„Świat Zofii” Gaarder’a a podstawowe wyznaczniki stylu naukowego

„Świat Zofii” to jedna z najbardziej znanych powieści Josteina Gaarder’a, która odniosła największy sukces na całym świecie.

Książka została przetłumaczona na czterdzieści pięć języków od momentu pierwszego wydania w Norwegii w 1991 roku. Powieść opowiada o czternastoletniej Zofii, która została zaproszona do świata filozofii przez tajemniczą postać Alberta Klage, jej późniejszego nauczyciela tej dziedziny. „Świat Zofii” bardzo różni się od innych filozoficznych książek. Po pierwsze to powieść. Po drugie filozofowie, wielcy myśliciele, idee i teorie z różnych epok historii są przedstawione nie tylko w postaci suchych faktów (kiedy Zofia spotyka się ze wszystkimi informacjami i filozofami – poprzez Alberta – zadaje pytania i sama wysuwa wnioski, zachęcając także czytelnika do robienia tego samego).

Czy „Świat Zofii” napisany jest stylem naukowym? Należałoby zacząć od tego, co to jest styl naukowy. Według słownika terminów literackich jest to: funkcjonalna odmiana języka literackiego, występująca w pracach naukowych i publikacjach popularyzujących osiągnięcia wiedzy. [...] Stosuje się w nim wyrazy abstrakcyjne oraz liczne terminy, czyli słowa o ściśle określonym [...] znaczeniu”.

Celem tekstów naukowych jest przekazywanie uogólnionych informacji (prawd) o pewnym wycinku rzeczywistości. Teksty takie nasycone są terminologią z określonej dyscypliny wiedzy i skierowane do wąskiej grupy specjalistów. Oddają swoisty i zhierarchizowany obraz pewnego fragmentu świata, przez dość skomplikowaną składnię. Cel wypowiedzi i typ odbiorców wypowiedzi naukowej powodują, że nie muszą być one zrozumiałe dla tzw. Przeciętnego człowieka. Mają być natomiast logiczne, a ich autorzy powinni posługiwać się wewnętrznie spójnym systemem pojęć i terminów. Powszechniej zrozumiałe powinny być natomiast teksty popularnonaukowe, są one przeznaczone dla szerszego grona odbiorców, a służą popularyzacji wiedzy z określonej dziedziny nauki.

Wg klasyfikacji Zenona Klemensiewicza język naukowy jest drugą odmianą języka literackiego. Jego funkcja polega „na wypowiadaniu zdań prawdziwych o danej rzeczywistości, które autor zdobywa i dostarcza odbiorcy przez skierowanie umysłu ku prawdziwemu poznaniu, tzn. ku myślom, które dają odbicie obiektywnej rzeczywistości i są z tą rzeczywistością zgodne”. Takie właśnie są listy otrzymywane przez Zofię, główną bohaterkę „Świata Zofii”. Jeśli chodzi o rozumowanie to można do niego zaliczyć: „porównanie, abstrahowanie, uogólnianie, definicja, klasyfikacja, wnioskowanie, dowodzenie, obalanie” . Podstawową cechą wyrazów słownictwa naukowego jest „ich jednoznaczność, zawsze pożądana i poszukiwana. Obecność terminologii to podstawowa właściwość słownictwa naukowego. Pozwala to na osiągnięcie porozumienia między nadawcą a odbiorcą, zwłaszcza jeśli należą do tego samego środowiska specjalistów”. „Świat Zofii” nie jest skierowany do określonej grupy specjalistów. Skierowany jest do różnych odbiorców. „Łączy ona w sobie lekką, wciągającą fabułę sensacyjno-przygodową, traktującą o dziejach myśli, z pełną polotu, dowcipu i wiedzy rozprawka filozoficzną” – tak o „Świecie Zofii” pisze w swoim „Przewodniku po Świecie Zofii” Peer Olsen. W części naukowej (listy do Zofii) występuje terminologia naukowa (filozoficzna), np. „praktyczny rozum”, „stan naturalny”, „świat idei”, „materia”, „forma”, „hellenizm,” itd. Mimo terminów specjalistycznych autor stara się aby książka była zrozumiała dla każdego, łatwo przyswajalna.

„Potrzeby rozumowania sprawiają, że w słownictwie naukowym ogromną rolę odgrywają wyrazy abstrakcyjne; pozwalają one na myślowe wydzielenie istotnych składników poznania i oddzielenie ich od nieistotnych. Słownictwo naukowe unika wyrazów synonimicznych”. Autor „Świata Zofii” przedstawia tok swych filozoficznych rozmyślań i dąży do udowodnienia pewnych tez, do przekonania czytelnika.
Stanisław Gajda wymienia sposoby przekazu informacji naukowej, są to:
- „bezpośredni dialog między badaczami o własnej pracy;
- ustne wystąpienie przed audytorium (kolokwium, seminarium, konferencja);
- wymiana listów, rękopisów i preprintów;
- przygotowanie rezultatów badań do opublikowania;
- redaktorsko-wydawnicze i poligraficzne procesy konieczne dla opublikowania rękopisu (włączając recenzowanie);
- proces rozpowszechniania publikacji;
- działalność biblioteczno-bibliograficzna;
- działalność naukowo-informacyjna, tj. analityczno-syntetyczne przepracowywanie, przechowywanie, wyszukiwanie i rozpowszechnianie”.

„Świat Zofii” Josteina Gaarder’a spełnia pięć z ww. sposobów przekazu informacji naukowej. Zebrane myśli autor przygotował w ostateczną formę zanim zostały opublikowane. Książka została zredagowana, przełożona z języka angielskiego na język polski, oprawiona. Zawiera krótką recenzję na okładce. Rozpowszechniana jest poprzez księgarnie, przechowywana i udostępniana przez biblioteki.

Do napisania pracy naukowej niezbędna jest odpowiednia literatura. Spełnia ona podstawową rolę w komunikacji, gdyż stanowi jeden z najważniejszych komponentów. Gaarder jak najbardziej korzysta z literatury naukowej takich autorów, jak: K. Boye, S. T. Coleridge, Ch. Darwin, J. W. Goethe, G. Hegel, H. Ibsen, F. W. Nietzsche, W. Szekspir. Autor przytacza cytaty także z „Pisma świętego”. W polskim przekładzie posłużono się też cytatami z W. Tatarkiewicza i J. Legowicza.

Wg Gajdy dziś nie wystarczy tylko umieć mówić i pisać aby móc napisać pracę naukową, trzeba sobie przyswoić naukową normę stylową. Temat jest bardzo silnym „czynnikiem stylotwórczym”. Poprzez niego ludzie mający styczność z językiem naukowym uważają, że „ukształtowanie tekstu jest czymś powierzchniowym w stosunku do przekazywanej informacji”. Powstaje relacja pomiędzy wyrazem i myślą. Myśl musi być aktualna.

Język naukowy „jest nośnikiem informacji naukowych, pełni funkcję aparatury poznawczej, towarzysząc poznawaniu nauk i ujmowaniu jej wyników w celu opublikowania”. Bez umiejętności posługiwania się językiem naukowym nie mogą być spełnione wymogi, które są niezbędne do teorii naukowej. Są to: prawdziwość, prostota, elegancja, operacyjność i inspiracyjność . Gaarder stosuje dużą ilość cytatów oraz odsyła do źródeł, z których skorzystał. Bibliografia jest dość bogata.

Język naukowy nie jest jednoznaczny. Obejmuje informacje naukowe (pojęcia, systemy pojęć, teorie, reguły dowodzenia itp.). językoznawcy przez „język naukowy” rozumieją jeden z podjęzyków języka naturalnego. Według nich „‘języki nauki’ to nienaturalne kody znakowe używane w komunikacji naukowej”.

Wszystkie poszczególne dyscypliny mają swój: system pojęć, teorie, system środków języka naturalnego, języków sztucznych, posiada własny słownik i gramatykę. Utrudnia to niestety porozumienie między specjalistami różnych dyscyplin, ale ułatwia w gronie znawców danej dziedziny.

Można mówić o takich podjęzykach naukowych, jak: teoretyczny, praktyczny, dydaktyczny i popularnonaukowy. Można również wydzielić: podjęzyki gatunkowe odpowiadające gatunkom tekstów naukowych, mówiony i pisany, a także indywidualne. „W rozwoju języka naukowego zaznacza się tendencja do niwelowania różnic indywidualnych, ale nie oznacza to zupełnego ich braku, zwłaszcza w języku wybitnych uczonych”.

Ustalenie listy czynników stylotwórczych pozwala – „zgodnie z przyjętą tezą o determinowaniu przez nie własności tekstu, poprzez cechy stylowe i zasady stylowe – ustalić hipotetyczny wykaz cech stykowych stylu naukowego jako podstawę do stwierdzenia w empirycznych badaniach tekstów naukowych ich obiektywnej struktury humanistycznej” .

Z badań stylu naukowego przeprowadzonych do tej pory można wyróżnić: intelektualność, abstrakcyjność, bezosobowość, nieemocjonalność, obiektywność, logiczność, ścisłość, dokładność, jasność.

Przyjrzyjmy się bliżej ww. cechom stylu naukowego w oparciu o „Świat Zofii”:

Jak wynika z tabeli, „Świat Zofii” Gaarder’a nie spełnia wszystkich cech stylu naukowego. Spełnia tylko pięć cech, tj.: intelektualność, abstrakcyjność, logiczność, dokładność oraz jasność.

F. Mika wyróżnia dwie podstawowe cechy stylowe języka naukowego tj. pojęciowość i konstatywność.

Konstatywność tzn., że w tekście naukowym zastosowane są środki przedstawiające temat. Centralnym problemem „Świata Zofii” jest próba znalezienia prawdy lub nieprawdy w słowach Johanna Wolfganga Goethego: Komu trzy tysiące lat nie mówią nic, niech w ciemności żyje z dnia na dzień. Operacyjność wskazuje na realizację funkcji o orientacji praktycznej. Cechy te nie są obce tekstom naukowym, jak informacja, recenzja, dyskusja, instrukcja czy podręcznik. Książka Gaarder’a – a właściwie jej część naukowa (listy do Zofii) – może być podręcznikiem filozofii dla różnego rodzaju odbiorców.

Pojęciowość natomiast sama implikowana przez konstatywność implikuje inne cechy. Jest ona odbiciem myślenia pojęciowego, wyrazem logicznych zależności. Charakteryzuje się wyrażeniem czystych relacji.

Wg Gajdy naukowej operacyjności musi towarzyszyć modyfikacja, tzn.: nieemocjonalność” .

Operacyjność wyraża relację nadawca-odbiorca. Ciąg informacyjność itd. Wskazuje na pewne typy wypowiedzi podstawowe dla określonych form gatunkowych. Socjatywność itd. Wyraża orientację na odbiorcę, ciąg obiektywność na nadawcę.

W skład systemu cech stylu naukowego wchodzą trzy bloki cech: konstatywności i pojęciowości oraz operacyjności. Nie są one zamknięte synchronicznie ani diachronicznie.

Jednym z podjęzyków stylu naukowego jest język popularnonaukowy. Jak twierdzi Gajda służy on również do popularyzacji nauki. Popularyzacja występuje tu jako aktywny czynnik stylotwórczy i odciska swe piętno na stronie treściowej i wyrażeniowej tekstu popularnonaukowego. Dużą rolę odgrywa konkretna obrazowość i subiektywność. Podjęzyk popularnonaukowy, spełnia funkcję, która różni go od języka artystycznego i innych języków.

„W porównaniu ze stroną treściową tekstów teoretycznonaukowych w popularnonaukowych dokonuje się uproszczenia treści i ogranicza się głębokość wchodzenia w rozpatrywany problem. W zależności od typu konstruowanego odbiorcy może się to różnie wyrażać. Albo zachowując ogólny system, zmniejsza się liczbę rozpatrywanych jego elementów, albo wydziela się pewne składowe i rozpatruje poza systemem. Analizę naukową w różnym stopniu ogranicza się lub w ogóle się jej nie dokonuje, zastępują metaforą, porównaniem zjawiska naukowego z potocznym. W opisie i rozważaniach kładzie nacisk na konkretność, są odwołania do wyobraźni i emocji, powołuje się zjawiska znane odbiorcom z ich doświadczeń życiowych. Takie ujęcie treści odbija się na planie wyrażeniowym”14. Jak już wcześniej wspomniałam, w dziele Gaarder’a znajdziemy dużo słownictwa specjalnego, ale autor stara się aby książka była zrozumiała dla każdego, dlatego stosuje porównania i przenośnie. Np.: „historia myśli – czy też rozumu – jest jak bieg rzeki”, „Kant mylił się przypuszczając, że jego prawdy pozostaną na brzegu rzeki niczym kamienie, których nic nie ruszy z miejsca”, „działalność artysty jest jak zabawa”, „dla Kierkegaarda Hegel i romantycy byli jak dwa łokcie tej samej materii”, „państwo, które nie kształci i nie ćwiczy kobiet, jest jak człowiek, który ćwiczy tylko prawą rękę”, „tarcza słoneczna uniosła się nad horyzontem” itp.

„Świat Zofii” Josteina Gaarder’a jest połączeniem stylu artystycznego i naukowego.

Styl artystyczny – ma ścisły związek z literaturą. Jest to język poezji, prozy i dramatu. Twórcy dzieła literackiego swobodnie korzystają z różnych środków językowych. Środki językowe pełnią w stylu artystycznym specjalną rolę. Nadają ostateczny kształt tekstowi literackiemu15.

Do stylu artystycznego zaliczyć można wymyślonych bohaterów książki, jak również wymyślone sytuacje ich dotyczące. „Świat Zofii” jest powieścią. Natomiast w stylu naukowym są przeplatające się elementy dotyczące prawdziwych (realnych) osób i wydarzeń (filozofowie). Można tak wnioskować, gdyż pochodzą one z literatury naukowej dotyczącej osób lub napisanej przez osoby omawiane w książce. Jak już wcześniej wspomniałam, celem tekstów naukowych jest przekazywanie uogólnionych informacji (prawd) o pewnym wycinku rzeczywistości. To jest zawarte w tej książce (choćby przedstawienie sylwetek danych filozofów, ich poglądów itp. Są to informacje prawdziwe). Wkradają się do nich subiektywne opinie osoby opowiadającej (Alberto), to już nie jest styl naukowy a artystyczny.

Obrazowość i subiektywność to też cechy podjęzyka popularnonaukowego, który próbowano określić jako hybrydę międzystylową: naukowo – publicystyczno – artystyczno – potoczną. „Świat Zofii” jako połączenie stylów spełnia wymagania języka popularnonaukowego.

Podsumowując, można powiedzieć, że „Świat Zofii” Josteina Gaarder’a to fantastyczna podróż do historii filozofii zawierająca prawdziwe informacje, czyli jest w stylu popularnonaukowym.

Praca dla 2 roku dziennikarstwa UZ studia zaoczne. 4 czerwca 2004 r.
Uniwersytet Zielonogórski
Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych

Amelia Tyszczenko
Filologia polska
Dziennikarstwo
II rok
Studia zaoczne