań,
2. Zawarcie umów bilateralnych o wolnym handlu z: Estonią, Litwą, Łotwą, Izraelem, Turcją i Wyspami Owczymi,
3. Przystąpienie do Światowej Organizacji Handlu (1 lipca 1995 r.), wiążące się m.in. z redukcją stawek celnych na artykuły przemysłowe średnio o 37% do 2001 r., a na artykuły rolne o 36% do 2000 r.,
4. Przyjęcie Polski do OECD (listopad 1996 r.).
W wyniku realizacji porozumień traktatowych średni poziom stawek celnych na importowane do Polski artykuły przemysłowe, z uwzględnieniem ceł zawieszonych i wolnych od cła kontyngentów celnych, obniżył się z 18,7% w 1989 r. do nieco ponad 2,5% w 2000 r. W stosunkowo niewielkim i malejącym zakresie stosowane są administracyjne ograniczenia obrotu z zagranicą (koncesje, kontyngenty ilościowe, czasowe zakazy wywozu lub przywozu, rejestracja obrotu). Nieliczne administracyjne ograniczenia w eksporcie wynikają w większości przypadków ze zobowiązań międzynarodowych Polski lub działań ochronnych podejmowanych wobec polskiego importu przez inne kraje.
Dostosowywanie ustawodawstwa polskiego do obowiązującego w krajach UE, stanowiące podstawę procesu integracyjnego, objęło m.in. procedury handlu zagranicznego. Na rozwiązaniach unijnych oparty został obowiązujący od 1992 r. system odpraw celnych na podstawie SAD oraz wprowadzony w 1998 r. nowy Kodeks celny.
Konsekwencją włączenia Polski w instytucjonalny system handlu światowego i gospodarki europejskiej był spadek znaczenia autonomicznych narzędzi polityki handlowej na rzecz instrumentów traktatowych. Niemniej jednak stworzono - na wzór krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej - podstawy prawne systemu finansowego wspierania eksportu oraz ograniczania nieuczciwego i nadmiernego importu. Celem było, z jednej strony, zapewnienie polskim eksporterom równych warunków konkurencji z eksporterami z innych krajów, a z drugiej strony - ochrona producentów krajowych przed nieuczciwą konkurencją dostawców zagranicznych .
Obecnie funkcjonujący system wspierania eksportu przez państwo ukształtował się w latach 1994-1997. Obejmuje on m.in.: ubezpieczenia i gwarancje kredytów eksportowych, dopłaty do oprocentowania kredytów eksportowych, poręczenia i gwarancje na finansowanie przedsięwzięć proeksportowych, finansowanie kredytów eksportowych ze środków publicznych, pomoc wiązaną, a także preferencyjne podatkowe ulgi inwestycyjne dla eksporterów (zniesione od 2000 r.). Choć zestaw tych instrumentów jest zbliżony do standardów obowiązujących w krajach wysoko rozwiniętych, jednak skala i praktyczne efekty ich stosowania pozostają do dziś niezadowalające. W celu zwiększenia skuteczności systemu finansowego wspierania eksportu w 2000 r. i w I półroczu 2001 r. Sejm uchwalił pakiet nowelizacji ustawowych i nowych rozwiązań w zakresie instrumentarium polityki proeksportowej, o której szerzej będzie w kolejnym rozdziale.
W celu ochrony rynku krajowego przed nadmiernym importem okresowo (od grudnia 1992 r. do końca 1996 r.) stosowano podatek importowy, zgodnie z klauzulą bilansu płatniczego dopuszczoną przez GATT. Podstawą opodatkowania była wartość celna towarów powiększona o cło. Stawka podatku importowego wynosiła 6% w latach 1992-1994, 5% w 1995 r. i 3% w 1996 r.
2.3. Analiza obrotów handlowych
2.3.1. Wymiana handlowa w latach osiemdziesiątych
Lata osiemdziesiąte to okres zbliżania się systemowego przełomu zarówno w Polsce jak i w innych krajach, szczególnie Europy Środkowo-Wschodniej. Rosnąca ranga rynków zachodnich, dla coraz bardziej samodzielnej gospodarki polskiej oznaczała zmniejszanie się udziału ZSSR w całości krajowego handlu, przy rosnącym wolumenie obrotów z zagranicą. Łączne obroty handlowe Polski z podziałem na grupy krajów przedstawiały się następująco (Tabela 1 i 2).
W roku 1985 Polska importowała głównie z obszaru państw socjalistycznych (Tabela 1), z czego aż 54,8% towarów i usług z importu pochodziło z krajów RWPG. Natomiast reszta importu pochodziła z pozostałych krajów rozwiniętych i rozwijających się gospodarczo, gdzie 20,1% towarów i usług sprzedano Polsce z krajów EWG.
Tabela 1
Obroty handlu zagranicznego według obszarów płatności i grup krajów w roku 1985
WYSZCZEGÓLNIENIE IMPORT EKSPORT SALDO
Wartość
(mln zł) Udział (w %) Wartość
(mln zł) Udział
(w %) Wartość
(mln zł)
Ogółem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.594.889 100,0 1.690.994 100,0 +96.105
Obszar płatniczy I . . . . . . . . . . . . . . . .
Obszar płatniczy II . . . . . . . . . . . . . . . 844.574
750.315 53,0
47,0 785.537
905.457 46,4
53,6 -59.037
+155.142
Kraje socjalistyczne . . . . . . . . . . . . . .
1. RWPG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Pozostałe socjalistyczne . . . . . . . . .
Kraje pozostałe . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Rozwinięte gospodarczo . . . . . . . .
W tym EWG . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Rozwijające się gospodarczo . . . . . 968.435
873.943
94.492
626.454
514.348
320.998
112.106 60,7
54,8
5,9
39,3
32,2
20,1
7,1 927.168
824.455
102.713
763.826
586.175
378.258
177.651 54,8
48,8
6,0
45,2
34,7
22,4
10,5 -41.267
-48.488
+8.221
+137.372
+71.827
+57.260
+65.545
Źródło: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 1990, GUS, Warszawa 1990, s. 5.
Analizując obroty z eksportu, zauważa się niewielka przewagę eksportu do krajów socjalistycznych (54,8%), z czego najwięcej, bo aż 48% całości eksportu sprzedawano do krajów RWPG. Natomiast do pozostałych krajów eksportowano 45,2% towarów i usług.
Zatem w powyższym roku importowano więcej jak eksportowano do krajów socjalistycznych, co w następstwie dawało ujemne saldo obrotów handlowych z tymi krami (-41.267 mln zł). Odwrotną sytuację przedstawiały obroty z pozostałymi krajami, gdzie przeważał eksport z powyższych państw o 5,9%, co pokazuje dodatnie saldo obrotów handlowych (+137.372 mln zł). Toteż w ogólnym podsumowaniu saldo obrotów w roku 1985 było dodatnie i wynosiło 96.105 mln zł.
Po roku 1985 zaczęły następować zmiany w strukturze geograficznej polskiego handlu zagranicznego. Polska zaczęła więcej kupować z, jak i sprzedać do krajów kapitalistycznych.
Tabela 2
Obroty handlu zagranicznego według obszarów płatności i grup krajów w roku 1989
WYSZCZEGÓLNIENIE IMPORT EKSPORT SALDO
Wartość
(mln zł) Udział (w %) Wartość
(mln zł) Udział (w %) Wartość
(mln zł)
Ogółem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.864.175 100,0 19.476.174 100,0 +4.611.999
Obszar płatniczy I . . . . . . . . . . . . . . . .
Obszar płatniczy II . . . . . . . . . . . . . . . 4.686.135
10.178.040 30,7
69,3 6.607.837
12.868.337 33,9
66,1 +1.921.702
+2.690.297
Kraje socjalistyczne . . . . . . . . . . . . . .
3. RWPG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Pozostałe socjalistyczne . . . . . . . .
Kraje pozostałe . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Rozwinięte gospodarczo . . . . . . . .
W tym EWG . . . . . . . . . . . . . .
4. Rozwijające się gospodarczo . . . . . 5.955.727
4.858.184
1.097.543
8.908.448
7.884.224
5.029.420
1.024.224 40,1
32,7
7,4
59,9
53,0
33,8
6,9 7.914.471
6.836.989
1.077.482
11.561.703
9.562.112
6.248.840
1.999.591 40,6
35,1
5,5
59,4
49,1
32,1
10,3 +1.958.744
+1.978.805
-20.061
+2.653.255
+1.677.888
+1.213.420
+975.367
Źródło: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 1990, GUS, Warszawa 1990, s. 6.
W roku 1989 handel z krajami socjalistycznymi wynosił 40,1% w imporcie oraz 40,6% w eksporcie wszystkich towarów i usług, z czego odpowiednio 32,7% i 35,1 przypadało na RWPG. Natomiast handel z pozostałymi krajami był o prawie 20% wyższy, kształtował się na granicy 60% całości obrotów Polski z zagranicą (Tabela 2). Ponad połowa importowanych towarów i usług z pozostałych krajów do Polski pochodziła z krajów Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Podobnie przedstawiał się eksport do pozostałych krajów, aż 32,1% eksportowanych w tym przypadku towarów, sprzedawane było do EWG. Podsumowując całość obrotów handlowych Polski z zagranicą w roku 1989, zauważa się, że saldo obrotów zarówno z krajami socjalistycznymi, jak i pozostałymi krajami rozwiniętymi i rozwijającymi się gospodarczo było dodatnie i wynosiło +4.611.999 mln zł.
Istotne zmiany w obrocie handlowym Polski z zagranicą w porównaniu roku 1985 i 1989 to:
1. Spadek udziału importu rozliczanego w ramach I obszaru płatniczego do Polski w całości importowanych towarów i usług o ponad 20% w roku 1989, w stosunku do roku bazowego (1985), natomiast wzrost udziału importu w ramach II obszaru płatniczego.
2. Spadek udziału eksportu w I obszarze płatniczym z Polski w całości obrotów handlowych o ponad 15% w roku 1989 w stosunku do roku 1895, natomiast wzrost eksportu do krajów rozliczanych w zakresie II obszaru płatniczego.
W roku 1985 obroty handlowe Polski z zagranicą ze względu na działy gospodarki przedstawiały się następująco (Tabela 3):
1. Kraje należące do RWPG były głównymi dostawcami towarów w zakresu: budownictwa – 100%, paliwa i energii – 84,8%, pozostałych gałęzi przemysłu – 88,1%, produkcji leśnictwa – 58,4%, w zakresie wyrobów przemysłu, najwięcej importowano towarów pochodzących z przemysłu elektromaszynowego i drzewno-papierniczego.
2. Kraje rozwinięte gospodarczo eksportowały do Polski głównie towary produkcji rolnictwa – 72,6%, z czego 29,4% całości przypadało na kraje EWG. Ponadto na kraje te przypadało 38,2% importu wyrobów przemysłu, najwięcej z zakresu przemysłu elektromaszynowego i chemicznego oraz importu towaru towarów produkcji leśnictwa 41,0%.
3. Eksport był bardziej zróżnicowany:
a) kraje RWPG importowały z Polski, towary ze wszystkich dziedzin gospodarki, a mianowicie, budownictwo – 52,2%, produkcja leśnictwa – 46,5%, paliwa i energia – 36,8%, wyroby przemysłu, głównie elektromaszynowy (74,3%), lekki (44,3%), chemiczny (45,7%), mineralny (40,6%) oraz pozostałe (46,5%).
b) kraje EWG importowały z Polski głównie towary z zakresu paliwa i energii (34,8%), produkcji rolnictwa (51,5%) oraz wyrobów przemysłu (28,8%), głównie przemysłu metalurgicznego, elektromaszynowego, chemicznego i spożywczego.
c) duża część, aż 51,2% ogółu eksportu trafiała do krajów rozwijających się z zakresu produkcji pozostałych gałęzi gospodarki polskiej, jak również 36,2% towarów budownictwa.
Tabela 3
Struktura obrotów handlu zagranicznego według grup krajów w roku 1985
WYSZCZEGÓLNIENIE OGÓŁEM Kraje socjalistyczne Pozostałe kraje
RWPG pozostałe Rozwinięte gospodarczo Rozwija-jące się
razem w tym EWG
IMPORT
Paliwa i energia . . . . . .
Wyroby przemysłu1. . .
Budownictwo . . . . . . . .
Produkty rolnictwa . . .
Produkty leśnictwa . . .
Pozostałe . . . . . . . . . . .
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
84,8
41,2
100,0
18,1
58,4
88,1
0,8
12,2
–
1,5
–
0,4
3,6
38,2
–
72,6
41,0
10,4
1,2
25,4
–
29,4
27,8
8,8
10,8
8,4
–
7,8
0,6
1,1
EKSPORT
Paliwa i energia . . . . . .
Wyroby przemysłu2. . .
Budownictwo . . . . . . . .
Produkty rolnictwa . . .
Produkty leśnictwa . . .
Pozostałe . . . . . . . . . . . .
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
36,8
38,7
52,1
28,8
46,5
36,7
1,5
7,4
0,2
3,3
5,2
0,9
54,6
45,6
11,5
60,8
33,7
11,2
34,8
28,8
9,0
51,8
7,5
4,4
7,1
8,3
36,2
7,1
14,6
51,2
1Wyroby przemysłu obejmują przemysł metalurgiczny, elektromaszynowy, chemiczny, mineralny, drzewno-papierniczy, lekki, spożywczy oraz wyroby pozostałych gałęzi przemysłu. Wartość importu - cif port polski, ceny bieżące. 2Eksport – ceny bieżące.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 1990, GUS, Warszawa 1990, s. 12-13 i 21.
W kolejnych latach dokonywały się przesunięcia w krajach docelowych polskiego importu i eksportu. Kolejna tabelka przedstawia strukturę obrotów handlowych ze względu na działy gospodarki i grupy krajów w roku 1989.
Polska nadal najwięcej importowała z krajów socjalistycznych. Nastąpił jednak ogólny spadek importu wszystkich towarów z krajów RWPG. Dalej Polska importowała głównie z tych krajów towary z takich dziedzin gospodarki jak: budownictwo, ponad 86%, paliwa i energia – 78,4%, produkty leśnictwa – 54,1%, wyroby przemysłu – 37,4%, głównie przemysłu elektromaszynowego (57,1), drzewno-papierniczego (54,9), mineralnego (52,9) oraz metalurgicznego (47,0), pozostałych gałęzi gospodarki – 85,1%.
Tabela 4
Struktura obrotów handlu zagranicznego według grup krajów w roku 1989
WYSZCZEGÓLNIENIE OGÓŁEM Kraje socjalistyczne Pozostałe kraje
RWPG pozostałe Rozwinięte gospodarczo Rozwija-jące się
razem w tym EWG
IMPORT
Paliwa i energia . . . . . . . . . .
Wyroby przemysłu1 . . . . . . .
Budownictwo . . . . . . . . . . .
Produkty rolnictwa . . . . . . .
Produkty leśnictwa . . . . . . . Pozostałe . . . . . . . . . . . . . . .
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
78,4
37,4
86,2
6,3
54,1
85,1
0,4
11,0
–
3,7
0
0,2
7,0
45,0
13,8
86,6
44,5
14,4
2,4
29,4
13,8
48,5
30,4
6,3
14,2
6,3
–
3,4
1,4
0,3
EKSPORT
Paliwa i energia . . . . . . . . . .
Wyroby przemysłu2 . . . . . . .
Budownictwo . . . . . . . . . . .
Produkty rolnictwa . . . . . . .
Produkty leśnictwa . . . . . . . Pozostałe . . . . . . . . . . . . . . .
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
41,1
34,1
71,0
19,2
0,1
12,3
1,6
4,6
0,1
1,4
–
2,0
47,5
54,6
18,0
75,9
96,6
37,1
26,1
36,3
7,6
66,0
25,6
21,0
9,8
6,7
10,9
2,5
3,3
48,6
1Wyroby przemysłu obejmują przemysł metalurgiczny, elektromaszynowy, chemiczny, mineralny, drzewno-papierniczy, lekki, spożywczy oraz wyroby pozostałych gałęzi przemysłu. Wartość importu - cif port polski, ceny bieżące. 2Eksport w cenach bieżących.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 1990, GUS, Warszawa 1990, s. 12-15 i 21-22.
Z krajów rozwiniętych importowano głównie towary produkcji rolnictwa 86,6%, z czego 48,5% towarów kupowano w krajach EWG oraz produkcji leśnictwa 44,5%, z czego ponad 30% ogółu importu pochodziło z krajów EWG. Nie mniej wiele importowano również wyrobów przemysłu (45,0%), czego najwięcej wyrobów przemysłu elektromaszynowego, chemicznego, metalurgicznego i spożywczego.
Po stronie eksportu zaszły większe zmiany. Polska zaczęła więcej eksportować do krajów rozwiniętych, szczególnie do członków EWG. Eksport do krajów RWPG zmniejszył się, nie mniej nadal kraje te były odbiorcami polskich towarów z obszaru budownictwa – 71,0%, paliwa i energii – 41,1% oraz wyrobów przemysłu, zwłaszcza elektromaszynowego (70,2), pozostałych gałęzi (51,7) oraz chemicznego (46,7). Zwiększył się natomiast eksport do krajów rozwiniętych gospodarczo towarów produkcji rolnictwa (75,9) produkcji leśnictwa (96,6) oraz wyrobów przemysłu (54,6), głównie metalurgicznego, elektromaszynowego i spożywczego. Najwięcej eksportowano do krajów EWG produktów rolnictwa (66,0), wyrobów przemysłu (36,3) oraz paliwa i energii, produkcji leśnictwa i pozostałych gałęzi gospodarki.
Analiza docelowych krajów polskiego importu i eksportu w roku 1989, prowadzi do następujących wniosków :
1. Wśród krajów Europy, największe saldo obrotów handlowych Polska miała z:
a) ZSRR – import: 18,1%; eksport: 20,8%; saldo: +1.359.443 mln zł,
b) Wlk. Brytania – import: 4,5%; eksport: 6,5%; saldo: +598.645 mln zł,
c) RFN – import: 15,7%; eksport: 14,2; saldo: +419.955 mln zł,
d) Czechosłowacja – import: 5,7%; eksport: 5,5%; saldo: +229.135 mln zł,
e) NRD – import: 4,5%; eksport: 4,2%; saldo: +152.636 mln zł,
f) Bułgaria – import: 1,3%; eksport: 1,6%; saldo: +118.500 mln zł.
2. Wśród krajów Ameryki Północnej i Południowej, najwyższe obroty, jak i największe saldo obrotów handlowych Polska miała z USA, gdzie import wynosił 1,4% ogółu importu, a eksport 2,8% całości eksportu, saldo wynosiło +338.923 mln zł.
3. Na kontynencie afrykańskim największe obroty jak i saldo wykazywała wymiana handlowa Polski z Libią: import – O%, eksport – 1,3%, saldo: +261.971 mln zł.
4. W części azjatyckiej Polska handlowała najwięcej z Chinami, Irakiem i Japonią, z czego tylko wymiana handlowa z Japonią wykazywała dodatnie saldo obrotów handlowych.
Po roku 1989 nastąpiły intratne zmiany w systemie społeczno-gospodarczym Polski, które pogłębiły wymianę handlową z krajami Europy Zachodniej i innych krajami kapitalistycznymi, jak również zminimalizowały obroty handlowe Polski z krajami socjalistycznymi.
2.3.2. Struktura geograficzna okresu transformacji
Po roku rozpadzie imperium radzieckiego w państwach Europy Środkowo-Wschodniej ukształtowała się orientacja prozachodnia. Poszczególne państwa podpisały układy bilateralne z krajami Zachodu. Rządy i instytucje zachodnie wyszły naprzeciw tym dążeniom, zwiększając pomoc finansową oraz opowiadając się za stowarzyszeniem państw Europy Środkowej i Wschodniej z Unią Zachodnioeuropejskiej .
Jednym z efektów procesów transformacji jest zwiększenie udziału Polski w handlu międzynarodowym i wzrost korzyści wynikających z międzynarodowego podziału pracy. Handel zagraniczny przynosi krajowi korzyści komparatywne. Mimo, że w strukturze wymiany handlowej Polski z zagranicą nadal przeważały dotychczas artykuły mniej przetworzone, surowce i produkty rolno-spożywcze, Polska może, i uzyskuje w przypadku niektórych artykułów przewagę komparatywną.
Do końca lat 80-tych głównym partnerem w handlu zagranicznym Polski było ZSRR. ZSRR zajmowało czołową pozycję zarówno w imporcie, jak i eksporcie. W latach 1980 - 1989 (Tabela 5) udział obrotów handlowych z tym krajem wynosił około 30% na początku lat 80-tych i około 20% w roku 1989 w całości importowanych i eksportowanych towarów i usług w Polsce.
Drugie miejsce po ZSRR w udziale obrotów handlowych Polski z zagranicą w latach 80-tych, zajmowało RFN. Udział obrotów z RFN w całości obrotów handlowych z zagranicą wynosił w roku 1980 średnio 7,4%, w roku 1985 średnio 8,9. Od roku 1985 udział ten zaczął wzrastać i roku 1989 wynosił już średnio 15,0%. Trzecim z kolei partnerem Polski w wymianie handlowej w latach 80-tych była Czechosłowacja, NRD udział. Od roku 1986 do 1988 włącznie Czechosłowacja była trzecim z kolei importerem i eksporterem towarów do Polski .
Tabela 5
Główni partnerzy handlowi Polski oraz obroty handlu zagranicznego a w odsetkach (ceny bieżące)
Wyszczególnienie
Pierwszy partner Drugi partner Trzeci partner
Nazwa kraju Udział w % Nazwa kraju Udział w % Nazwa kraju Udział w %
1980 Import
Eksport ZSRR
ZSRR 33,1
31,2 RFN
RFN 6,7
8,1 NRD
Czechosłowacja 6,6
6,9
1985 Import
Eksport ZSRR
ZSRR 34,4
28,4 RFN
RFN 9,0
8,7 NRD
Czechosłowacja 6,1
6,2
1990 Import
Eksport Niemcy
Niemcy 20,1
25,1 ZSRR
ZSRR 19,8
15,3 Włochy
W. Brytania 7,5
7,1
1992 Import
Eksport Niemcy
Niemcy 23,9
31,4 Rosja
Holandia 8,5
6,0 Włochy
Włochy 6,9
5,6
1995 Import
Eksport Niemcy
Niemcy 26,6
38,3 Włochy
Holandia 8,5
5,6 Rosja
Rosja 6,7
5,6
1997 Import
Eksport Niemcy Niemcy 24,1
32,9 Włochy
Rosja 9,9
8,4 Rosja
Włochy 6,3
5,9
2000 Import
Eksport Niemcy
Niemcy 23,9
34,9 Rosja
Włochy 9,4
6,3 Włochy
Francja 8,3
5,2
2001 Import
Eksport Niemcy
Niemcy 24,3
32,3 Włochy
Francja 8,4
6,0 Rosja
Włochy 8,0
5,5
a Do 1990r. włącznie import na bazie fob, od 1992r. na bazie cif.
Źródło: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 2000, GUS, Warszawa 2000, s. 3, Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 2002, GUS, Warszawa 2002, s. 3.
Po roku 1989 nastąpiła radykalna zmiana. Miejsce pierwsze w udziale obrotów handlowych przejęło po ZSRR, RFN. Po zjednoczeniu RFN i NRD były to Niemcy. Średni udział niemieckich towarów importowanych do Polski w całości importu w latach 90-tych wynosił 24%, natomiast w całości eksportowanych towarów z Polski, udział eksportu do Niemiec wyniósł średnio 32%. ZSRR jeszcze w roku 1990 zajmowało drugą pozycję w udziale obrotów polskiego importu i eksportu. Po rozpadzie ZSRR, pozycja Rosji w polskiej wymianie handlowej jeszcze bardziej zeszła na dalsze miejsca, ustępując miejsca dla Włoch, Francji, Holandii .
Analizując geografię strumieni eksportu i importu, dostrzega się dominującą rolę Rosji, jako importera do Polski, gdzie jej udział w ogólnym imporcie z obszaru wschodniego przekracza 75%. Reszta przypada na Ukrainę (ok., 9,7%), Litwę i Białoruś (ponad 10%). Kraje te praktycznie zamykają listę godnych uwagi na tym obszarze partnerów.
Udział rynków wschodnich w całości obrotów polskiego handlu zagranicznego przedstawiał się następująco :
1. W imporcie: 1980 - 33,1%; 1990 - 19,8%; 1999 - 7,7%;
2. W eksporcie: 1980 - 29,4%; 1990 - 15,3%; 1999 - 8,3%.
Natomiast szczegółowe rozmieszczenie polskiego eksportu i importu w Europie Środkowej i Wschodniej przedstawia poniższa tabela. Należy przy tym zauważyć, iż największy procentowy
Tabela 6
Udział europejskich krajów RWPG w eksporcie i imporcie Polski w 1985 i 1990 roku
Wyszczególnienie Eksport Import
1985
1990
1985
1990
Bułgaria
2,7
0,8
2,0
0,6
Czechosłowacja
6,2
4,1
6,0
3,6
Rumunia
2,6
0,9
2,6
0,3
Węgry
3,2
1,0
3,0
0,9
ZSRR
28,4
15,3
34,4
19,8
Razem
43,1
22,1
48,0
25,2
Razem - ZSRR
14,7
6,8
13,6
5,4
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 1991, GUS, Warszawa 1991,s.382,s.383
W latach dziewięćdziesiątych ponad 70 % obrotów polskiego handlu zagranicznego dokonywało się między Polską a rozwiniętymi gospodarczo krajami świata. Głównym importerem, jak i eksporterem do Polski były kraje UE. Nadal też znaczny procent handlu przypadał na wymianę z krajami Europy Środkowej i Wschodniej (do 7,5% w imporcie i do 8,6% w eksporcie). Porównywalny był też udział obrotów handlowych z krajami WPN i krajami bałtyckimi, między innymi Łotwa, Estonią, Litwą, wynosił on w przybliżeniu średnio 11,5% w imporcie i 12,5% w eksporcie w całości lat 90-tych. Stosunkowo wysoki jest też udział obrotów handlu zagranicznego w całości wymiany handlowej Polski z krajami rozwijającymi się, wynosił on średnio 8,1 % w imporcie i 7,7 % w eksporcie.
Najniższy udział obrotów handlowych przypada na pozostałe kraje transformujące się oraz kraje o handlu państwowym, gdzie odsetek w całości wymiany handlowej w latach dziewięćdziesiątych, jak i ówczesnych wynosił średnio 2,1 % w imporcie i 0,9 % w eksporcie.
Średnie tempo zmian obrazuje to, iż w latach dziewięćdziesiątych szczególnie do roku 1995, następowała silna zmiana w strukturze i w wielkości obrotów handlowych Polski z zagranicą. Natomiast po roku 1995 handel Polski stał się bardziej stabilny, ukierunkował się na określone wyżej rynki i struktura jak i wielkość obrotów nie wyrażały tak wysokich zmian jak w latach wcześniejszych. Jednak nadal obserwowano wzrost wartości handlu.
Poniższe tabele przedstawią obroty handlu zagranicznego w latach dziewięćdziesiątych. Analizując poniższe dane, zauważa się przeważający udział obrotów z wymiany handlowej z krajami rozwiniętymi, nad udziałem obrotów pozostałych grup krajów.
Tabela 7
Zmiany struktury geograficznej polskiego eksportu wg grup krajów Średnie roczne tempo zmian (%) 90-02 8,7
10,6
11,0
11,5
9,9
13,6
9,2
5,9
8,7
-1,6 11,7
13,9
17,9 8,0
3,9 1,4
0,9 1 Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Jugosławia, Macedonia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry.
2 Pozostałe kraje transformujące się oraz kraje o handlu państwowym (ChRL, KRL-D, Laos, Mongolia i Wietnam)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego
1991- 2003, GUS.
98-02 8,9
11,2
11,0
10,6
7,9
18,6
19,7
23,2
6,4
9,2 14,8
13,9
18,5 8,9 6,7 52,4
78,9
94-97 16,2
13,7
14,0
13,3
19,6
17,6
12,2
10,4
12,7
4,7 22,9
24,6
21,8 41,5 2,9 -25,6
-32,8
90-93 -5,3
3,5
5,5
10,8
-1,3
4,2
-9,5
-27,4
5,4
-20,3 -12,9
-2,1
9,3 -18,3 6,1 0,4
-0,1
Udział (%) 2002 100,0
1999 100,0
76,4
70,5
36,1
6,5
4,8
4,0
3,8
2,6
0,2 8,6
5,1
2,0 9,3 5,1 0,6
0,5
1997 100,0
69,1
64,2
32,9
5,9
4,4
3,8
1,5
2,6
0,2 7,4
4,8
1,5 17,3 6,0 0,2
0,1
1993 100,0
75,2
69,2
36,4
5,2
4,2
1,9
2,9
0,3 5,9
3,6
1,2 7,9 9,8 1,3
1,2
1990 100,0
65,0
54,8
25,1
2,9
3,2
7,1
5,7
2,7
0,8 8,4
4,1
1,0 15,3 9,8 1,6
1,4
Wartość
(w mln USD) 2002
1990 14321,6
9308,5
7846,5
3595,8
421,6
461,5
1020,8
819,2
390,2
116,2
1196,4
584,4
140,6 2186,9 1402,5 227,4
202,0
Wyszczególnienie OGÓŁEM
Kraje rozwinięte
UE
Niemcy
Włochy
Francja
Wielka Brytania
EFTA
USA
Japonia Kraje EŚW 1
Czechy i Słowacja
Węgry WNP i kraje bałtyckie Kraje rozwijające się Pozostałe kraje 2
ChRL
Tabela 8
Zmiany struktury geograficznej polskiego importu wg grup krajów Średnie roczne tempo zmian (%) 90-02 14,6
14,3
14,5
12,9
17,8
22,6
13,7
7,0
16,5
16,7 18,7
20,7
22,3
16,2 16,2 20,3
22,6 1 Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Jugosławia, Macedonia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry.
2 Pozostałe kraje transformujące się oraz kraje o handlu państwowym (ChRL, KRL-D, Laos, Mongolia i Wietnam)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego
1991- 2003, GUS.
98-02 4,6
3,8
4,4
5,4
-2,1
9,2
-2,5
3,7
- 5,0
9,9 8,2
8,6
7,4 22,6 1,1 14,8
15,8
94-97 22,4
21,3
22,3
22,0
17,8
29,9
20,9
11,1
18,2
22,2 34,4
37,7
36,4 19,0 25,4 39,1
41,8
90-93 21,0
24,7
23,9
21,8
34,9
34,1
36,8
6,8
62,6
24,9 11,6
15,8
24,6 20,5 32,6 -2,1
3,2
Udział (%) 2002 100,0
70,3
61,7
24,8
8,5
1999 100,0
74,1
65,0
25,2
9,4
6,8
4,6
2,5
3,6
2,0 6,8
4,4
1,4 7,7 8,4 2,9
2,7
1997 100,0
73,5
63,8
24,1
9,9
5,9
5,5
2,5
4,5
1,7 6,5
4,3
1,4 8,6 9,0 2,3
2,1
1993 100,0
76,3
64,8
28,1
7,8
4,3
5,8
3,6
5,2
1,8 4,5
2,7
0,9 9,6 8,2 1,4
1,2
1990 100,0
63,9
51,4
20,1
7,5
3,0
5,7
7,9
1,6
2,3 7,5
3,6
0,9 19,8 6,8 2,0
1,8
Wartość
(w mln USD) 2002 55112,7
38707,5
33998,4
13672,9
4702,9
3915,7
2186,6
1457,8
1830,2
1058,5 3902,8
2651,5
947,2 4592,9 4519,2 1932,5
1748,1
1990 9527,7
6060,5
4898,7
19,15,7
712,4
288,1
538,6
751,5
154,8
220,0 711,0
339,4
88,5 1889,0 647,4 189,7
169,9
Wyszczególnienie OGÓŁEM
Kraje rozwinięte
UE
Niemcy
Włochy
Francja
Wielka Brytania
EFTA
USA
Japonia Kraje EŚW 1
Czechy i Słowacja
Węgry WNP i kraje bałtyckie Kraje rozwijające się Pozostałe kraje 2
ChRL
Biorąc pod uwagę zmiany wolumenu polskiego importu jak i eksportu, również zauważyć można stały wzrost eksportu od roku 1994. W imporcie Polska wykazywała stały wzrost jego wolumenu w latach 90-tych.
Należy też zauważyć, iż od roku 1991 saldo obrotów handlu zagranicznego Polski było ujemne, jedynie w roku 1990 było dodatnie i wynosiło 4793,9 mln USD.
Analizując wskaźnik opłacania importu eksportem, dochodzi się do wniosku, iż co roku, poczynając od roku 1990 sukcesywnie wzrastał import do Polski towarów i usług z zagranicy. Natomiast eksport nie wykazywał atak dużej tendencji wzrostowej, przez co wspomniany wyżej wskaźnik wynosił jeszcze w 1990 - 150,3%, natomiast już od 1991r. 96,0, dochodząc do 59,7% w roku 1999.
Wskutek podpisania przez Polskę umowy o handlu oraz współpracy gospodarczej z EWG we wrześniu 1989, już 1990r. państwa członkowskie Wspólnot stały się głównym partnerem handlowym Polski. Natomiast podpisanie oficjalnego wniosku o rozpoczęcie negocjacji umowy o stowarzyszeniu w EWG w lipcu 1990, zapewniało płaszczyznę porozumienia politycznego, rozwoju handlu i stosunków gospodarczych między stronami, w konsekwencji dając początek procesowi przedakcesyjnemu w integracji Polski z Unią .
Dominująca pozycja krajów EWG w obrotach polskiego importu i eksportu zaczęła być widoczna już pod koniec lat osiemdziesiątych. Jeszcze w roku 1985 udział krajów EWG w całości polskiego importu wynosił 20,1%, przy 54% udziale importu z krajów RWPG, to w roku 1989 różnica wynosiła zaledwie nieco ponad 1%. W przypadku eksportu udział ten kształtował się następująco: w roku 1985 – 22,4% do krajów EWG; 48,8% do krajów RWPG. Natomiast już w roku 1989 zauważalna była przewaga eksportu do krajów EWG w wysokości ok. 3% całości udziału.
W roku 1990 udział obrotów handlowych z krajami EWG wzrósł o kolejne około 13% w imporcie oraz około 12% w eksporcie w stosunku do roku poprzedniego. Natomiast odsetek obrotów handlu zagranicznego z krajami RWPG zmniejszył się o ponad 10% w stosunku do roku poprzedniego.
Wykres 1
Obroty handlu zagranicznego w odsetkach w roku 1991
Źródło: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 1991, GUS, Warszawa 1991, s. 3.
Upadek ZSRR, rozpad RWPG oraz postępująca transformacja systemowa w Polsce, jak również zacieśnianie się kontaktów handlowych, gospodarczych i politycznych z UE, wpłynął na strukturę geografii obrotów handlowych Polski z zagranicą. Zauważalny stał się systematyczny wzrost udziału obrotów handlowych z krajami Unii Zachodnioeuropejskiej i innymi krajami rozwiniętymi gospodarczo, który w roku 1995 wynosił średnio aż 67% całości wyeksportowanych i zaimportowanych towarów do Polski. Udział krajów byłego ZSRR i byłych członków RWPG, w tym także krajów CEFTA do około 15% w imporcie i 17% w eksporcie.
W kolejnych latach aż do roku 2002 włącznie struktura geograficzna polskiej wymiany handlowej pozostawała jednakowa, kształtując się średnio na poziomie 62% w imporcie i 68% w eksporcie.
W ogólnej relacji polskiego eksportu do importu z krajami Unii Europejskiej w latach 1989 – 1999, dostrzega się wzrost przewagi importu nad eksportem, która w poszczególnych latach wynosiło odpowiednio : w 1989r. – 112,1%; w 1990r. – 151,7%; w 1991r. – 114,7%; w 1994r. – 83,0%; w 1996r. – 68,2%; w 1999r. – 64,8%.
Natomiast w przypadku krajów Europy Środkowo-Wschodniej, relacja eksportu do importu wykazuje tendencję stałą z przewagą eksportu nad importem w wysokości średnio 15% w latach 1989 – 2002.
Biorąc pod uwagę strukturę obrotów polskiego handlu zagranicznego pod względem chłonności czynników wytwórczych, w okresie transformacji od roku 1990, Polska eksportowała głównie wyroby ziemiochłonne, w szczególności pochodzenia roślinnego i zwierzęcego; wyroby lasochłonne przetworzone oraz wyroby kapitałochłonne. Natomiast importowała wyroby technologicznie intensywne, głównie łatwe do imitowania, wyroby kapitałochłonne i wyroby ziemiochłonne, szczególnie pochodzenia roślinnego i zwierzęcego.
Analizując strukturę importu i eksportu według grup gałęzi, w okresie transformacji Polska :
1. Eksportowała głównie: 1) wyroby przemysłu: elektromaszynowego – średnio 28% całości importowanych towarów, przemysłu lekkiego – średnio 14,0%, przemysłu metalurgicznego – średnio 12%, przemysłu chemicznego 11%, mniej przemysłu spożywczego ok. 9%; 2) paliwa i energia, gdzie został zanotowany spadek do poziomu około 8%
2. Importowała natomiast: 1) Wyroby przemysłu: elektromaszynowego – średnio 38%, chemicznego – 18%, mniej przemysłu lekkiego około 9%, spożywczego około 7% oraz metalurgicznego około 5%; 2) Paliwa i energia, gdzie jak w przypadku eksportu zanotowano spadek do poziomu około 7%.
Handel zagraniczny Polski w latach 1996-2003 odbywał się głównie z krajami Europy, a w szczególności:
1. Niemcami. W roku 1999 wartość importu z Niemiec wyniosła 45.968.480,4 tys zł, co stanowiło 25,2% całości importu. Z Niemiec importowano do Polski głównie: maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy, towary przemysłowe sklasyfikowane według surowca, chemikalia i produkty pokrewne, różne wyroby przemysłowe, żywność i zwierzęta żywe oraz paliwa mineralne, smary i materiały pochodne, jak również surowce niejadalne z wyjątkiem paliw. Eksport w powyższym roku ukształtował się na poziomie 39.240.866,3 tys zł, co stanowiło 36,1% całości eksportu. Do Niemiec eksportowano głównie: różne wyroby przemysłowe, maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy, towary przemysłowe sklasyfikowane według surowca, żywność i zwierzęta żywe oraz paliwa mineralne, smary i materiały pochodne, jak również surowce niejadalne z wyjątkiem paliw. Saldo obrotów handlowych z Niemcami było ujemne wynosiło -6.727.614,1 tys. zł
2. Włochy. W roku 1999 wartość importu sprowadzonego z Włoch wyniosła 17.061.358 tys. zł, co stanowiło 9,4% całości importu. Z Włoch importowano do Polski głównie: maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy, towary przemysłowe sklasyfikowane według surowca, chemikalia i produkty pokrewne oraz różne wyroby przemysłowe. Eksport w powyższym roku ukształtował się na poziomie 7.110.467,2 tys. zł, co stanowiło 6,5% całości eksportu. Do Włoch eksportowano głównie: towary przemysłowe sklasyfikowane według surowca oraz maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy. Saldo obrotów handlowych było ujemne wyniosło -9.950.890,8 tys. zł.
3. Francja. Trzeci z kolei partner Polski w roku 1999. Wartość importu wyniosła 12.443.986,2 tys. zł, natomiast eksport wyniósł 5.269.857,6 tys. zł, co stanowiło odpowiednio 6,8% i 4,8% całości importu i eksportu. Podobnie jak w przypadku Włoch najwięcej importowano z Francji: maszyn, urządzeń i sprzętu transportowego, towarów przemysłowych sklasyfikowanych według surowca, chemikaliów i produktów pokrewnych oraz różnych wyrobów przemysłowych. Natomiast eksportowano: towary przemysłowe sklasyfikowane według surowca, chemikalia i produkty pokrewne oraz różne wyroby przemysłowe.
4. Wielka Brytania. Wartość importu z W. Brytanii w roku 1999 wyniosła 8.362.663,3 tys. zł, co stanowiło 4,6% całości importu, wartość eksportu wyniosła natomiast 4.996.141,2 tys. zł., co stanowiło 4,0 % całości eksportu.
Wymiana z Niemcami, Włochami, Francją i Wielką Brytanią skumulowała w roku 1999 ponad 50% całości polskiego eksportu i prawie połowa importu pochodzi właśnie z tych krajów. Reszta rozłożona jest na pozostałe kraje europejskie, azjatyckie, afrykańskie i kraje pozostałych kontynentów. Wśród pozostałych partnerów handlowych Polski wymienić należy głównie pozostałe kraje Unii Europejskiej, kraje nadbałtyckie, Rosję, Kraje Europy Środkowo-Wschodniej jak również USA, Japonię, Chiny i Koreańską Republikę Demokratyczną. Poniższa tabelka przedstawia poszczególne pozostałe państwa, oraz ich udział w obrotach handlowych w roku 1999.
Tabela 9
Udział obrotów handlowych wybranych krajów (w procentach)
Wyszczególnienie W odsetkach Wyszczególnienie W odsetkach Wyszczególnienie W odsetkach
EUROPA
Austria
– import . . . . .
– eksport . . .
Belgia
– import . . . . .
– eksport . . .
Czeska Republika
– import . . . . .
– eksport . . .
Dania
– import . . . . .
– eksport . . .
Hiszpania
– import . . . . .
– eksport . . .
1,9
1,8
2,8
3,2
3,2
4,0
1,7
2,8
2,6
1,8 Niderlandy
– import . . . . .
– eksport . . .
Norwegia
– import . . . . .
– eksport . . .
Rosja
– import . . . . .
– eksport . . .
Słowacja
– import . . . . .
– eksport . . .
Szwecja
– import . . . . .
– eksport . . .
Węgry
– import . . . .
– eksport . . .
3,5
4,5
1,2
1,8
8,0
3,2
1,5
1,4
2,6
3,2
1,7
2,3
AMERYKA
USA
– import . . . . .
– eksport . . .
AZJA
Chiny
– import . . . . .
– eksport . . .
Japonia
– import . . . . .
– eksport . . .
3,3
2,7
3,8
0,5
1,9
0,2
Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2003, GUS, Warszawa 2003,s.
460-461.
Wszystkie wymienione kraje (łącznie z Niemcami, Włochami, Francją i W. Brytanią) kumulowały ponad 80% polskiego eksportu oraz ponad 90% importu. Nie ulega wątpliwości, że zarówno osiągnięta reorientacja w handlu zagranicznym, jak i utrwalenie procesu otwierania polskiej gospodarki na zewnątrz byłyby niemożliwe bez realizacji radykalnego programu wewnętrznej i zewnętrznej liberalizacji handlu zagranicznego.
2.4. Uwagi końcowe
Szybszy wzrost importu niż eksportu sprawiał, że do 1999 r. systematycznie malał stopień opłacenia importu eksportem i pogarszało się saldo obrotów. Można tu wyróżnić 5 jakościowo odmiennych podokresów :
1) W 1990 r., w specyficznych warunkach szoku transformacyjnego, wystąpiła nadwyżka eksportu nad importem (o 50,3%). Dewaluacja złotego i ostry spadek popytu wewnętrznego powodowały “wypychanie” podaży na rynki zagraniczne (wolumen eksportu zwiększył się o 13,7%) przy równoczesnym tłumieniu zapotrzebowania na import (jego wolumen obniżył się o 17,9%);
2) W latach 1991-1993 lekkiej spadkowej tendencji wolumenu eksportu (o 2,0% średniorocznie) towarzyszyła wysoka dynamika importu (wzrost o 23,4% średniorocznie). Efektem było pojawienie się ujemnego salda obrotów towarowych (0,6 mln USD w 1991 r.) i jego sukcesywne narastanie (do 4,7 mln USD w 1993 r.);
3) W latach 1994-1998 utrzymała się wysoka dynamika wolumenu importu (19,7% średniorocznie), ale ożywił się także eksport (średnioroczny wzrost wolumenu o 13,6%). Ponieważ jednak w niemal całym tym podokresie (z wyjątkiem 1994 r.) tempo wzrostu eksportu było niższe od tempa wzrostu importu, ujemne saldo obrotów towarowych powiększało się nadal. Skokowy wzrost deficytu wystąpił w 1996 r. (do 12,7 mld USD, co oznaczało jego podwojenie w porównaniu z poprzednim rokiem), a w 1998 r. nadwyżka importu nad eksportem przekraczała 18,8 mld USD;
4) W 1999 r. odnotowano stagnację obrotów towarowych, zarówno po stronie eksportu, jak i importu. Wolumen eksportu zwiększył się zaledwie o 2,0%, a importu o 4,4%. W przypadku eksportu zadecydowały o tym czynniki zewnętrzne: ujemne skutki kryzysu rosyjskiego oraz pogorszenie koniunktury w Europie Zachodniej, które ujawniły niedostateczną ciągle międzynarodową konkurencyjność polskich produktów oraz niską efektywność systemu wspierania aktywności eksportowej. Z kolei zahamowanie wzrostu importu było następstwem osłabienia dynamiki wewnętrznego popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego. Deficyt obrotów towarowych w 1999 r. tylko nieznacznie zmalał do 18,5 mld USD. Stopień opłacenia importu eksportem kształtował się na poziomie zaledwie 59,7%;
5) W latach 2000-2001 osłabienie popytu wewnętrznego w Polsce doprowadziło do ponownego “wypychania” towarów na eksport; sprzyjała temu początkowo pomyślna koniunktura na rynkach zagranicznych. W rezultacie wolumen eksportu polskiego zwiększył się aż o 25,3% w 2000 r. i o 11,8% w 2001 roku. Utrzymało się wysokie tempo wzrostu wartości dolarowej eksportu (15,5% w 2000 r. i 14,0% w 2001 r.). Dekoniunktura na rynku wewnętrznym sprawiła jednocześnie, że dynamika importu spadła poniżej dynamiki eksportu. Wolumen importu do Polski wzrósł o 10,8% w 2000 r. i tylko o 3,2% w 2001 roku. Tempo wzrostu wartości dolarowej importu obniżyło się z 6,6% w 2000 r. do 2,7% w 2001 r. Doprowadziło to w konsekwencji do wyraźnej poprawy salda bilansu handlowego. Deficyt obrotów towarowych wyniósł 14,2 mld USD w 2001 r., wobec 17,3 mld USD w 2000 roku. Stopień opłacenia importu eksportem wzrósł do 64,7% w 2000 r. i 71,8% w 2001 roku.
Zasadnicza zmiana w strukturze geograficznej polskiego handlu zagranicznego dokonała się w początkowej fazie transformacji. Polegała ona na szybkiej reorientacji obrotów ze Wschodu na Zachód - skokowym wzroście udziału krajów rozwiniętych, w tym zwłaszcza Unii Europejskiej, kosztem krajów Europy Środkowej i Wschodniej.
W roku 1988, a więc bezpośrednio przed zapoczątkowaniem transformacji systemowej, w handlu zagranicznym Polski dominowały kraje b. RWPG. Ich udział wynosił 42,7% w eksporcie i 41,8% w imporcie. Na kraje rozwinięte przypadało 39,7% eksportu polskiego i 40,3% importu, w tym na kraje EWG odpowiednio 25,9% i 24,7%. Do krajów rozwijających się kierowano 11,9% eksportu z Polski, a pochodziło z tych krajów 11,2% importu. Już po kilku latach transformacji proporcje te odwróciły się. W 1993 r. ponad 3/4 obrotów polskiego handlu zagranicznego (75,2% eksportu i 76,3% importu) przypadało na kraje rozwinięte, w tym na kraje Unii Europejskiej (69,2% eksportu i 64,8% importu). Głównym partnerem handlowym Polski stały się Niemcy (odpowiednio 36,4% i 28,1%). Natomiast udział krajów Europy Środkowej i Wschodniej (łącznie z b. ZSRR) obniżył się do 13,8% w eksporcie i 14,1% w imporcie .
W latach 1994-1997 udział krajów rozwiniętych, w tym Unii Europejskiej, zaczął powoli spadać. Było to konsekwencją szybkiej odbudowy pozycji polskich eksporterów na rynkach środkowo- i wschodnioeuropejskich. Średnie roczne tempo wzrostu wartości dolarowej eksportu do WNP i krajów bałtyckich wyniosło w tym okresie aż 41,5%, do pozostałych krajów Europy Środkowej i Wschodniej 22,9%, podczas gdy do krajów Unii Europejskiej 14,0%. Proces ten został przerwany załamaniem eksportu polskiego na rynki wschodnie w latach 1998-1999 w następstwie kryzysu rosyjskiego. Ich udział obniżył się z 17,3% ogólnego eksportu polskiego w 1997 r. do 10% w 2001 roku.
W rezultacie ponownie wzrósł udział krajów Unii Europejskiej i pozostałych krajów rozwiniętych, przekraczając nieznacznie poziom osiągnięty w 1993 roku. Obroty towarowe ze wszystkimi głównymi grupami krajów wykazywały w latach dziewięćdziesiątych (za wyjątkiem początku dekady) wysokie salda ujemne. W 2001 r. szczególnie duży deficyt występował w handlu z Unią Europejską (5,9 mld USD), a także z Rosją (3,4 mld USD) i Chinami (1,4 mld USD). Deficyt z krajami UE stanowił 41% ogólnego ujemnego salda obrotów towarowych w handlu zagranicznym Polski. Wysoki poziom deficytu z tą grupą krajów wynikał przede wszystkim ze strukturalnych słabości polskiego eksportu i szybkiego wzrostu popytu importowego, lecz częściowo był także rezultatem zawartego w 1991 r. Układu Europejskiego, którego część dotycząca handlu weszła w życie już w 1992 roku. Mimo przyjęcia w Układzie zasady asymetrycznej liberalizacji obrotów handlowych na korzyść Polski, utworzenie strefy wolnego handlu towarami przemysłowymi z krajami WE ujawniło słabość konkurencyjną gospodarki polskiej, wykorzystaną przez silniejszego partnera. Zmiany struktury geograficznej obrotów polskiego handlu zagranicznego w okresie transformacji należy generalnie ocenić pozytywnie. Za pośrednictwem handlu zagranicznego dokonała się integracja rynkowa Polski z krajami Unii Europejskiej. Znaczenie UE dla polskiego handlu jest porównywalne z rolą wymiany wewnętrznej krajów członkowskich. Szybka reorientacja eksportu na rynki unijne w początkowej fazie transformacji świadczyła o dużej elastyczności eksporterów i ich zdolności do sprostania potrzebom wymagającego nabywcy. Stopniowo, wraz z wyczerpywaniem się najprostszych rezerw ekspansji na rynki UE i wypełnianiem tamtejszych nisz popytowych, zaczęła się jednak ujawniać ograniczona konkurencyjność polskiej oferty eksportowej, uwarunkowana czynnikami strukturalnymi .
Ponadto średnio- i długookresowa dynamika popytu importowego Unii Europejskiej jest na tle innych regionów stosunkowo niska. W związku z tym szansy zdynamizowania eksportu należy upatrywać w dywersyfikacji jego struktury geograficznej. Chodzi tu zwłaszcza o ponowne wejście na rynki wschodnie po załamaniu z lat 1998-1999, a także większą aktywność na rynkach krajów rozwijających się, których rola ulegała w latach dziewięćdziesiątych systematycznej marginalizacji
ROZDZIAŁ III
MAKROEKONOMICZNE SKUTKI TRANSFORMACJI
3.1. Zmiany w strukturze towarowej
W latach 1991-2001 w znaczącym stopniu zmieniła się struktura towarowa polskiego handlu zagranicznego (Tabela 10i 11. Zauważa się to w zmianach struktury towarowej importu i eksportu według sekcji nomenklatury SITC .
W czasie 10 lat transformacji nastąpił dość systematyczny wzrost udziału towarów przetworzonych w polskim eksporcie i imporcie kosztem udziału towarów nieprzetworzonych. O ile w 1990 r. towary przetworzone (SITC 5-8) stanowiły 65,8% eksportu, to w 2001 roku już 84,0%. Warto jednak podkreślić, że najwyższy udział (41,5% w 2001r.) i najsilniejszy jego przyrost w porównaniu z 1990 roku (o 11,1 pkt) wykazywały tzw. różne wyroby przemysłowe (SITC 6+8), a więc towary o stosunkowo niskim stopniu przetworzenia, charakteryzujące się z reguły wysoką pracochłonnością (np. obrót uszlachetniający) lub surowcochłonnością. Wzrost udziału maszyn i sprzętu transportowego w polskim eksporcie był w latach 1990-2001 nieco słabszy (o 10,0 pkt, do 36,2%), natomiast udział produktów chemicznych obniżył się od 2,8 pkt do 6,3%. O spadku znaczenia towarów nieprzetworzonych (SITC 0-4) zadecydowało zmniejszenie eksportu paliw w wyniku ograniczania nieefektywnego wydobycia i eksportu węgla kamiennego. Udział paliw w eksporcie obniżył się o połowę - z 10,7% w 1990 r. do 5,7% w 2001 roku. Spadł również udział w eksporcie pozostałych grup towarów nieprzetworzonych, tj. surowców i produktów rolnospożywczych.
Tabela 10
Zmiany struktury towarowej importu według sekcji SITC Dynamika zmian (1990=100) 2002 578,4
289,5
446,9
277,6
241,7 741,1
998,8
632,8
956,6
- Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego 1990-2003, GUS
1999 481,9
227,2
421,5
242,2
156,4 624,5
801,3
491,4
819,8 -
1997 198,9
258,6
462,7
299,7
178,5 547,1
712,6
426,5
649,6 -
1993 98,8
154,6
288,1
147,6
112,9 221,2
305,7
156,1
317,4 -
Udział (%) 2002 100,0
18,1
5,6
3,3
9,1 81,9
14,8
37,6
29,4 -
1999 100,0
17,0
6,3
3,5
7,1
82,8
14,3
38,2
30,3
0,2
1997 100,0
21,0
7,5
4,7
8,8
78,7
13,8
36,0
28,9
0,2
1993 100,0
28,2
10,5
5,2
12,5
71,5
13,3
29,6
28,6
0,3
1990 100,0
36,1
7,2
7,0
21,9
63,9
8,6
37,5
17,8 -
Wartość
w mln USD) 2002 55112,7
9948,2
3067,2
1841,5
5039,5
45112,6
8183,5
20699,1
16230,04512 -
1990 9527,7
3435,9
686,3
663,4
2086,2
6087,2
819,3
3570,9
1696,9 -
SITC OGÓŁEM (0-9)
Produkty nieprzetworzone (0-4)
Produkty rolno-spożywcze (0+1)
Surowce (2+4)
Paliwa mineralne (3) Produkty przetworzone (5-8)
Produkty chemiczne (5)
Maszyny i sprzęt transportowy (7)
Różne wyroby przemysłowe (6+8) Towary niesklasyfikowane (9)
Tabela 11
Zmiany struktury towarowej eksportu według sekcji SITC Średnie roczne tempo zmian (%)
92-02 8,7
3,7
5,8
0,0
3,3
12,0
6,8
14,1
11,6 - Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników statystycznych handlu zagranicznego 1990-2002,GUS
00-02 14,8
11,0
7,5
2,7
21,8 15,5
15,9
25,6
8,4 -12,7
98-99 3,2
-9,4
-11,9
1,3
-10,5 6,5
-8,5
22,0
1,2 -30,9
94-97 16,2
11,3
19,3
1,7
5,8 17,8
20,4
17,0
17,7 38,3
90-93 -5,3
-3,7
-1,9
-7,0
-3,5 3,4
-9,7
-7,6
14,1 -
Udział (%) 2001 100,0
16,0
7,8
2,6
5,7 84,0
6,3
36,2
41,5
0,0
1999 100,017,1
8,9
3,2
5,0 82,9
6,2
30,2
46,5
0,0
1997 100,0
22,2
12,2
3,3
6,7 77,8
7,9
21,6
48,3 0,0
1993 100,0
26,3
10,9
5,7
9,7 73,6
6,8
21,0
45,8 0,0
1990 100,0
29,1
11,5
7,0
10,7 65,8
9,1
26,2
30,4 5,1
Wartość
w mln USD) 2002
1990 14321,6
4172,2
1640,3
1001,8
1530,1 9423,9
1309,9
3754,6
4359,5 -
SITC OGÓŁEM (0-9)
Produkty nieprzetworzone (0-4)
Produkty rolno-spożywcze (0+1)
Surowce (2+4)
Paliwa mineralne (3) Produkty przetworzone (5-8)
Produkty chemiczne (5)
Maszyny i sprzęt transportowy (7)
Różne wyroby przemysłowe (6+8) Towary niesklasyfikowane (9)
Prawie jednakowe tendencje odnotowano po stronie importu. Udział towarów przetworzonych w jego ogólnej wartości zwiększył się w omawianym okresie z 63,9% do 80,4%, przy spadku udziału towarów nieprzetworzonych z 36,1% do 19,5%. W 2001 r. najważniejszymi grupami towarowymi w polskim imporcie były maszyny i sprzęt transportowy (36,4%, spadek o 1,1 pkt w stosunku do 1990 r.), różne wyroby przemysłowe (29,3%, wzrost o 11,5 pkt) i produkty chemiczne (14,6%, wzrost o 6,0 pkt). Znacznie mniejsza, a zarazem malejąca, była rola poszczególnych grup towarów nieprzetworzonych: paliw (10,1% ogólnego importu w 2001 r.), produktów rolno-spożywczych (5,9%) i surowców (3,5%).
We wszystkich analizowanych grupach towarowych wystąpiło zdecydowane pogorszenie salda obrotów między rokiem 1990 i 2001. Na narastanie ogólnego deficytu obrotów towarowych szczególnie duży wpływ miała rosnąca nadwyżka importu nad eksportem maszyn i sprzętu transportowego oraz produktów chemicznych.
Tabela 12
Wskaźnik opłacania importu eksportem (eksport/import*100)
SITC 1990 1993 1997 1999 2002
OGÓŁEM (0-9)
Produkty nieprzetworzone (0-4)
Produkty rolno-spożywcze (0+1)
Surowce (2+4)
Paliwa mineralne (3) 150,3
121,4
239,0
151,0
73,3 75,1
70,1
78,0
82,0
58,6 60,9
64,1
98,0
43,1
46,3 59,7
60,2
83,6
55,0
42,0 71,8
59,1
95,0
53,2
40,2
Produkty przetworzone (5-8)
Produkty chemiczne (5)
Maszyny i sprzęt transportowy (7)
Różne wyroby przemysłowe (6+8) 154,8
159,9
105,1
256,9 77,3
38,4
53,3
120,2 60,1
34,7
36,5
101,7 59,7
25,8
47,2
91,6 75,0
31,0
71,2
101,5
Towary niesklasyfikowane (9) - 6,7 12,3 7,5 6,3
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 1991-2003, GUS.
Ogólne tendencje zmian struktury towarowej eksportu polskiego w latach dziewięćdziesiątych można uznać za właściwe dla kraju przechodzącego z fazy specjalizacji eksportowej opartej na surowcach i towarach surowcochłonnych do specjalizacji opartej na produktach pracochłonnych. O dystansie dzielącym nas od krajów najwyżej rozwiniętych może świadczyć porównanie udziału wyrobów wysokiej techniki w eksporcie ogółem. W 1992 r. wynosił on w Polsce 3,2%, podczas gdy w Unii Europejskiej 12,0%, a w USA 25,2%. W następnych latach udział wyrobów wysokiej techniki w polskim eksporcie nieco się obniżył do 3,1% w 1999 r., podczas gdy w UE wzrósł do 17,1%, a w USA do 27,6%16.
Analiza struktury rzeczowej importu polskiego w latach 1990-2001, skłania do wniosku, że jego szybki wzrost służył restrukturyzacji gospodarki, ale nadal w niewystarczającym stopniu przyczyniał się do jej proeksportowej orientacji. Import inwestycyjny stanowił w tym okresie 13,0-18,2% całkowitego przywozu, a import konsumpcyjny 17,8-20,8% (za wyjątkiem lat 1991-1992). Podstawową część (ponad 60%) importu stanowił import zaopatrzeniowy, niezbędny do bieżącego utrzymywania procesów produkcyjnych. Mimo spadku jego udziału do 60,8% w 2001 r., dominacja przywozu towarów zaopatrzeniowych świadczy, że gospodarka Polski jest ciągle niekonkurencyjna w ich produkcji.
W powiązaniach handlowych z zagranicą w całym okresie transformacji przeważała wymiana towarowa. Na drugorzędną rolę usług wskazują relacje wpływów z ich eksportu do łącznych wpływów z eksportu towarów i usług oraz analogiczne relacje po stronie importu. Udział usług (liczonych na bazie transakcji) w ogólnym eksporcie wykazywał w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych tendencję do wzrostu. Następnie zaczął jednak szybko maleć i w 1999 r. kształtował się poniżej poziomu wyjściowego. Jeszcze mniejsze - i wyraźnie spadające - było znaczenie usług w ogólnym imporcie. Między latami 1990 a 1999 ich udział obniżył się tu niemal o połowę. Pewien wzrost roli usług w handlu zagranicznym Polski odnotowano w 2000 r. Największy udział w eksporcie usług miały podróże zagraniczne (54,6% w 2000 r.) i usługi transportowe (23,5%), a w ich imporcie - podróże zagraniczne (36,8%), usługi handlowe (20,3%) i transportowe (17,1%) .
Usługi miały, więc stosunkowo niewielkie znaczenie w wymianie Polski z zagranicą. Nie stały się one ani lokomotywą eksportu, ani też szczególnie ważącym obciążeniem dla bilansu płatniczego. Może to wynikać m.in. ze słabszej liberalizacji rynków usług niż rynków towarów przemysłowych. Trzeba jednak podkreślić, że w przeciwieństwie do obrotów towarowych saldo obrotów usługami było stale dodatnie, a nadwyżka wpływów nad wydatkami (liczonych na bazie transakcji) do niedawna zwiększała się (z 0,4 mld USD w 1990 r. do 4,2 mld USD w 1998 r., w latach 1999-2000 obniżyła się do 1,4 mld USD rocznie) .
Podsumowując powyższe rozważania stwierdzić można, iż w strukturze polskiego eksportu dominują wyroby materiało- i pracochłonne oraz oparte o dokonany w Polsce montaż oraz łączenie komponentów wyrobów finalnych. Natomiast w imporcie do Polski dominują wyroby przemysłu elektromaszynowego i chemicznego; wiele z nich ma charakter surowcowy oraz wyrobów prostych szerokiego zastosowania. Import szeregu z tych wyrobów można też zakwalifikować jako import substytujący braki ilościowo-asortymentowe w produkcji przemysłu krajowego. Jest to, więc w znacznym stopniu import wywoływany brakami i niedoborami w produkcji przemysłu polskiego. Obejmuje on, bowiem w szerokim zakresie m.in. tworzywa sztuczne, skóry, paszę dla zwierząt, papier i tekturę, wyroby walcowane płaskie z żelaza i stali oraz inne wyroby metalowe (pręty, kątowniki, śruby, gwoździe, nity itp.), sprzęt gospodarstwa domowego z metali nieszlachetnych, tkaniny włókiennicze, przędzę, gliniane materiały budowlane, gotowe materiały budowlane oraz szkło. O niedorozwoju bądź zaniku niektórych dziedzin przemysłu świadczy też wysoki import leków i produktów medycznych, maszyn rolniczych i budowlanych, urządzeń grzewczych i chłodniczych, pomp i kompresorów, urządzeń przenośnikowych, kranów, kurków, zaworów, urządzeń i aparatów elektrycznych, instalacji hydraulicznych i oświetleniowych, spalinowych silników tłokowych oraz ich części, części i akcesoriów do pojazdów drogowych i innych. Sprowadzane są też w dużych ilościach urządzenia i maszyny do automatycznego przetwarzania danych, części do nich, aparatura diagnostyczna, instrumenty pomiarowe oraz urządzenia telekomunikacyjne .
Natomiast biorąc pod uwagę przyszłe wstąpienie Polski do Unii Europejskiej, należy szczegółowiej przeanalizować wymianę towarową z krajami UE.
Najważniejszą, pod względem wartości sprzedaży, grupą towarów w polskim eksporcie do UE jest od lat odzież i dodatki odzieżowe (SITC). W 1999 r. osiągnęła ona udział 10,5 proc. Rola tych produktów systematycznie jednak maleje, wraz z ograniczaniem zamówień składanych na polskim rynku przez firmy z UE na tzw. przerób uszlachetniający (m.in. w związku ze wzrostem kosztów robocizny w Polsce). Rośnie natomiast bardzo szybko znaczenie drugiej, co do wartości sprzedaży, grupy towarów - pojazdów drogowych i ich części, ich udział w eksporcie wyniósł w 1999 r. 10,4 proc. Szczególnie dynamicznie rozwija się eksport z Polski części samochodowych (wzrost o 40 proc. w stosunku do poziomu z 1998 r.), jego wartość (463 mln dol.) zbliżyła się do połowy dochodu ze sprzedaży samochodów osobowych. Wartość eksportu samochodów osobowych utrzymała się na poziomie podobnym, co w 1998 r., ale nastąpiły istotne zmiany w asortymencie sprzedawanych aut. Wyraźnie wzrósł eksport samochodów średnich i dużych, przy jednoczesnym spadku liczby eksportowanych małych aut. Polska sprzedaje też rosnącą liczbę samochodów użytkowych .
Dobre wyniki w 1999 r. osiągnęła Polska w eksporcie mebli do Unii. Wartość sprzedaży zwiększyła się w tym przypadku w stosunku do poziomu z 1998 r. o prawie 10 proc., a udział tej grupy towarów w eksporcie ogółem wzrósł z 7,5 do 8,2 proc. Rynek unijny zamortyzował do pewnego stopnia spadek sprzedaży mebli do krajów WNP, stanowiących dla Polski drugi po UE rynek zbytu tych towarów.
Kolejną ważną grupą towarów w polskim eksporcie do UE są maszyny i urządzenia elektryczne. Eksport ten rozwijał się bardzo pomyślnie, a udział tych wyrobów w sprzedaży ogółem zwiększył się z 7,1 w 1998 r. do 8,0 proc. rok później. Polska eksportuje do Unii w ramach tej grupy towarów głównie sprzęt przekaźnikowy, komponenty obwodów elektrycznych oraz urządzenia gospodarstwa domowego. Prawie o połowę spadła natomiast w 1999 r. wartość eksportu statków.
Swoją pozycje w polskim eksporcie do UE utrzymały wyroby z metali nieszlachetnych (6,2 proc. całości). Mniejsza natomiast była wartość sprzedaży produktów chemicznych (zwłaszcza nawozów sztucznych) oraz produktów nieprzetworzonych - drewna, złomu i paliw (węgla i koksu). Produkty rolno-spożywcze miały 6-proc. udział w polskim eksporcie na unijny rynek (nieco mniejszy aniżeli rok wcześniej). W liczbach bezwzględnych wartość tego eksportu zmalała, o czym zadecydował przede wszystkim spadek sprzedaży żywych zwierząt i mięsa. Nie udało się go zrekompensować wzrostem eksportu ryb i przetworów zbożowych.
Ogólnie rzecz biorąc, w polskim eksporcie do Unii Europejskiej wyraźnie dominują towary przetworzone (85,8 proc. całości w 1999 r.). Są to często półprodukty, komponenty i wyroby o dużym stopniu pracochłonności, podczas gdy rola produktów wytwarzanych przy pomocy nowoczesnej technologii jest nadal niewielka. Znaczenie towarów nieprzetworzonych w tym eksporcie systematycznie maleje.
Również struktura polskiego importu z UE jest zdominowana przez towary przetworzone (91,1 proc. całości w 1999 r.). Największy udział mają tu pojazdy drogowe i ich części (10,8 proc.), przy czym rosną polskie zakupy gotowych samochodów osobowych, a wyraźnie maleje import części do przemysłowego montażu pojazdów. Regres łącznego importu produktów tej grupy był w 1999 r. niewielki (-1,5 proc.). Spadek polskiego importu odnotowano również w odniesieniu do drugiej, co do znaczenia grupy - maszyny i urządzenia mechaniczne (-15,3 proc.), a także w grupie maszyn i urządzeń elektrycznych oraz maszyn i urządzeń przemysłowych. Zmniejszył się import obrabiarek, maszyn włókienniczych, papierniczych i poligraficznych. Zmalały polskie zakupy w UE również i innych wyrobów przemysłowych, a zwłaszcza przędzy włókienniczej i tkanin oraz żelaza i stali. I odwrotnie, wzrósł import produktów chemicznych, w tym głównie tworzyw sztucznych. Zmalał natomiast import produktów nieprzetworzonych, w tym produktów rolno-spożywczych (przede wszystkim pasz), surowców (ziarna rzepaku i włókien tekstylnych) oraz paliw (z uwagi na mniejszy import ropy naftowej z Wielkiej Brytanii).
3.2. Relacje między wymianą handlową a dochodem narodowym
Polska gospodarka charakteryzuje się stosunkowo niskim stopniem otwartości na wymianę handlową z zagranicą. Roczna wartość wywozu towarów kształtuje się na poziomie ok. 20% nominalnego PKB plasuje nas w końcówce zestawienia pod tym względem wśród krajów OECD. Z jednej strony wskazuje to na tradycyjnie stosunkowo małą wrażliwość krajowej gospodarki na popytowe szoki zewnętrzne, ale z drugiej strony wydaje się ograniczać potencjalne korzyści dla tempa rozwoju.
Skala eksportu w relacji do dochodu narodowego w Polsce tak znacznie odbiega od analogicznych współczynników u sąsiadów z Europy Środkowej i Wschodniej (Wykres 2). Przyczyn, tego zjawiska jest kilka. Wśród nich należy wymienić to, że polska gospodarka jest kilkukrotnie większa od czeskiej czy węgierskiej, a duży rynek wewnętrzny może ograniczać skłonność producentów do ekspansji poza granicami. Jedną z ważniejszych barier popytu na polskie towary jak do tej pory wydawała się niekorzystna struktura produkcji przemysłowej (i w konsekwencji eksportu), charakteryzująca się niskim udziałem produktów wysoko przetworzonych i zaawansowanych technologicznie, będących w stanie konkurować na rynkach zagranicznych jakością, a nie tylko ceną.
Struktura polskiego eksportu, podobnie jak i innych państw Europy Środkowo-Wschodniej, uległa głębokim zmianom w ciągu ostatnich kilkunastu lat transformacji gospodarczej. Największe przemiany dokonały się bezpośrednio po zmianie systemu społeczno-ekonomicznego i urynkowieniu gospodarki, kiedy znacząco wzrosła rola handlu z krajami rozwiniętymi gospodarczo, w tym przede wszystkim z UE, której udział w polskim eksporcie wzrósł w bardzo szybkim tempie ponad trzykrotnie, do ponad 2/3 eksportu ogółem. Równocześnie gwałtownie spadło znaczenie handlu z krajami Europy Środkowo-Wschodniej i b. ZSRR.
Handel zagraniczny w latach 90-tych rozwijał się dynamicznie i obok przedsięwzięć inwestycyjnych był ważnym źródłem pozytywnych oznak rozwoju gospodarczego kraju okresu transformacji. Jednak intensywność eksportu była niższa niż w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. W 1994r. w Polsce na głowę mieszkańca przypadało około 450 USD (Wykres 1) wartości eksportu, podczas gdy na Węgrzech 1020 USD, a w Republice Czeskiej aż 1380 USD .
Wykres 2
Eksport/PKB (ceny bieżące)
Grecja
Austria
Polska
Hiszpania
Portugalia
Włochy
Francja
Niemcy
Ukraina
Rosja
Litwa
Słowenia
Czechy
Węgry
Słowacja
Irlandia
% 90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Źródło: M. Reluga, P. Bielski, P. Bujak, A. Krzyżaniak, Co napędza eksport?,
Makroskop. Polska gospodarka i rynki finansowe, Bank Zachodni
WBK, Sierpień 2003, s. 2.
Proces ten wiązał się jednak z równoczesnym istotnym pogorszeniem struktury produktowej polskiego eksportu. O ile w czasach gospodarki centralnie planowanej towary o wysokim stopniu przetworzenia stanowiły sporą część sprzedawanych za granicę (głównie do państw socjalistycznych) towarów, ich udział w eksporcie po roku 1990 zmalał gwałtownie, gdyż w warunkach rynkowych okazały się one zupełnie niekonkurencyjne. Na rynkach Europy Zachodniej, szczególnie w pierwszym etapie transformacji gospodarczej, Polska była zmuszona konkurować głównie cenowo, a nie jakościowo , wysyłając przede wszystkim towary przemysłowe o stosunkowo niskim stopniu przetworzenia, surowce oraz żywność.
Tabela 13
Główni uczestnicy handlu międzynarodowego roku 1998, według wartości obrotów
Kraje Eksport Import Saldo
w mld ECU udział w eksporcie światowym w % w mld ECU udział w imporcie światowym w % w mld ECU
USA
Unia Europejska
Japonia
Kanada
Hongkong
Chiny
Korea Pd.
Singapur
Meksyk
Szwajcaria
Malezja
Australia
Brazylia
Rosja 606,9
731,6
350,0
188,5
154,9
163,9
112,4
98,0
95,3
70,3
67,1
49,9
45,6
62,2 16,3
19,7
9,4
5,1
4,2
4,4
3,0
2,6
2,6
1,9
1,8
1,3
1,2
1,7 842,6
712,4
252,5
177,7
164,7
125,2
92,1
90,6
92,9
71,6
55,2
54,2
56,5
34,9 21,6
18,3
6,5
4,6
4,2
3,2
2,4
2,3
2,4
1,8
1,4
1,4
1,5
1,0 -235,7
19,2
97,4
10,8
-9,7
38,7
20,3
7,4
2,4
-1,3
11,9
-4,3
-10,8
24,3
…Polska
…Czechy 25,2
23,5 0,7
0,6 42,0
25,7 1,1
0,7 -16,8
-2,2
Źródło: Z. Wołodkiewicz-Donimirski, Handel zagraniczny Unii Europejskiej w latach 1990-1999. Pozycja Polski, Kancelaria Sejmu Biuro Studiów i Ekspertyz, Wydział Analiz Społecznych i Ekonomicznych, Raport nr 179, Lipiec 2000, s. 3.
W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych dodatnie saldo ujemne bilansu handlowego zmieniło się na ujemne. Istotne zmiany w polskim handlu zagranicznym były wynikiem terytorialnej reorientacji strukturalnej. W latach osiemdziesiątych polski handel zagraniczny w głównej swej masie skoncentrowany był na krajach Europy Środkowo-Wschodniej, natomiast w latach dziewięćdziesiątych dominował handel z zachodnimi krajami uprzemysłowionymi, szczególnie krajami Unii Europejskiej.
Wykres 3
Obroty handlu zagranicznego per capita w Polsce
Źródło: Rocznik statystyczny handlu zagranicznego 1998, GUS, Warszawa 1998, s. 5.
Deficyty w obrotach towarowych Polski z zagranicą świadczą o wysokim poziomie penetracji importu na rynku polskim, o zbyt małym wolumenie polskiej oferty towarowej na eksport i równocześnie o niskiej jego konkurencyjności. Penetracja importu , czyli udział towarów importowanych w dostarczanej na rynek masie towarów osiągnął w 2000 r. 37%. Udział ten wskazuje, że obywatele i firmy krajowe wydają, co trzecią złotówkę na towary importowane z zagranicy. Równocześnie wolumen eksportu w przeliczeniu na mieszkańca Polski wyniósł w 1999 r. jedynie 709 USD, podczas gdy średnia wartość wolumenu eksportu na mieszkańca Unii Europejskiej wyniosła w 1999 r. 5843 USD; wielkości te obrazują dystans, jaki dzieli przemysł polski od przemysłów krajów UE.
Sytuacja w tym obszarze poprawiała się systematycznie przez niemal całą ostatnią dekadę, w miarę rozwoju polskiej gospodarki i poprawy zdolności do wykorzystywania przewag komparatywnych. Szczególnie wyraźnie wzrósł udział towarów wysoko przetworzonych w eksporcie do UE. Nie ulega jednak wątpliwości, że polską gospodarkę nadal trudno uznać za innowacyjną, a technologiczny poziom eksportowanych dóbr, chociaż w coraz mniejszym stopniu, to jednak średnio odbiega jeszcze znacznie na niekorzyść od porównywalnych dóbr dostępnych na rynkach zachodnich. Pomimo wyraźnej poprawy na przestrzeni ostatnich lat, zestawienie pod względem udziału maszyn, urządzeń i sprzętu transportowego w eksporcie ogółem, nadal klasyfikuje nas na jednym z ostatnich miejsc wśród krajów OECD. Względnie niski udział w polskim eksporcie towarów o wysokim stopniu przetworzenia, zdolnych konkurować na rynkach zagranicznych jakością, a nie tylko cenowo, sugerowałby, że stosunkowo wysoka powinna być elastyczność cenowa popytu na polski eksport, podczas gdy elastyczność dochodowa powinna utrzymywać się na umiarkowanym poziomie.
Analiza obrotów handlu zagranicznego Polski wykazuje trwałą nadwyżkę wolumenu importu nad wolumenem eksportu (Wykres 4).
Oznacza to, że obroty towarowe polskiego handlu zagranicznego uległy w latach 1990-2000 głębokiej deformacji, a ich asymetria wyrażona wysoką dominacją wolumenu importu staje się groźna dla gospodarki narodowej, bowiem podważa ogólną równowagę w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju. Społeczny aspekt tej deformacji to utrata miejsc pracy oraz spadek popytu na krajowe prace badawczo-rozwojowe pociągający za sobą zanik zaplecza badawczo-rozwojowego przemysłu oraz marnotrawienie krajowego potencjału kadry naukowo-technicznej.
Gospodarczy aspekt tej deformacji to konsumpcja krajowa niezrównoważona produkcją krajową, wzrost zadłużenia gospodarki narodowej, niższy PNB niż PKB, wyprzedaż majątku narodowego dla równoważenia niedoborów budżetu państwa oraz narastające transfery dewizowe zagranicę z tytułu dochodów od własności zagranicznej w Polsce.
Wobec narastającej od 1991 r. przewagi wolumenu towarów importowanych nad eksportowanymi, obroty towarowe polskiego handlu zagranicznego stały się deficytowymi. O ile w 1990 r. wolumen importu stanowił 68,3% wolumenu eksportu to w 2000 r. wolumen importu stanowił aż 154,6% wolumenu eksportu. W konsekwencji deficyt w obrotach towarowych Polski z zagranicą wzrósł w latach 1991-2000 ponad 20-krotnie. Występował on również w roku 2003 - aczkolwiek w mniejszym wymiarze, co wynika jednak nie ze wzrostu konkurencyjności przemysłu krajowego, lecz z kryzysu gospodarczego oraz towarzyszącemu mu spadkowi popytu rynkowego.
Wykres 4
Nadwyżka wolumenu importu nad wolumenem polskiego eksportu
w latach 1990-2000
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych handlu zagranicznego GUS 1991- 2001.
Deficyty w obrotach towarowych Polski z zagranicą świadczą o wysokim poziomie penetracji importu na rynku polskim, o zbyt małym wolumenie polskiej oferty towarowej na eksport i równocześnie o niskiej jego konkurencyjności. Penetracja importu, czyli udział towarów importowanych w dostarczanej na rynek masie towarów osiągnął w 2000 roku 37%. Udział ten wskazuje, że obywatele i firmy krajowe wydają, co trzecią złotówkę na towary importowane z zagranicy. Równocześnie wolumen eksportu w przeliczeniu na mieszkańca Polski wyniósł w 1999 r. jedynie 709 USD, podczas gdy średnia wartość wolumenu eksportu na mieszkańca Unii Europejskiej wyniosła w 1999 r. 5843 USD; wielkości te obrazują dystans, jaki dzieli przemysł polski od przemysłów krajów UE.
Deficyt w obrotach towarowych polskiego handlu zagranicznego obejmował w 2000 r. wszystkie sekcje towarowe w nomenklaturze SITC z wyjątkiem sekcji „Różne wyroby przemysłowe”.
W latach 1996/2000 największy deficyt występował w sekcji towarowej „Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy” oraz w sekcji towarowej „Chemikalia i produkty pokrewne” stanowił on w 2000 r. 69,5% ogólnego deficytu w obrotach towarowych Polski z zagranicą. Są to sekcje towarowe reprezentujące wyroby o największym w nich udziale „produkcji czystej’ oraz myśli naukowo-technicznej. Równocześnie wysoki był także w tym okresie deficyt obrotów w sekcji towarowej „Towary przemysłowe sklasyfikowane głównie jako surowce”, które generalnie ujmując reprezentują ofertę towarową o niskim stopniu przetworzenia. Nadwyżkę w eksporcie w latach 1996/2000 wykazywała jak już wspomniano jedynie sekcja towarowa „Różne wyroby przemysłowe”.
Przedstawiona w poprzednim rozdziale charakterystyka obrotów towarowych Polski z zagranicą wskazuje, że deficytowość ich stała się objawem permanentnym w polskim handlu zagranicznym. Dotyczy ona zarówno wyrobów wysokiego, jak i niskiego przetwórstwa - obejmujących wyroby sfery konsumpcji, zaopatrzenia kooperacyjnego oraz wyposażenia inwestycyjnego. Tak szeroki zasięg deficytowości w obrotach towarowych Polski z zagranicą uzasadnia stwierdzenie, że deficyt w obrotach towarowych Polski z zagranicą ma charakter strukturalny i wyraża:
1. niedorozwój przemysłu polskiego;
2. niski poziom konkurencyjności, jakości oraz niedostosowanie asortymentowe oferty towarowej przemysłu krajowego do wymagań rynku;
3. popyt konsumpcyjny w gospodarce narodowej kompensowany niewystarczająco wysokością tworzonego w Polsce dochodu narodowego w przemyśle.
W latach 1991-2001 wzrost wolumenu eksportu o 153% był wyższy od wzrostu PKB (o prawie 45%). Jeszcze szybciej rósł jednak import, o 443%, co powodowało narastanie deficytu obrotów handlowych. Taka dynamika obrotów miała istotne reperkusje dla kształtowania się wzrostu gospodarczego, zatrudnienia i bilansu płatniczego w okresie transformacji. Wobec szybszego wzrostu eksportu niż wzrostu PKB, eksport był ważnym czynnikiem rozwoju gospodarki. W 2000 r. eksport towarów stanowił około 23% PKB, a łącznie z eksportem usług - ponad 29% PKB.
Pozytywną rolę odgrywał również import, umożliwiając m.in. pokrycie potrzeb inwestycyjnych i zaopatrzeniowych rozwijającej się gospodarki, wzbogacenie oferty towarowej, pobudzenie konkurencji na rynku wewnętrznym i osłabienie procesów inflacyjnych. Niemniej jednak narastająca nadwyżka importu nad eksportem była czynnikiem pomniejszającym wzrost PKB. Negatywny był zwłaszcza jej wpływ w latach 1991, 1993 i 1996-1998, podczas gdy na początku transformacji (w 1990 r.) nadwyżka eksportu łagodziła recesję. Niekorzystne było oddziaływanie nadwyżki importowej na rynek pracy w Polsce. Oznacza ona, bowiem pośrednio utratę popytu przez krajowe przedsiębiorstwa, a w konsekwencji import bezrobocia. Według różnych szacunków, uwzględniających produktywność i efekty mnożnikowe, deficyt w obrotach towarowych przekładał się na utratę nawet 0,8-1 mln miejsc pracy w Polsce, z czego około 400-600 tys. było następstwem deficytu w obrotach z krajami Unii Europejskiej. Podstawową przyczyną niebezpiecznego narastania deficytu obrotów bieżących bilansu płatniczego był w latach 1996-1999 rosnący deficyt płatności towarowych. W 1999 r. wyniósł on 14380 mln USD (wobec 1912 mln USD w 1995 r.) i w niewielkim tylko stopniu równoważyła go malejąca nadwyżka niesklasyfikowanych obrotów bieżących (3635 mln USD, w porównaniu z 7754 mln USD w 1995 r.). Po uwzględnieniu pozostałych pozycji rachunku obrotów bieżących, deficyt wyniósł 11569 mln USD. Jego wielkość odpowiadała już 7,5% PKB (wobec 4,3% w 1998 r. i 3% w 1997 r.), stanowiąc zagrożenie dla makroekonomicznej stabilności gospodarki. Natomiast w roku 2000 zaobserwować można było nieznaczne polepszenie tego salda, którego relacja do PKB wyniosła 6,3% (9952 mln USD). Tendencja ta utrzymała się w roku 2001, o czym świadczy spadek relacji do 4,1% .
Poprawa sytuacji płatniczej w latach 2000-2001 była jednak w głównej mierze wynikiem osłabienia dynamiki popytu wewnętrznego. Trwałe usunięcie zagrożenia, jakie stwarza wysoki deficyt obrotów bieżących, nie będzie możliwe bez radykalnej poprawy salda bilansu handlowego, której warunkiem jest z kolei wzrost międzynarodowej konkurencyjności produkcji w Polsce oraz aktywizacja działań na rzecz wspierania eksportu. Wymagać to będzie kontynuacji zmian systemowych w handlu zagranicznym Polski, jakie dokonały się w latach 1990- 2000, oraz dalszych przekształceń struktury towarowej obrotów i dywersyfikacji ich struktury geograficznej.
3.3. Koncepcja polityki eksportowej
Wspieranie procesu tworzenia i umacniania powiązań z gospodarką światową w krajach transformujących się, w których znaczącą rolę w tworzeniu PKB i stymulującą w rozwoju gospodarki oraz dominującą w obrotach handlowych z zagranicą odgrywa przemysł. Wymaga oparcia jego rozwoju na proeksportowej restrukturyzacji. Stanowi ona początkową fazę koncepcji zmian w przemyśle o charakterze strategicznym, decydujących o przyszłym wzroście międzynarodowej konkurencyjności gospodarki, rozumianej jako długookresowa zdolność firm, branż przemysłu, regionów kraju i społeczeństwa do konkurowania w skali międzynarodowej .
Bez przyspieszonych przekształceń strukturalnych w gospodarce i szybkiego tempa modernizacji przemysłu, kraj taki jak Polska, integrując się z UE, narażony byłby na wpadnięcie w pułapkę przekształcenia w zaplecze surowcowe, miejsce brudnych przemysłów i taniej nisko wykwalifikowanej siły roboczej. W procesie liberalizacji przepływów towarowych i kapitałowych, świadczyłoby to nie tyle o „spisku bogatych”, co o niezdolności do wnoszenia innych czynników niż dostawy surowców i nisko przetworzonych wyrobów oraz nisko wykwalifikowanej taniej siły roboczej do gospodarki europejskiej i światowej. A w zakresie tych czynników i takich przewag nie można także liczyć na trwały sukces. W tym zakresie coraz ostrzej trzeba konkurować z wieloma krajami Azji, które oferują jeszcze tańszą siłą roboczą, niższe standardy socjalne i niższe wymogi ekologiczne dla producentów .
Proeksportowa restrukturyzacja przemysłu jest wydzieloną meryterocznie i realizowaną czasową częścią, wymagającej szerszego i odrębnego potraktowania polityki przemysłowej. Jej celem jest możliwie szybkie wyrównanie poziomu techniczno-technologicznego mocy produkcyjnych kraju do poziomu światowego, co tworzy podstawy do bycia konkurencyjnym w skali międzynarodowej .
Zasadnicze znaczenie w kształtowaniu się obrotów handlu zagranicznego, pomijając możliwości i strukturę produkcji w kraju, odgrywa polityka handlu zagranicznego. Rozumiana jako całokształt przedsięwzięć podejmowanych przez władzę gospodarczą kraju, zmierzających do realizacji założonych celów w zakresie poziomu i struktury importu i eksportu towarów i usług. Jej głównym celem jest przyczynianie się do zapewniania szybkiego i zrównoważonego rozwoju gospodarczego poprzez optymalne uczestnictwo kraju w gospodarce światowej. Praktyce polityka ma zapewnić zewnętrzną równowagę płatniczą kraju. Ponieważ przedmiotem polityki handlu zagranicznego są strumienie eksportu i importu, narzędzia tej polityki w większości bezpośrednio dotyczą sfery handlu zagranicznego. Instrumenty te mają bezpośredni wpływ na poziom i strukturę eksportu i importu .
Polityka proeksportowa wraz z polityką importową tworzy zagraniczną politykę handlową państwa. Polityka proeksportowa jest pojęciem dynamicznym, ponieważ ma zapewnić wzrost gospodarki rozumiany jako dodatnie zmiany ilościowe, będące funkcją czasu, poprzez rozwój eksportu. Proces ten powinien być takim zarastaniem zmian ilościowych, które prowadzą do trwałych zmian jakościowych. Rozwój taki dokonuje się dzięki postępowi rozumianemu jako ulepszenia warunków i metod prowadzenia działalności gospodarczej, poszerzającej Stare i tworzącej nowe możliwości eksportowe .
Politykę proeksportową definiuje się też jako „przyspieszenie zrównoważonego rozwoju gospodarczego za pomocą rozwoju eksportu (…), odmianę polityki gospodarczej, a nie tylko handlowej” .
Politykę proeksportową definiować można w ujęciu „wąskim” i „szerokim”. W „wąskim” znaczeniu są to „środki i metody popierania eksportu”. W znaczeniu „szerokim” polityka proeksportowa obejmuje całokształt działań władzy gospodarczej uwzględniającej wzajemne powiązania tej polityki z polityką ekonomiczną w ogóle i odnosi się nie tylko do eksportu, ale szerzej do sfery produkcji i konsumpcji .
W zakres polityki eksportowej wchodzi, zatem oddziaływanie państwa na rozmiary eksportu, jego strukturę i opłacalność. Cele polityki eksportowej mogą, w związku z tym, mieć horyzont krótki, średni i długi. W okresie krótkim państwo może wpłynąć pobudzająco bądź ograniczająco na eksport lub też – na możliwość ich zbytu – za granicą. W okresie średnim państwo może oddziaływać na eksport towarów poprzez kształtowanie struktury towarowej i geograficznej handlu zagranicznego. Natomiast w okresie długim może wpływać na eksport poprzez zmiany w strukturze produkcji krajowej, postęp techniczny i tempo rozwoju gospodarczego . Z praktyki wynika, iż polityka proeksportowa obejmuje w sobie dwie nadrzędne wartości :
1. politykę wspierania eksportu;
2. politykę wpierania potencjału eksportowego.
Zatem polityka wspierania eksportu są to działania zmierzające do intensyfikacji eksportu w krótkim okresie, przy danej strukturze gospodarki i jej możliwości eksportowych oraz przy, w zasadzie, niezmiennej strukturze rynków zagranicznych. Działania te mają na celu stwarzanie podmiotom gospodarczym warunków ułatwiających prowadzenie działalności eksportowej i zachęcających do podjęcia takiej działalności.
Do instrumentów wspierania polskiego eksportu zaliczyć można: rachunek dewizowy w banku, zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym poprzez terminowe transakcje walutowe, ulga podatkowa dla eksporterów z tytułu inwestycji, gwarancje bankowe dla kredytów eksportowych, ubezpieczenia kredytów i ryzyka eksportowego np. KUKE , poręczenia i gwarancje rządowe dla kontraktów eksportowych, subsydiowanie stopy procentowej kredytów eksportowych. Z badań IKCHZ w latach 1999-2002 wynika, że poza możliwością posiadania rachunku dewizowego, tylko nieliczne firmy korzystają z instrumentów wspierania eksportu, a więc dotychczasowe działania polityki proeksportowej tylko w niewielkim stopniu wpływają na wzrost eksportu. Głównymi przyczynami, które powodują tak małe wykorzystywanie tych środków są wysokie koszty, zbyt wielkie kryteria, brak wiedzy eksporterów o danych instrumentach .
Z roku na rok zwiększa się polski deficyt w handlu zagranicznym. Ponieważ ograniczanie importu, przez wprowadzanie wyższych ceł nie jest możliwe z uwagi na członkostwo w WTO. Jedynym sposobem na poprawę bilansu handlowego jest wspieranie eksportu.
W 1993 roku w polskiej polityce eksportowej zaczęto głównie używać instrumentów finansowych, przedtem wspieranie eksportu ograniczało się do tradycyjnych działań promocyjnych. W ostatnich latach zaczęto zwracać uwagę na rozwój następujących instrumentów finansowych: finansowanie kontraktów eksportowych, ubezpieczanie kontraktów eksportowych, zwiększono procentowy udział kredytów bankowych przeznaczonych na finansowanie eksportu.
W roku 2003 MGPiPS opracowało „Program promocji gospodarczej Polski do roku 2005”. Program ten zawiera rozdział Promocja eksportu – zadania i sposób ich realizacji, który zawiera cele oraz sposoby ich realizacji w praktyce.
W lipcu 1999 roku Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów opracował dokument „Ocena sytuacji i propozycje działań dla polepszenia sytuacji w handlu zagranicznym Polski”. Zawiera on główne cele polityki proeksportowej do 2002 roku. Należy do nich głównie poprawa konkurencyjności polskich produktów eksportowych i zwiększenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Z pośród finansowych i celnych instrumentów wspierania eksportu wymieniono między innymi: ubezpieczenie i dopłaty do kredytów eksportowych, wspieranie przedsięwzięć proeksportowych, wdrożenie statutu solidnego eksportera .
Szczegółowy strukturę promocji polskiego eksportu zawartego w powyższym planie przedstawia schemat poniżej:
Źródło: Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Program Promocji Gospodarczej Polski do roku 2005, Warszawa, 2 września 2003, s. 17.
W Polsce zwiększanie eksportu nie ma jak na razie trwałych podstaw. Aby zwiększyć nastawienie proeksportowe w krótkim okresie, trzeba się ograniczyć do trzech rodzajów działań:
1. Zwiększenie opłacalności eksportu.
„Im większy udział eksportu w sprzedaży, tym większe przekleństwo ciąży na firmie. Bardzo mocny złoty, sztucznie wywindowany, jest ogromną przeszkodą w rozwoju eksportu. ”
2. Skuteczna, bezpośrednia polityka proeksportowa.
„Tu są możliwe działania, które w polskiej gospodarce formalnie rzecz biorąc, istniały od wielu lat, ale były martwe. Obecnie pod wpływem groźby wynikającej z nadmiernie silnego złotego, wszystkie one są weryfikowane (…) doprowadzą do ożywienia wszystkich instrumentów. Chodzi o gwarantowanie przez skarb państwa ubezpieczeń kontraktów handlowych, udzielanie dopłat do zdobywania wszelkich certyfikatów, ułatwiających eksport (certyfikaty CE, ISO, wszelkiego rodzaju atesty), chodzi o dopłaty do oprocentowania kredytów eksportowych, udzielanie poręczeń i gwarancji na przedsięwzięcia proeksportowe, a także o bezpośrednie wspieranie przez budżet różnego rodzaju form promocji (współfinansowanie przedsiębiorstw w targach, wystawach, misji przyjazdowych importerów zagranicznych i misji wyjazdowych polskich eksporterów, finansowanie działalności promocyjnej wydziałów ekonomiczno-handlowych ambasad). ”
3. Możliwości zbytu.
„W roku 2000, możliwości te były znaczne. To znaczy rozwój krajów Europy Zachodniej był wysoki, rzędu 3,5%, w roku 2001 wahał się w granicach 2,7% - 3%. W wymianie z krajami wschodnimi, w tym z Rosją, jest wiele problemów szczególnych, m.in. chodzi o zwiększenie zainteresowania Polski nie tylko samym eksportem, ale i inwestycjami i nie tylko na szczeblu centralnym w Rosji, ale i w regionach. Generalnie, pole manewru w krótkim okresie jest bardzo niewielkie. ”
Rozwój eksportu w krótkim okresie, nie jest gwarancją trwałego rozwoju eksportu. Struktura polskiego eksportu nie gwarantuje trwałości jego rozwoju i pole manewru dla jego rozwoju pojawia się dopiero w okresie średnim. W tym okresie nie należy mówić o polityce proeksportowej, chodzi o to, aby tworzyć politykę prokonkurencyjnego rozwoju gospodarki, w tym rozwoju dóbr eksportowalnych, poprawy efektywności eksportu - tzw. zarażenia eksportem przedsiębiorstw .
„Obecnie ponad 60% przedsiębiorstw w Polsce nie eksportuje. Trwałość rozwoju eksportu zależy od zmiany jego struktury towarowej. Aby nastąpiły zmiany struktury towarowej eksportu, muszą wystąpić zmiany kapitału ludzkiego i kapitału trwałego w firmie. Przedsiębiorstwa muszą stawać się w szerszym zakresie przedsiębiorstwami innowacyjnymi. Aby dojść do kategorii przedsiębiorstwa innowacyjnego, trzeba podnieść na wyższy poziom jakość kapitału ludzkiego i jakość kapitału trwałego. W przypadku kapitału trwałego jest łatwiejszy sposób podwyższenia jakości można go zaimportować, jeśli są środki na zakupy inwestycyjne. Zakupy inwestycyjne są na ogół w kredycie. Tutaj pojawia się problem w ułatwieniu przedsiębiorstwom nabywania dóbr inwestycyjnych na warunkach kredytowych. Możliwe jest wspieranie przedsiębiorstw, jeśli są one kwalifikowane jako przedsiębiorstwa innowacyjne o wysokiej i średniej intensywności technologicznej .
„Transpozycja produkcji w przedsiębiorstwach wiąże się z rozwojem infrastruktury transportowej i telekomunikacyjnej. Rozwój przedsiębiorstw innowacyjnych prowadzi do rozkooperowania produkcji, a to z kolei prowadzi do rozwoju wymiany wewnątrzgałęziowej zarówno między przedsiębiorstwami danego kraju, jak i między krajami. Wymiana wewnątrzgałęziowa w krajach Unii Europejskiej jest bardzo wysoka, sięga rzędu ponad 90%. Tak, więc zwiększonemu wysiłkowi inwestycyjnemu przedsiębiorstw powinien towarzyszyć zwiększony wysiłek inwestycyjny państwa. ”
„Wzrost konkurencyjności produkcji, zatem zależy od większego udziału inwestycji w PKB. Aspirowanie Polski do członkostwa w Unii Europejskiej zwróciło uwagę na przemian globalizacyjne, co potęguje wzrost wyzwań stojących przed polską gospodarką i społeczeństwem. Jest sprawą znaną, że łatwiej rozpowszechniają się zdobycze techniczne niż wartości kulturowe jej twórców i naśladowców, a w konsekwencji, łatwiej rozpowszechniają się wzorce konsumpcyjne niż wzorce pracy. W minionym okresie 10 lat transformacji, Polska była przede wszystkim konsumentem, zarówno artykułów konsumpcyjnych jak i dóbr inwestycyjnych. Wiek XXI stwarza przed Polską wyzwania przekształcania się ze społeczeństwa konsumentów w społeczeństwo twórców. To jednak wymaga całościowego podejścia do rozwoju gospodarki i społeczeństwa. Nie tylko gospodarka musi być konkurencyjna, konkurencyjne musi być też społeczeństwo. Oznacza to, że potrzebna jest długookresowa strategia rozwoju gospodarki i społeczeństwa, opracowana przy założeniu wiodącej roli kapitału ludzkiego w gospodarce. To wymaga aktywnej roli państwa i władz samorządowych. To oznacza również zmianę stylu kierowania, w tym zakresie Polska powinna się wzorować na osiągnięciach Unii Europejskiej. Państwa do niej należące są państwami gospodarki rynkowej, ale nie wahają się podejmować działań skoordynowanych w sytuacji, w której nie można zdać się tylko na siły rynku, że jeśli pójdzie się tą drogą, to będzie to oznaczało, że przemiany będą trwały dłużej i ich koszty społeczne będą znacznie większe.
Czas czytania: 126 minut
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.