Wielka Brytania

WIELKA BRYTANIA, United Kingdom, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, państwo w pn.-zach. Europie na Wyspach Brytyjskich na O. Atlantyckim i M. Północnym.

Informacje ogólne
Stolica: Londyn
Powierzchnia: 244,1 tys. km2
Ludność: 58,2 mln mieszk. (1997)
Język urzędowy: angielski
Jednostka monetarna: funt szterling
Święto narodowe: 8 czerwca (oficjalne obchody urodzin królowej)
Podział administracyjny: składa się z 4 części: Anglii (46 hrabstw, w tym 7 metropolitalnych, obejmujących duże aglomeracje miejskie), Szkocji (12 regionów, z tego 3 wyspiarskie), Walii (8 hrabstw) i Irlandii Pn. (26 dystryktów, dawniej 6 hrabstw). Odrębny status mają W. Normandzkie i wyspa Man będące dependencjami (terytoriami zależnymi) Korony bryt.
Granica lądowa: z Irlandią Terytoria zależne od Wielkiej Brytanii: Gibraltar (Europa), Bryt. Terytorium O. Indyjskiego i Św. Helena (Afryka), Anguilla, Bermudy, Bryt. Wyspy Dziewicze, Kajmany, Montserrat, Turks i Caicos (Ameryka Pn. i Środk.), Falklandy wraz z wyspami Georgia Pd. i Sandwich Pd. (Ameryka Pd.), Pitcairn (Oceania)







































WIELKA BRYTANIA. GOSPODARKA. Wielka Brytania jest krajem wysoko rozwiniętym, jedną z potęg gosp. świata; pod względem wartości produktu krajowego brutto (941 mld dol. USA — 1993, 4% produktu świat.) zajmuje 6 miejsce w świecie i 4 w Europie, po Niemczech, Francji i Włoszech; produkt krajowy brutto na 1 mieszk. wynosi 16,3 tys. dolarów. W końcu XIX w. Wielka Brytania była największą potęgą przem. (przemysł bryt. wytwarzał ok. 40% produkcji świat.), handl. i mor. na świecie. Od pocz. XX w., a zwł. w okresie po II wojnie świat. malało znaczenie Wielkiej Brytanii w gospodarce świat.; 1950–70 jej udział w produkcji przem. krajów kapitalist. zmniejszył się z ok. 12% do ok. 6%, a w latach 80. do ok. 4%, w wyniku b. wolnego tempa wzrostu (przeciętnie 2% rocznie, 1986–90 – 1,8%) i długotrwałych okresów recesji gosp. (zwł. na pocz. lat 70. i na pocz. lat 90.); od 1973 trwa integracja gosp. z krajami EWG. Wolne tempo wzrostu gospodarki jest spowodowane niewielką, w porównaniu z innymi krajami rozwiniętymi, akumulacją produktu krajowego brutto (15% — 1993, w Japonii ok. 30%) oraz kurczącym się rynkiem zbytu dla wyrobów bryt., mniej nowocz. niż amer., jap. i niemieckie. W dalszym ciągu Wielka Brytania pozostaje jednym z najważniejszych eksporterów kapitału (największe inwestycje zagr. w krajach regionu Zat. Perskiej, Australii, wsch. i pd. Afryce), odgrywa dużą rolę w międzynar. obrocie kapitałem, w żegludze i ubezpieczeniach. Ujemny bilans płatniczy w rozliczeniach międzynar. wpływa na zmniejszanie rezerw dewizowych (ok. 37 mld dol. USA — 1993) i złota (18,4 mln uncji) oraz powoduje częstą dewaluację funta szterlinga. Gospodarkę bryt. cechuje duża koncentracja kapitału i produkcji; Bank Anglii (zał. 1694, upaństwowiony 1946) oraz 4 wielkie banki prywatne: Midland Bank, Lloyds Bank, National Westminster i Barclays Bank skupiają ponad 80% wszystkich wkładów bankowych; koncerny bryt. należą do największych w świecie, a zwł. Royal Dutch Shell (bryt.-hol. koncern naft., wartość obrotów 104 mld dol. — 1991, 2 miejsce w świecie po General Motors), British Petroleum (branża naft., 58 mld dol.), Unilever (bryt.-hol. koncern żywnościowy, 41 mld dol.) oraz Imperial Chemical (przemysł chem.) i British Aerospace (przemysł lotn.). Duże znaczenie w gospodarce miał sektor państw.; 1946–79 obejmował górnictwo węgla, metalurgię, znaczną część przemysłu środków transportu i energetyki, łączność, transport kol., mor. i lotn.; od pocz. 80. trwa prywatyzacja dużych przedsiębiorstw państw., m.in.: British Telecom (łączność), British Gas (energetyka), British Airways (lotnictwo), British Steel (hutnictwo) oraz kopalni węgla (British Coal) i transportu kol. (od 1994). Poziom rozwoju poszczególnych części kraju jest b. zróżnicowany; gł. obszarem koncentracji przemysłu i usług jest pas ciągnący się od Londynu do Liverpoolu i Manchesteru z odgałęzieniem ku pn.-wsch., obejmujący hrabstwa metropolitalne (Wielki Londyn, Wielki Manchester, Merseyside, South Yorkshire, Tyne and Wear, West Midlands, West Yorkshire) z wielkimi centrami gosp.: Londynu, Birmingham, Leeds, Manchesteru, Liverpoolu i Newcastle upon Tyne; aktywnymi regionami gosp. są również środk. Szkocja (gł. ośr. Glasgow) i pd. Walia (Cardiff, Newport); obszarami słabo uprzemysłowionymi, gł. roln., pozostają Irlandia Pn., pn. Szkocja, pn. Walia oraz pn. Anglia. Struktura wytwarzania produktu krajowego brutto jest typowa dla krajów rozwiniętych, charakteryzuje się b. małym udziałem rolnictwa (1,6% — 1992), stosunkowo dużym — przemysłu (wraz z budownictwem 28,6%) i wysokim — usług (69,8%), zwł. finansów i handlu.



























WIELKA BRYTANIA. LUDNOŚĆ. Wielka Brytania jest krajem wielonarodowościowym, zamieszkanym przez 4 gł. grupy nar., zachowujące wiele odrębności etnicznych i kulturowych; Anglicy stanowią ok. 76% ogółu ludności, Szkoci — 9%, Irlandczycy — 4% i Walijczycy — ok. 5%; w Szkocji, Walii i Irlandii Pn., oprócz języka ang., są używane języki celt.; liczba osób posługujących się językiem szkoc., walijskim i irl. systematycznie maleje; na W. Normandzkich językami urzędowymi są ang. i francuski. Około 6% mieszkańców Wielkiej Brytanii to imigranci z krajów eur. (Żydzi, Włosi, Polacy) i spoza Europy; napływ imigrantów, zwł. w latach 50. i 60., z Azji (Indusi — najliczniejsi wśród ludności napływowej, Pakistańczycy, Arabowie, Cypryjczycy), Afryki (gł. Wsch.) i Ameryki Środk. był związany z rozpadem imperium bryt.; utrata kolonii zahamowała dużą do II wojny świat. emigrację z Wielkiej Brytanii (1815–1930 wyemigrowało 24 mln osób); od pocz. lat 90. zwiększa się liczba imigrantów z Hongkongu i RPA. Większość Brytyjczyków to chrześcijanie; 1990 anglikanie (wyznawcy nar. Kościoła anglik.) stanowili 20,2% ogółu wierzących, prezbiterianie (członkowie prezbiteriańskiego Kościoła szkoc.) — 14,2%, katolicy (najliczniejsi w Szkocji i Irlandii Pn.) — 21,4%, ponadto metodyści (5,3%) i baptyści (2,6%); wsród ludności napływowej dominują muzułmanie (10,9% ogółu wierzących), sikhowie (4,3%) i hindusi (1,5%); ok. 16% ludności nie określa przynależności wyznaniowej. Tempo wzrostu liczby ludności jest wolne (1980 — 56,3 mln, 1993 — 58,2 mln) i w znacznym stopniu związane z napływem imigrantów (ponad 200 tys. rocznie); przyrost naturalny od lat 70. utrzymuje się na b. niskim poziomie, poniżej 2‰ rocznie; od 1987 powyżej 2‰. Postępujący proces starzenia się społeczeństwa (ok. 19% ludności w wieku do 14 lat, ponad 65% w wieku 15–64 lata i ok. 16% w wieku powyżej 64 lat — 1991), spowodowany jest niskim przyrostem naturalnym i wydłużającym się czasem życia (mężczyźni 73 lata, kobiety 78 lat); odsetek ludności młodej jest najwyższy wśród imigrantów, zwł. Azjatów, u których utrzymują się tradycje rodzin wielodzietnych. W strukturze płci występuje liczebna przewaga kobiet nad mężczyznami (104 kobiet na 100 mężczyzn). Wielka Brytania należy do najgęściej zaludnionych krajów Europy; średnia gęstość zaludnienia — 238 mieszk. na km2 (1993). Rozmieszczenie ludności jest b. nierównomierne; ponad połowa ludności skupia się na obszarze środk. i pd. Anglii, gdzie gęstość zaludnienia przekracza 400 mieszk. na km2, a w Basenie Londyńskim — ponad 1000 mieszk. na km2; gęsto zaludnione są również Niz. Środkowoszkocka oraz pd. Walia, najsłabiej — wyludniające się regiony górskie i wyspy Szkocji (Hebrydy, Szetlandy, Orkady) — poniżej 20 mieszk. na km2.
Trwający od XIX w. proces urbanizacji powoduje stały wzrost ludności miejskiej; w końcu XIX w. w miastach mieszkało ponad 50% ludności, 1971 — 77%, 1990 — ok. 92% (jeden z najwyższych wskaźników w świecie). Koncentracja różnorodnego przemysłu w okręgach górn. i miastach portowych przyczyniła się do powstania rozległych stref zurbanizowanych; największe zespoły miejskie tworzą: Wielki Londyn (6,9 mln mieszk., 1993), West Midlands (2,6 mln, gł. ośr. Birmingham), Manchester (2,6 mln) i West Yorkshire (2 mln, gł. ośr. Leeds) oraz Glasgow (aglomeracja Central Clydeside), Liverpool (Merseyside), Newcastle upon Tyne (Tyne and Wear) i Sheffield (South Yorkshire), liczące powyżej 1 mln mieszkańców. Postępujący proces dekoncentracji dużych miast (odpływ ludności z dzielnic centr. na peryferie) powoduje wyludnianie się ich w hist. granicach adm. i rozrost terytorialny stref podmiejskich, charakteryzujących się niską, jednorodzinną zabudową; aglomeracja Londynu wraz ze strefą podmiejską zajmuje 1580 km2 i skupia ponad 12 mln mieszkańców. Nowe miasta, powstałe gł. w latach 60. (m.in. Basildon, Harlow, Garden City, Corby i Telford w Anglii, East Kilbride i Irvine w Szkocji), pełnią funkcje mieszkaniowo-usługowe, są również ośrodkami nowocz. przemysłu (gł. elektron.). Struktura zatrudnienia ludności ulega stałym, powolnym zmianom; maleje zatrudnienie w przemyśle (zwł. ciężkim) i budownictwie (1980–91 z 35% zawodowo czynnych do 25%) oraz w rolnictwie i rybołówstwie (z 2,5% do 2,0%), wzrasta natomiast w usługach (z 54,7% do 64%), zwł. finansach, handlu i ubezpieczeniach. Rosnące bezrobocie (1990 — 7% zawodowo czynnych, 1994 — 9,3%) jest związane z recesją gospodarczą.




















WIELKA BRYTANIA. PRZEMYSŁ. Wielka Brytania jest krajem o najstarszych w świecie tradycjach przemysłu fabrycznego, który rozwinął się w 2 poł. XVIII w. i na pocz. XIX w.; zastosowanie wynalazków (m.in. maszyna tkacka, turbina parowa, piec hutn. opalany węglem) spowodowało b. szybki rozwój przemysłu włók., hutn. i maszynowego. Współczesny przemysł bryt. z powodu wyczerpania się wielu złóż miner., zwł. rud metali, przetwarza surowce importowane; wytwarza wyroby o stosunkowo wysokiej jakości, ale z racji wysokich kosztów robocizny znacznie droższe niż produkty innych krajów rozwiniętych. Do lat 70. podstawowym surowcem miner. w gospodarce był węgiel kam., eksploatowany w 4 gł. okręgach: środk. Anglii (zagłębia Yorkshire, Derbyshire i Nottinghamshire), pn.-wsch. Anglii (Durham, Northumberland), pd. Walii oraz środk. Szkocji; wydobycie węgla kam. systematycznie maleje (1980–92 zmniejszyło się ze 130 mln t do ok. 90 mln t) w związku z wyczerpywaniem się złóż i likwidacją nierentownych, starych kopalń. Głównym surowcem miner. od lat 80. stała się ropa naft., wydobywana ze złóż podmor. w bryt. części szelfu M. Północnego (pola naft.: Forties, Brent, Ninian, Piper); zasoby ropy naft. szacuje się na 0,5 mld t (1991); największy udział w wydobyciu (89,2 mln t — 1992) mają koncerny Shell i amer. Esso; z pól naft. ropa jest transportowana pięcioma podmor. rurociągami do portów: Teesport w Anglii, Cruden Bay w Szkocji, Flotta na Orkadach i Sullom Voe na Szetlandach. Ze złóż podmor. eksploatuje się również gaz ziemny (zasoby ok. 630 km3, największe pole gazowe Frigg); 1992 wydobyto ponad 2 tys. PJ gazu ziemnego. Z innych surowców miner. wydobywa się niewielkie ilości rud żelaza, sól kam. (ponad 5 mln t rocznie, gł. w okręgu Crewe) i sole potasowe oraz gips, kaolin, wapienie, piaskowce i granity. Zapotrzebowanie przemysłu na inne surowce pokrywa import: rud żelaza (ze Szwecji, Kanady, Sierra Leone), miedzi (gł. z Zambii), cyny (z Malezji), boksytów (z Jamajki, Gujany), koncentratów cynku i ołowiu (gł. z Kanady i Australii), metali szlachetnych i metali — domieszek stali oraz fosforytów, soli potasowych i siarki. W bilansie energ. zwiększa się udział elektrowni naft. i gazowych oraz jądr., zmniejsza udział węglowych: elektrownie cieplne wytwarzają łącznie 72% energii elektr., jądr. — 28% (1993); największe z elektrowni jądr. to: Hinkley Point (1232 MW) w pn. Kornwalii, Sizewell (1200 MW) na pn.-wsch. od Londynu, Wylfa (1200 MW) na wyspie Anglesey w Walii i Hunterston na pd.-zach. od Glasgow; elektrownie wodne są niewielkie (gł. na rzekach Szkocji). Łączna moc elektrowni wynosi 66 tys. MW; 1994 wyprodukowano 332 TW · h energii elektr., na 1 mieszk. — 5560 kW · h. Przemysł przetwórczy jest wszechstronnie rozwinięty; do jego gł. gałęzi należą: przemysł maszyn. i metal. (wytwarza ok. 36% ogólnej wartości przemysłu przetwórczego), chem. (ok. 21%) i spoż. (ok 18%); maleje znaczenie tradycyjnych gałęzi przemysłu bryt.: włók., odzież. i skórz. (ok. 5%) oraz hutnictwa (ponad 4%). Przemysł maszyn. i metal. charakteryzuje się szerokim asortymentem produkcji, wytwarza urządzenia górn. (m.in. do wydobycia ropy naft.), energ., hutn., chem. (wyposażenie rafinerii i petrochemii), obrabiarki, maszyny włók., środki transportu, sprzęt elektron. i in. Wielka Brytania utrzymuje wysoką pozycję w świecie w produkcji środków transportu. W przemyśle samochodowym największe znaczenie mają koncerny: British Leyland, British Motor Holdings, Ford-Dagenham i Chrysler-Rostes, w których b. duży udział ma kapitał amer.; 1994 wyprodukowano 1,5 mln sztuk samochodów osobowych i ponad 230 tys. ciężarowych; zakłady przemysłu samochodowego są skoncentrowane w Londynie, Birmingham-Coventry, Oksfordzie i Workington (wielka fabryka autobusów Leyland). Rozwijany od II wojny świat. przemysł lotn. produkuje samoloty cyw. i wojsk., rakiety oraz helikoptery; gł. ośr.: Londyn, Coventry i Bristol. Wielowiekową tradycję ma przemysł stoczn.; na pocz. XX w. Wielka Brytania dostarczała 60% świat. produkcji statków; w latach 70. w stoczniach bryt. (największe w Glasgow, Greenock, South Shields, Hull i Belfaście) wodowano statki o łącznej nośności ponad 1 mln t; konkurencja przemysłu stoczn. Japonii, Korei Pd. i Tajwanu wpłynęła na ograniczenie produkcji do 250 tys. BRT (1991) oraz likwidację wielu stoczni; obecnie specjalnością bryt. przemysłu stoczn. jest produkcja okrętów i łodzi podwodnych o napędzie atomowym. Utracił również znaczenie przemysł taboru kol., którego rozwój został zapoczątkowany w Wielkiej Brytanii Dużą dynamikę produkcji ma przemysł elektron., wytwarzający odbiorniki telew., komputery i urządzenia biurowe oraz sprzęt gospodarstwa domowego; zakłady tego przemysłu są skupione gł. w okręgu Wielkiego Londynu i Wielkiego Manchesteru. Rośnie znaczenie przemysłu chem.; moc przerobowa rafinerii ropy naft. przekracza 100 mln t ropy rocznie; największe rafinerie zlokalizowano w portach (Dundee, Port Carence, Teesport, Londyn — nad estuarium Tamizy, Milford Haven, Stanlow, Fawley), do których ropa jest dostarczana podmor. rurociągami oraz dowożona z Bliskiego Wschodu; ośr. przemysłu karbochem. powstały w zagłębiach węglowych, solnego i sodowego — w Norwich i Fleetwood, gumowego, włókien chem. i farm. — gł. w Londynie, Glasgow i Liverpoolu, kosmetycznego — w Londynie. Większość zakładów przemysłu spoż. (młyny, przetwórnie mięsa, owoców, używek) jest skupiona w pobliżu portów i przetwarza surowce importowane; wielkie browary powstały w pobliżu dużych rynków zbytu (m.in. w Manchesterze, Liverpoolu, Belfaście), gorzelnie specjalizujące się w produkcji whisky — gł. w Szkocji i Irlandii Północnej. Hutnictwo żelaza, rozwijane zwł. od 2 poł. XVIII w., obejmuje stare huty, zbud. w sąsiedztwie kopalń węgla kam. w środk. Anglii i zmodernizowane w latach 60., oraz nowe, zlokalizowane w portach dowozowych rud żelaza i złomu, m.in. w Newcastle upon Tyne i Middlesbrough w pn.-wsch. Anglii, Newport w pd. Walii, Glasgow w Szkocji; od ok. 15 lat produkcja stali utrzymuje się na nie zmienionym poziomie, ponad 16 mln t rocznie. Huty metali nieżel. mają również lokalizację portową; huty miedzi w Liverpoolu, Port Talbot i Glasgow, cynku i ołowiu — w Newcastle upon Tyne, Manchesterze i Bristolu, aluminium — w Fort William, Swansea. Głęboka recesja objęła najstarszą gałąź przemysłu bryt. — włókiennictwo; produkcja tkanin, zwł. wełn., 1980–90 zmniejszyła się kilkakrotnie; liczne zakłady w starych okręgach włók. (Manchester, Liverpool, Leeds) uległy likwidacji; dużym ośr. przemysłu odzież. pozostaje Londyn. Przemysł drzewny i papierniczy prawie w całości opiera się na importowanej tarcicy i celulozie z krajów skand. i Kanady; 1992 wyprodukowano 5,2 mln t papieru i tektury, na 1 mieszk. — 89,1 kg. Podobnie jak w USA, Niemczech, Francji i in. krajach zachodnioeur., w Wielkiej Brytanii maleje znaczenie starych okręgów przem. (część z nich jest objęta restrukturyzacją), a zwiększa się znaczenie nowych, powstających wokół portów i w strefach podmiejskich wielkich miast; gł. okręgiem przem. jest Londyn (dostarcza ponad 20% krajowej produkcji przem.).
WIELKA BRYTANIA. ROLNICTWO. Rolnictwo ma drugorzędne znaczenie w gospodarce bryt.; produkcja rolna pokrywa ok. 40% zapotrzebowania krajowego. Użytki rolne zajmują 72,3% pow. (1992); dominującą formą użytkowania ziemi są łąki i pastwiska, zajmujące ok. 40% pow. Anglii, ponad 60% pow. Walii i Irlandii Pn. oraz 75% pow. Szkocji; największy areał gruntów ornych ma Anglia (ok. 40% pow.). Przeważają średnie i duże gospodarstwa rolne (55% wszystkich gospodarstw ma powierzchnię powyżej 20 ha i zajmuje blisko połowę użytków rolnych). Rolnictwo bryt. cechuje wysoki poziom mechanizacji (1 ciągnik na 35 ha użytków rolnych) i specjalizacji produkcji (farmy mleczarskie, drobiarskie, zbożowe, warzywne i in.). Hodowla dostarcza ok. 60% wartości produkcji roln.; w regionach górskich, zwł. Szkocji, Walii i pn. Anglii, rozwinęła się hodowla owiec (pogłowie ok. 29 mln sztuk — 1994), na pogórzach i nizinach — bydła (ok. 12 mln sztuk) o profilu gł. mlecznym, w pd.-wsch. Anglii i Irlandii Pn. — również trzody chlewnej, powszechnie w całym kraju — drobiu. Intensywna uprawa zbóż (zbiory 19,7 mln t, plony 64,5 q z 1 ha — 1994), gł. pszenicy (pd.-wsch. Anglia), jęczmienia i owsa, poza tym buraków cukrowych (wsch. Anglia) i rzepaku; wokół dużych ośr. miejskich intensywne warzywnictwo, na pd. Anglii — ogrodnictwo i sadownictwo (truskawki, jabłonie, grusze). Przybrzeżne i dalekomor. połowy ryb (gł. dorsze i śledzie) wynoszą 840 tys. t (1992); gł. porty rybackie: Hull, Grimsby, Fleetwood i Aberdeen.






WIELKA BRYTANIA. TURYSTYKA. Rocznie przyjeżdża do Wielkiej Brytanii ponad 15 mln turystów zagr. (1992 — 18,5 mln osób, wpływy — 13,7 mld dol. USA), najwięcej z USA, Francji, Niemiec i Irlandii. Głównymi ośr. turyst. są zabytkowe miasta, a zwł. Londyn ze średniow. twierdzą Tower, opactwem Westminster, pałacem król. Buckingham oraz słynnymi muzeami: British Museum i National Gallery; ponadto m.: Canterbury, York, Chester, Edynburg, jak również stare m. uniwersyteckie: Oksford i Cambridge oraz Stratford-upon-Avon (coroczne festiwale szekspirowskie) i wiele innych; najliczniej przez turystów krajowych są odwiedzane parki nar., góry Szkocji, Kornwalia oraz wyspy: Wight i Man.






WIELKA BRYTANIA. HANDEL ZAGRANICZNY. Udział Wielkiej Brytanii w obrotach międzynar. zmniejszył się z ponad 30% w końcu XIX w. do ok. 6% w latach 80.; od lat 40. utrzymuje się ujemny bilans handl.; 1993 wartość eksportu wynosiła 181,6 mld dol. (3135 dol. na 1 mieszk.) — 5% wartości eksportu świat., importu — 206,3 mld dol. (3562 dol. na 1 mieszk.), co stanowiło 5,6% importu świat.; eksport obejmuje gł. maszyny i urządzenia przem. (samoloty, broń, samochody, wyposażenie elektrowni, hut, fabryk chem.), stal, produkty naft. i chemikalia; import maszyn i urządzeń (samochody, wyroby elektron.), rud metali, surowców chem., ropy naft. oraz żywności (zboża, mięso, produkty mleczne, owoce, herbata, kawa), bawełny, kauczuku naturalnego, drewna; część artykułów importowanych jest reeksportowana (gł. herbata). Główni partnerzy handl.: kraje Unii Eur., a zwł. Niemcy (ponad 13% wartości obrotów), Francja, Holandia, Włochy, Belgia i Hiszpania oraz USA (13%).















WIELKA BRYTANIA. USTRÓJ POLITYCZNY. Dziedziczna monarchia o systemie parlamentarno-gabinetowym, państwo unitarne. Wielka Brytania nie ma konstytucji pisanej; podstawy ustroju i zasady działania władz państw. regulują normy prawa pisanego (akty parlamentu), zwyczajowe prawo konstytucyjne oraz tzw. konwenanse konstytucyjne (stanowią powszechnie uznany sposób zachowania się władz w określonych sytuacjach); do podstawowych aktów prawa pisanego należą: Wielka Karta Swobód z 1215, Deklaracja praw (Bill of Rights) z 1689, Akt o sukcesji (Act of Settlement) z 1701, ustawy o parlamencie z 1911 i 1949, ustawy o ministrach Korony z 1937, 1964 i 1975; zwyczajowe prawo konstytucyjne jest częścią powszechnego prawa zwyczajowego common law (anglosaskie prawo). Głową państwa jest dziedziczny monarcha, który jest też głową Kościoła anglik., Kościoła prezbiteriańskiego w Szkocji i niektórych państw wchodzących w skład bryt. Wspólnoty Narodów jest nietykalny, a za jego działania odpowiadają ministrowie; formalnie jest szefem władzy wykonawczej i do niego należą kompetencje nie zastrzeżone dla parlamentu lub sądów; do tzw. prerogatyw król. zalicza się m.in.: prawo rozwiązania parlamentu, powoływanie i odwoływanie premiera i członków rządu, sankcjonowanie ustaw, nadawanie tytułów szlacheckich, prawo łaski, ratyfikowanie umów międzynar.; faktycznie monarcha pełni gł. funkcje reprezentacyjne.
Władza ustawodawcza należy do króla i 2-izbowego parlamentu, złożonego z Izby Lordów i Izby Gmin. Izba Lordów — wyższa izba parlamentu, liczy ok. 1,2 tys. czł.; w jej skład wchodzą członkowie arystokracji bryt.: parowie dziedziczni (stanowią większość Izby) i mianowani dożywotnio (od 1958) oraz parowie duchowni (biskupi Kościoła anglik.) i parowie prawa; do kompetencji Izby należą jedynie uprawnienia sądowe i (b. ograniczone) ustawodawcze. Izba Gmin — niższa izba parlamentu (właściwe ciało ustawodawcze) liczy 659 (od 1997) posłów, pochodzących z wyborów bezpośrednich i powszechnych; posłowie są wybierani w okręgach 1-mandatowych, wg systemu większościowego; organizacja i zasady działania Izby są dostosowane do systemu 2-partyjnego i podziału na rządzącą większość i opozycję; czynne prawo wyborcze mają osoby, które ukończyły 18 lat, bierne — 21 lat; Izba nie ma określonej kadencji, jest wybierana na okres nie dłuższy niż 5 lat; obraduje na sesjach (1 sesja w roku, trwająca ok. 9 mies.); jej pracami kieruje spiker; organami wewn. są: Komisja Całej Izby, komisje stałe, komisje nadzwyczajne stałe i doraźne, wyspecjalizowane komisje problemowe; do kompetencji Izby należy: uchwalanie ustaw, budżetu, kontrola działalności rządu.
Władzę wykonawczą sprawuje król przy pomocy rządu. Organem doradczym króla jest 300-osobowa Tajna Rada. Rząd (Gabinet) z premierem na czele, powoływanym przez króla, składa się z 20 ministrów, mianowanych przez króla na wniosek premiera; członkowie rządu są faktycznie odpowiedzialni przed premierem; premier jest szefem Gabinetu, przywódcą większości w Izbie, przywódcą partii sprawującej rządy w państwie; premier i członkowie Gabinetu ponoszą odpowiedzialność polit., przed Izbą Gmin za naruszenie prawa, w drodze procedury impeachment; na żądanie Izby Gmin mogą być sądzeni przez Izbę Lordów.
Wymiar sprawiedliwości należy do sądów, których struktura jest złożona i zróżnicowana; nacz. organem sądownictwa jest Sąd Najwyższy; instytucją rewizyjną jest Izba Lordów, działająca przez lordów prawa jako Najwyższy Sąd Apelacyjny; lordowie prawa są faktycznie sędziami Sądu Najwyższego, mianowanymi przez króla dożywotnio.
W sprawach administracji, wymiaru sprawiedliwości, ochrony zdrowia, oświaty obowiązuje w znacznej mierze odrębne ustawodawstwo dla Anglii (z Walią) oraz Szkocji; administracyjnie Anglia i Walia dzielą się na hrabstwa, Szkocja — na regiony, Irlandia Pn. — na dystrykty; organami uchwałodawczymi samorządu lokalnego są rady, pochodzące z wyborów powszechnych.





















WIELKA BRYTANIA. WARUNKI NATURALNE. Wielka Brytania jest położona na wyspach: Wielka Brytania (największa w archipelagu Wysp Brytyjskich, pow. ok. 230 tys. km 2), Irlandia (część pn.-wsch.), Hebrydy, Szetlandy, Orkady, Anglesey, Wight oraz wielu małych wyspach przybrzeżnych (łącznie ok. 5500 wysp, z tego 140 zamieszkanych). Leżące na szelfie eur. Wyspy Brytyjskie są oddzielone od lądu eur. wąskimi cieśninami: Kaletańską (szer. do 32 km) i La Manche, powstałymi w początkowym okresie holocenu; od zach. oblewa je O. Atlantycki, od wsch. — M. Północne; między wyspami Irlandią i Wielką Brytanią znajduje się M. Irlandzkie, połączone z O. Atlantyckim cieśninami: Kanałem Pn. i Kanałem Św. Jerzego.
Ukształtowanie powierzchni. Budowa geol. i rzeźba powierzchni Wielkiej Brytanii jest b. zróżnicowana; większą część powierzchni kraju stanowią stare góry i wyżyny uformowane w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej. Struktury kaledońskie tworzą strefę od wysp szkoc. przez G. Kaledońskie, Grampiany, Wyż. Południowoszkocką, pn. Irlandię do G. Kambryjskich w Walii; budują je prekambryjskie i dolnopaleozoiczne skały magmowe i metamorficzne (granity, gnejsy, łupki krystal.), miejscami przykryte utworami młodszymi (czerwone piaskowce, zlepieńce, łupki, rzadziej wapienie). Fałdowania hercyńskie objęły G. Pennińskie, pd. Walię i Płw. Kornwalijski; we wsch. Anglii struktury paleozoiczne (zbud. gł. z piaskowców, wapieni i granitów) pokrywa b. gruba warstwa wapieni i piaskowców osadzonych podczas transgresji mezozoicznych. Silne ruchy tektoniczne związane z orogenezą alp. spowodowały odmłodzenie rzeźby; stare, zdenudowane pasma górskie uległy potrzaskaniu; powstały zręby, zapadliska i rowy tektoniczne; ruchom tektonicznym towarzyszyła działalność wulk., m.in. wylewy law bazaltowych na Hebrydach, w G. Kaledońskich i Irlandii Północnej. W wyniku zlodowaceń plejstoceńskich, które 4-krotnie objęły Wyspy Brytyjskie (maksymalny zasięg zlodowacenia do doliny Tamizy), wykształciła się rzeźba polodowcowa, charakteryzująca się występowaniem żłobów, cyrków i szerokich dolin polodowcowych w górach, moren i sandrów — na obszarach nizinnych.
Najbardziej górzystym regionem Wielkiej Brytanii jest Szkocja; jej pn.-zach. część zajmują silnie rozczłonkowane dolinami rzecznymi G. Kaledońskie (Carn Eige, 1182 m), środk. — granitowe masywy Grampianów (Ben Nevis, 1343 m — najwyższy szczyt Wielkiej Brytanii), oddzielone od G. Kaledońskich rowem tektonicznym Glen More oraz głęboko wciętymi w ląd zatokami: Firth of Lorne i Moray Firth, pd. — Wyż. Południowoszkocka (wys. do 840 m), zbud. gł. ze skał osadowych z intruzjami magmowymi; między Grampianami i Wyż. Południowoszkocką jest położona Niz. Środkowoszkocka, stanowiąca rów tektoniczny (dł. ok. 320 km, szer. do 80 km), ograniczony od pn. i pd. uskokami oraz ciągiem wzgórz wulkanicznych. Anglia, największa pod względem powierzchni część Wielkiej Brytanii, jest regionem wyżynno-górskim w części pn.-zach. i nizinnym na wsch. i południu. Położone na pn. Anglii granitowe i wulk. pasmo wzgórz Cheviot (wys. do 816 m) stanowi hist. granicę Szkocji i Anglii; na pd.-zach. od wzgórz Cheviot wznosi się krystal. masyw G. Kumbryjskich (Scafell, 978 m), a na pd. — G. Pennińskie (Cross Fell, 893 m), zbud. gł. z piaskowców oraz wapieni, w których rozwinęła się rzeźba krasowa. Niziny wsch. i pd. Anglii to rozległa płyta mezozoiczna z licznymi synklinami, wypełnionymi osadami trzeciorzędu, pokryta grubą warstwą (zwł. na wsch.) utworów polodowcowych; rzeźbę powierzchni falistych równin urozmaicają ciągi wzgórz morenowych oraz wapiennych (wys. do 350 m), będących wychodniami osadów jurajskich i kredowych; na pd. od G. Pennińskich rozciąga się płaska niz. Midlands, ograniczona od pd.-wsch. progiem jurajskim (wzgórza Cotswold, Northampton), na wsch. — niz. Fennland; na pd.-wsch. Anglii znajduje się Basen Londyński, otoczony progami kredowymi: od pn.-zach. wapiennymi wzgórzami Chiltern i East Anglian, od pd. — North Downs (wys. 294 m); na pd. od Basenu Londyńskiego leży płaska antyklina Weald, ograniczona od pd. ciągiem wapiennych wzgórz South Downs, na zach. — wapienna równina Salisbury i najdalej na pd.-zach. wysunięta część Anglii — wyżynny Płw. Kornwalijski z kopulastymi, granitowymi i wapiennymi wzniesieniami (najwyższe Dartmoor, 621 m). Położona w zach. części Wielkiej Brytanii Walia jest regionem górzystym; większą część jej powierzchni stanowią stare masywy G. Kambryjskich (Snowdon, 1085 m) o szerokich i płaskich grzbietach na pd. oraz o grzbietach ostrych, z dobrze wykształconą rzeźbą glacjalną, na północy. Znaczną część Irlandii Pn. zajmują góry, będące przedłużeniem masywów kaledońskich Szkocji; na pn. znajdują się Sperrin i Antrim, na pd.-wsch. — Mourne, z najwyższym szczytem Irlandii Pn. — Slieve Donard (852 m); w środk. części tektoniczna nizina, pokryta lawami bazaltowymi i osadami polodowcowymi.
Wybrzeże Wielkiej Brytanii jest silnie rozczłonkowane (dł. linii brzegowej przekracza 7500 km); charakterystyczne głęboko wcięte zatoki (największe: Kanał Bristolski, Cardigan, Zat. Liverpoolska, Firth of Clyde, Firth of Forth, Moray Firth) i szerokie estuaria rzek, w których podczas przypływu poziom wody podnosi się o kilka metrów. Amplituda pływów u wybrzeży Wielkiej Brytanii wynosi: 14 m w Kanale Bristolskim, ponad 8 m przy ujściu rz. Mersey do Zat. Liverpoolskiej, ok. 6 m w estuarium Tamizy i 1 m u pn. wybrzeży Irlandii Północnej. Zróżnicowanie budowy geol. wpływa na różnorodność typów wybrzeży; przeważają strome wybrzeża klifowe, najwyższe na zach. Płw. Kornwalijskiego, gdzie wysokość brzegu mor. przekracza 200 m; w Szkocji i pn.-zach. Anglii oprócz klifów występują wybrzeża fiordowe, w Walii i na Płw. Kornwalijskim wybrzeża riasowe, we wsch. i pd. Anglii wybrzeża wyrównane, akumulacyjne.
Klimat. Wyspiarskie położenie, a zwł. sąsiedztwo ciepłego Prądu Północnoatlantyckiego (przedłużenie Prądu Zatokowego), opływającego Wyspy Brytyjskie od pn. i zach., powodują, że Wielka Brytania ma klimat umiarkowany ciepły, wybitnie mor., mimo położenia w stosunkowo wysokich szer. geogr. (między 4958' a 6045'N). Ocieplający wpływ Prądu Północnoatlantyckiego zaznacza się gł. w miesiącach zimowych, stąd amplitudy roczne temperatury są niewielkie, od 8C na zach. kraju do 12C na wschodzie. Przez przeważającą część roku Wielka Brytania znajduje się pod wpływem cyrkulacji zach., z którą wiąże się napływ wilgotnego powietrza oceanicznego (zimą z niżu isl., latem z wyżu azorskiego); przemieszczającym się niżom barycznym towarzyszą, zwł. zimą, silne wiatry, na wyspach szkoc. — huraganowe. Średnia temp. w styczniu wynosi –3C na pn.-zach., ok. 3C na pn.-wsch. i ok. 7C na pd.-zach., w lipcu od 17C w Basenie Londyńskim do 12–13C na pn. Szkocji. Opady są obfite i występują w ciągu całego roku, gł. w postaci deszczu; średnia roczna suma opadów od powyżej 3000 mm w górach Szkocji do 1000 mm w zach. Anglii i ok. 700 mm we wsch. Anglii; ok. 60% opadów przypada na okres od października do stycznia; najsuchszą porą roku jest wiosna; często występują mgły, w lecie na wybrzeżu, zimą i jesienią — w głębi wysp.
Wody lądowe. Sieć rzeczna Wielkiej Brytanii jest b. gęsta; rzeki są krótkie, o wyrównanych stanach wód w ciągu roku. Główną rzeką kraju jest Tamiza (dł. 338 km, pow. dorzecza 11,4 tys. km2), płynąca przez Basen Londyński i uchodząca do M. Północnego szerokim (7–8 km) estuarium; do M. Północnego uchodzą również: Trent (dł. 274 km) i Ouse oraz Tees, Tyne, Tweed i in., do M. Irlandzkiego — Mersey, do Kanału Bristolskiego — Severn (290 km), a do zat. Firth of Clyde — gł. rzeka Szkocji, Clyde. Większość rzek jest uregulowana (śluzy, zapory, obwałowania koryt rzecznych budowane od XV w.) i skanalizowana; kanały, budowane od końca XVIII w., połączyły m.in. Tamizę z rz. Avon (uchodzącą do Kanału Bristolskiego), Mersey z rz. Ouse i Trent; powstałe szlaki wodne łączą M. Irlandzkie z M. Północnym; zbud. na pocz. XIX w. w Szkocji Kanał Kaledoński (dł. 97 km) połączył zat. Moray Firth (M. Północne) i Firth of Lorne (O. Atlantycki). Rzeki są wyzyskiwane gł. do zaopatrzenia ludności i zakładów przem. w wodę oraz jako szlaki żeglugowe, a szerokie estuaria rzek — do budowy portów. Wielka Brytania jest krajem bogatym w jeziora, zwł. polodowcowe, najliczniej występujące w górach Szkocji, G. Kumbryjskich, pn. części G. Kambryjskich oraz w Irlandii Północnej. Największym jeziorem jest Lough Neagh (tektoniczno-polodowcowe, pow. 396 km2) w Irlandii Pn., poza tym Loch Lomond (71 km2, głęb. do 200 m), Loch Ness i Monar (najgłębsze jeziora w kraju, głęb. do 310 m) w Szkocji oraz Windermere w G. Kumbryjskich w Anglii.
Świat roślinny. Miejsce naturalnych zbiorowisk roślinnych na większości terytorium Wielkiej Brytanii zajęły użytki rolne, gł. łąki i pastwiska. Lasy zajmują 9,9% pow. kraju (1992, jeden z najniższych wskaźników w Europie) i w dużym stopniu są to zbiorowiska wtórne, będące wynikiem zalesiania; fragmenty naturalnych lasów liściastych, dębowych i bukowych, zachowały się w pd. Anglii (kraina Weald) i na wyżynach Walii, iglastych zaś, gł. sosnowych — w górach Szkocji; na Płw. Kornwalijskim, najcieplejszym regionie kraju, występują lasy z dębem korkowym i wawrzynem. Charakterystycznymi dla Wielkiej Brytanii zbiorowiskami roślinnymi są torfowiska oraz wrzosowiska (krzewinkowe zespoły wrzosów i wrzośców), które rozwinęły się na stokach gór Szkocji, Walii, Irlandii Pn. i pn. Anglii, w miejscu m.in. wykarczowanych lasów; szczyty gór na pn. kraju zajmują murawy z udziałem gatunków ark.-alpejskich. Krajobraz terenów rolniczych Wielkiej Brytanii, zwł. Anglii, urozmaicają liczne śródpolne zadrzewienia.
Gleby. W regionach górskich Wielkiej Brytanii występują mało żyzne gleby kamieniste i żwirowe: bielice iluwialno-żelaziste w Szkocji, brun. wyługowane w pn. Anglii, Walii i Irlandii Pn.; w kompleksie z górskimi glebami bielicowymi i brun. powszechnie występują gleby torfowe. Obszary nizinne pokrywają żyźniejsze gleby brun. i płowe, powstałe na iłach, glinach i piaskach pochodzenia gł. polodowcowego; duże powierzchnie wsch. Anglii zajmują gleby oglejone, uformowane z bezwęglanowych glin i iłów. Z wychodniami wapieni mezozoicznych na równinie Salisbury i progach denudacyjnych są związane żyzne rędziny.
Ochrona przyrody. Łączna powierzchnia obszarów podlegających ochronie częściowej (parki krajobrazowe) i całkowitej (rezerwaty przyrody, parki nar.) wynosi 47 tys. km2, co stanowi ok. 19% pow. kraju. Większość z istniejących 10 parków nar. (7 w Anglii, 3 w Walii) utworzono 1951; największe z parków nar. to: Lake District (pow. ponad 2200 km2) w G. Kumbryjskich z największym skupieniem górskich jezior polodowcowych w kraju, Snowdonia (2170 km2) obejmująca pn. część G. Kumbryjskich oraz Pembrokeshire Coast (1590 km2) w pd. Walii i Peak District (1404 km2) w pd. części G. Pennińskich. Najwięcej parków krajobrazowych założono w słabo zaludnionych górskich regionach Szkocji.






















WIELKA BRYTANIA. POLONIA I POLACY. W XIV i XV w. Polacy pojawiali się w Anglii sporadycznie, gł. kupcy oraz wysłannicy król.; pol.-ang. kontakty kult. zostały zapoczątkowane w XVI w.; 1548–53 działał w Anglii pol. reformator rel. J. Łaski, odgrywając ważną rolę w tworzeniu Kościoła anglik., w XVII w. S. Hartlib przyczynił się do reformy szkolnictwa ang., W. Bytner zaś wykładał na uniw. w Cambridge i w Oksfordzie; wielu młodych Polaków studiowało na ang. uniwerstytetach. W 2 poł. XVII w. w Londynie osiedliła się grupa braci polskich. Pierwsi pol. uchodźcy polit. pojawili się po upadku powstania kościuszkowskiego 1794; duże skupiska powstały po powstaniu listopadowym 1830–31 (ok. 800–1000 osób); pojawiły się pierwsze organizacje; od 1834 działała sekcjaTowarzystwa Demokratycznego Polskiego (TDP), od 1835 Gromady Grudziąż i Humań (Lud Polski). Następne fale emigrantów przybyły po Wiośnie Ludów 1848 i powstaniu styczniowym 1863–64 (emigracje polityczne z ziem polskich); 1856 powstała Gromada Rewolucyjna Londyn; 1886 — Tow. Pol. w Londynie. Pod koniec XIX w. przybyła pierwsza grupa emigrantów w poszukiwaniu pracy, gł. robotnicy; u nich znalazła poparcie Centr. Organizacja Pol. Partii Socjalist. (przeniesiona 1890 z Genewy do Londynu); w Londynie powstał ośr. wydawniczy PPS, 1891–1903 drukowano „Przedświt” i „Światło”.
Pod koniec XIX w. Wielką Brytanię zamieszkiwało ok. 2 tys. Polaków. Wybuch I wojny świat. ożywił nadzieje na odzyskanie przez Polskę niepodległości. W Londynie powstały przedstawicielstwa Komitetu Narodowego Polskiego; utworzono ok. 25 stowarzyszeń pol., powstało kilka szkół. Po 1918 wielu Polaków wróciło do Polski. W okresie międzywojennym liczbę Polaków szacuje się na 3,5–5 tys., gł. rzemieślników oraz robotników zatrudnionych w górnictwie i tkactwie; zamieszkiwali Londyn, Manchester oraz Glasgow i Lanark w Szkocji. Polskie organizacje społ. i kośc. istniały jedynie w Londynie i Manchesterze; działalność kontynuowało Tow. Pol. oraz Polska Misja Katol. (zał. 1894).
W czasie II wojny świat., po klęsce Francji 1940, Londyn stał się stolicą pol. emigracji wojennej; tu przeniosły się władze RP (Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, Rada Narodowa), nacz. wódz i znaczna część wojska (Polskie Siły Zbrojne w Wielkiej Brytanii w II wojnie światowej); powstały i rozwinęły działalność partie polit., stowarzyszenia nauk., kult., rel. i oświat.; organizowano archiwa i biblioteki (Biblioteka Polska), 1939 utworzono Polski Ośr. Nauk., 1947 Inst. Hist. im. Gen. Sikorskiego (od 1964 Instytut Polski i Muzeum Gen. Sikorskiego); powstawały pol. szkoły i placówki akademickie, a także stowarzyszenia kombatanckie, związki grup zaw., organizacje opiekuńcze; ukazywało się wiele pism, m.in. „Wiadomości Polskie” (od 1946 „Wiadomości”), „Myśl Polska”, „Polska Walcząca”,„Orzeł Biały” oraz najpopularniejszy „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”.
Po II wojnie świat. trwały migracje Polaków z Wielkiej Brytanii do Polski oraz do Wielkiej Brytanii z krajów eur. (gł. Włoch i Niemiec), Bliskiego Wschodu, Indii i Afryki; 1946–47 do Wielkiej Brytanii przeniesiono żołnierzy PSZ, z których większość wstąpiła do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. W 1945 było w Wielkiej Brytanii 90–95 tys. osób urodzonych w Polsce, 1949 — ok. 160 tys. Kształtowała się nowa emigracja (gł. inteligencja), podkreślająca swój polit. charakter; nie uznała ona ustaleń w sprawie Polski podjętych na konferencji jałtańskiej 1945; nadal funkcjonował rząd RP na uchodźstwie (do 1991), Rada Nar. (1949–91), powołano Skarb Narodowy. Działalność podjęły nowe partie polit., m.in. Liga Niepodległości Polski, Niezależna Grupa Społ. i Polski Ruch Wolnościowy „Niepodległość i Demokracja”. W okresie rozłamu w środowisku uchodźstwa polit. 1954–72 istniały konkurencyjne wobec władz RP na uchodźstwie: Rada Jedności Narodowej, Rada Trzech i Egzekutywa Zjednoczenia Narodowego. Wszystkie środowiska dążyły do wznowienia sprawy pol. w stosunkach międzynar., domagały się przywrócenia pełnej niepodległości Polsce, wycofania wojsk sowieckich oraz przeprowadzenia wolnych wyborów parlamentarnych; te postulaty wysuwały wobec mocarstw, organizowały demonstracje i zjazdy (1966 Zjazd Polski Walczącej), wspierały działalność opozycji niepodl. i demokr. w kraju (Fundusz Pomocy Krajowi). Społeczna i kult. działalność emigracji po 1945 była w dużej mierze kontynuacją prac podjętych w latach II wojny świat., m.in. szkolnictwo pol. (z czasem likwidowane, a Polacy uczyli się w szkołach bryt.); na szczególną uwagę zasługuje życie kult., m.in. działalność wydawnicza (wydawnictwa Gryf, Orbis, Veritas, Pol. Fundacja Kult., a także związane z nową emigracją Puls i Aneks), teatr, prasa (m.in. nadal wychodzi „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, „Myśl Polska”, od 1944 „Jutro Polski”, od 1947 „Teki Historyczne”, od 1950„Robotnik”; 1957–90„Rzeczpospolita Polska”, 1946–81 „Wiadomości”, 1941–64 „Orzeł Biały”), instytucje nauk. (m.in. Polskie Towarzystwo Hitoryczne na Obczyźnie, Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie, Inst. Pol. i Muzeum Gen. Sikorskiego, Studium Polski Podziemnej, Biblioteka Polska). Od lat 70. życie kult. Polaków skupia się wPolskim Ośrodku Społeczno-Kulturalnym (POSK). Działają organizacje kombatanckie ze Stowarzyszeniem Polskich Kombatantów — Federacja Światowa (od 1945) na czele, stowarzyszenia techników, nauczycieli lekarzy i innych grup zaw., związki młodzieżowe (ZHP, Katol. Stow. Młodzieży Pol., YMCA), ponadto organizacje opiekuńcze. Funkcję koordynującą spełnia Zjednoczenie Polskie w Wielkiej Brytanii. Szacuje się, że w Wielkiej Brytanii mieszka ok. 150 tys. osób pol. pochodzenia; największym skupiskiem jest Londyn (ok. 40 tys.), następnie Manchester (ok. 6 tys.), Birmingham (ok. 4 tys.), Bradford (ok. 3 tys.), Edynburg i Glasgow. Społeczność pol. w Wielkiej Brytanii ulega przemianom, pierwsze pokolenia powojenne odchodzą, kurczą się organizacje kombatanckie i zaw., niektóre działają już tylko formalnie; 1991 rozwiązały się władze RP na uchodźstwie (po odzyskaniu przez Polskę pełnej suwerenności); drugie i trzecie pokolenia asymilują się.
Polonia w Europie, red. B. Szydłowska-Ceglowa, Poznań 1992;
Warszawa nad Tamizą. Z dziejów polskiej emigracji politycznej po drugiej wojnie światowej, red. A. Friszke, Warszawa 1994.








WIELKA BRYTANIA. TRANSPORT I ŁĄCZNOŚĆ. Sieć komunik. jest b. dobrze rozwinięta; w przewozach towarowych największy udział ma transport samochodowy (83% przewozów w t · km), kol. (ok. 7%) i rurociągowy (6%, 1992). Długość dróg o utwardzonej nawierzchni wynosi 389 tys. km (159 km na 100 km2 — 1993, jeden z najwyższych wskaźników w świecie), w tym autostrad 3259 km; gł. autostrady łączą Londyn z Edynburgiem, Dover, Portsmouth i Bristolem, Bristol z Glasgow. W użytkowaniu znajduje się 21,9 mln samochodów osobowych (379 samochodów na 1000 mieszk.) i 2,3 mln samochodów ciężarowych (1992). Maleje znaczenie transportu kol., którego rozwój został zapoczątkowany 1825 przez budowę pierwszej linii kol. w świecie (Stockton-on-Tees–Darlington); w okresie 1965–92 długość linii kol. zmniejszyła się z 24 tys. km do 16,5 tys. km (6,8 km na 100 km2); układ sieci kol. jest promienisty z gł. węzłem w Londynie, połączonym liniami magistralnymi z Glasgow i Aberdeen, Edynburgiem, Bristolem oraz portami nad cieśn. La Manche (Southampton, Plymouth). W rozbudowie jest transport rurociągowy, zwł. sieć gazociągów, gł. ze wsch. Szkocji do pd.-wsch. Anglii. Od lat 60. nośność bryt. floty handl. (największej w świecie do II wojny świat.) zmniejszyła się prawie trzykrotnie, do 8,3 mln DWT (1991); łączny przeładunek portów bryt. wynosi 310 mln t, z tego na wyładunek przypada 176 mln t; gł. porty mor.: Londyn (przeładunki 44,5 mln t, 1992), Liverpool, Southampton (obsługuje gł. wymianę handl. z Europą), Milford Haven (naft.) oraz Glasgow; wzrasta znaczenie portów wsch. wybrzeża (Newcastle upon Tyne, Middlesbrough, Grimsby), wyposażonych w nowocz. terminale naft. i rudowe. Rozwinięta żegluga kabotażowa i promowa; liczne linie promowe łączą Irlandię Pn. z portami ang., Szkocję z Hebrydami i Szetlandami oraz porty ang. z eur., zwł. franc. (linie Dover–Calais, Portsmouth–Hawr); od 1994 podmor. tunel kol. Eurotunel połączył Wielką Brytanię i Francję. Transport lotn. obsługuje gł. towarzystwo British Airways, utrzymujące regularne połączenia z dużymi portami lotn. na całym świecie; Wielka Brytania ma 60 portów lotn.; zespół portowy Londynu (Heathrow, Gatwick) należy do największych w świecie, 1993 obsłużył 71 mln pasażerów; duże porty międzynar. są w Manchesterze i Glasgow. Rozbudowana łączność; w użytkowaniu 523 aparaty telefoniczne na 1000 mieszk. (1990).





LONDYN, London, stol. Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Irlandii Pn., w pd. Anglii, położona na pagórkowatej nizinie, nad Tamizą, 64 km od jej ujścia do M. Północnego; pod względem liczby mieszkańców jedna z największych aglomeracji miejskich świata. W 1888–1965 istniało County of London (pow. 303 km2); 1965 utworzono Wielki Londyn (Greater London), składający się z City of London (pow. 2,74 km2) oraz 32 dzielnic — borough (pow. 1580 km2); 1991 liczba mieszkańców wynosiła 6,8 mln (w granicach Wielkiego Londynu) i ok. 4 tys. (w granicach City); aglomeracja miejska (ze strefą podmiejską rozciągającą się w promieniu 72 km od centrum Londynu) skupia ok. 12,3 mln mieszk. (tj. ponad 1/5 ogółu ludności W. Brytanii). Od 1967 siedziba Wspólnoty Narodów. Międzynarodowe centrum finansowo-handl.; państw. Bank Anglii, 5 największych prywatnych banków krajowych, 490 zagr.; liczne towarzystwa ubezpieczeniowe (najstarsze Lloyd's of London); giełda papierów wartościowych (większość transakcji świat.) i metali kolorowych; miejsce licznych międzynar. konferencji i układów. Londyn jest wielkim portem mor., dużym ośrodkiem przem., kult.-nauk. i turyst. oraz węzłem komunikacyjnym. Przemysł regionu londyńskiego zatrudnia ok. 2 mln pracowników i dostarcza ok. 1/4 wartości krajowej produkcji przem.; rozwinięty jest przemysł lotn., samochodowy, elektrotechn. i elektron., spoż., chem. (w tym petrochem.), odzież., skórz., papierniczy, meblarski, poligraf. i precyzyjny; zakłady przemysłu ciężkiego są skupione gł. we wsch. części Londynu, wzdłuż brzegów Tamizy, przemysłu lekkiego — w dzielnicach centr.; nowocz. ośrodki przem. powstają obecnie w strefie peryferyjnej Londynu; w latach 80. zmalało znaczenie funkcji portowych w granicach Londynu, nowe kompleksy basenów portowych, z urządzeniami przeładunkowymi, chłodniami i zakładami przem. powstały wzdłuż nabrzeży Tamizy, na wsch. od Londynu (poniżej Tilbury); 1987 zbudowano szybką linię kol. łączącą nowe doki z centrum Londynu. Aglomerację londyńską obsługują 2 duże, międzynar. porty lotn.: Heathrow i Gatwick (ponad 50 mln pasażerów rocznie); podstawą komunikacji miejskiej jest rozbudowana, wielopoziomowa sieć kolei podziemnych; na Tamizie liczne mosty kol. i drogowe (m.in. London Bridge). Londyn jest siedzibą Towarzystwa Królewskiego, Uniwersytetu Londyńskiego (zał. 1836), Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie oraz wielu innych szkół wyższych (w tym zał. 1822 — Król. Akad. Muzycznej, akad. sztuk pięknych) i instytutów nauk.-badawczych; jest także dużym ośr. kult., opera Covent Garden Theatre, słynne orkiestry (London Symphony Orchestra, BBC Orchestra i London Philharmonic Orchestra) oraz teatry (m.in. National Theatre); 1951 powstał Royal Festival Hall (dla największych świat. orkiestr i baletów), 1967 Queen Elizabeth Hall, a 1968 — National Film Theatre; liczne muzea i galerie sztuki, m.in. British Museum, National Gallery, Tate Gallery, Muzeum Viktorii i Alberta, Wallace Collection, Courtauld Institute Galleries, Natural History Museum, London Museum, Science Museum, Imperial War Museum. Najstarszą częścią miasta jest City of London, centrum stanowi otwarty plac, od którego początek bierze 8 ulic; po pd. stronie placu mieści się rezydencja burmistrza (Mansion House), po pn. — Bank Anglii, w pobliżu giełdy handl.: Królewska i Londyńska; na pd.-wsch. od placu znajduje się twierdza Tower, na zach. większość urzędów, biur korporacji przem., przedsiębiorstw ubezpieczeniowych, reklamowych. Na pd.-zach. od City, nad Tamizą, dzielnica Westminster; znajdują się w niej: Opactwo Westminsterskie, Katedra Westminsterska, pałac król. Buckingham, Parlament, siedziba premiera, ministerstwa, New Scotland Yard, poza tym galerie Tate i Narodowa, luksusowe hotele i sklepy, ulice Oxford Street z sąsiednimi Regent Street (ciągną się w kierunku Piccadilly Circus), Sackvile Street i Savile Row tworzą największe w kraju centrum handlowe. Na pn. od Westminster — dzielnica Soho, zamieszkana przez imigrantów. Na pn. i na zach. od Westminsteru rozciąga się West End z luksusowymi sklepami, domami towarowymi, restauracjami, hotelami, licznymi instytucjami nauk.-kult. (m.in. British Museum) oraz parkami: St. James's Park (najstarszy), Buckingham Palace Gardens (sąsiaduje z rezydencją król.), Hyde Park (Speakers' Corner, słynne miejsce wieców i przemówień), Green Park, Kensington Gardens (centrum kult. na pow. 32 ha) oraz Regent's Park z ogrodem zool. (zał. 1928, pow. 195 ha); na pd. brzegu Tamizy, poniżej Mostu Westminsterskiego, wokół Royal Festival Hall (zbud. 1951) powstało centrum kult. South Bank: zespół sal teatr. (National Theatre), koncertowych i kinowych oraz galerie sztuki. Na wsch. od City nowa dzielnica mieszkaniowa zbud. w latach 60.–80. z centrum kult. (Barbican Centre), otwartym 1982. Dzielnice wsch., East End powstały w XIX w. (koncentracja zakładów przem. i towarzyszących im robotn. slumsów; w większości zniszczone w czasie II wojny świat.). Dzielnice zach. i pn. Wielkiego Londynu stanowią rozległe obszary budownictwa jednorodzinnego, mieszczą się w nich stadiony sport. Wimbledon i Wembley. Na przedmieściach Londynu w promieniu kilkudziesięciu km od centrum w ramach planu przestrzennego rozwoju regionu londyńskiego zbudowano miasta ogrody (m.in. Basildon, Harlow, Crawley) z nowocz. przemysłem, funkcjonalnymi osiedlami mieszkaniowymi i dużym udziałem zieleni.
Historia. Poświadczone początki miasta (p.n. Londinium) sięgają poł. I w. — wkrótce po podboju Brytanii przez Rzym (43 r. n.e.) Londyn był już ważnym ośr. handl.; 60 r. spalony podczas powstania Boudikki, odbudowany wg rzym. wzorów urb.; w końcu II w. otoczony murami; dzięki położeniu nad Tamizą (dostępny dla statków mor.) rozwijał się szybko jako port, gł. ośr. handl. i od końca I w. stol. rzym. Brytanii; w IV w. siedziba biskupa; po ustąpieniu Rzymian (ok. 410) losy w V–VI w. trudne do ustalenia. Stolica wczesnośredniow. anglosaskiego królestwa Essexu, od 604 ponownie biskupstwo; na pocz. VIII w. wzmiankowany jako ważne emporium; w okresie najazdów skand. na Anglię (IX–X w.) zdobywany i niszczony przez Duńczyków, mimo to prosperował jako centrum handl.; 886 włączony przez Alfreda Wielkiego do królestwa Wessexu; od XI w. stol. Anglii, jej najludniejsze miasto i największy port (do dziś); ok. 1070 uzyskał od Wilhelma I Zdobywcy potwierdzenie posiadanych już przywilejów, m.in. prawa obioru szeryfa, autonomii sądowej, zwolnienia od ceł; od 1192 wybiera lorda mayora, od 1332 — radę miejską, o której składzie decydowały (rozwijające się od XII w.) cechy i kupieckie gildie; skupił znaczną część ang. kapitału i handlu zagr., przyciągał też kupców obcych (m.in. od XII w. do 1598 faktoria Hanzy); odgrywał dużą, często samodzielną rolę polit. (jak wybór 1135 Stefana z Blois na króla). Centralizacja władzy i ekspansja mor. za Tudorów wpłynęła na dalsze rozrastanie i bogacenie się Londynu: 1566–70 utworzono giełdę, powstawały kompanie handl.; udzielał zdecydowanego poparcia polityce Elżbiety I; w okresie konfliktu parlamentu z królem 1640–48 Londyn, w którym silny był purytanizm, stanowił centrum opozycji antykrólewskiej. Po epidemii 1655 i pożarze 1666 (zniszczenie 80% centrum), odbudowując miasto, znacznie je zmodernizowano (m.in. zaniechano zabudowy drewn.); 1694 zał. Bank Anglii; 1760–66 zburzono obwarowania City; w XVIII w. stał się najludniejszym miastem Europy, osiągając 1 mln mieszk. przed 1800; jednocześnie zdobył rangę ośr. kult. i nauk.: 1660 zostało zał. Tow. Król., 1753 — British Museum, 1836 — uniw.; od 2 poł. XVIII w. rozwój przemysłu, a od XIX w. również wprowadzenie nowych środków komunik. (1836 — kolej, 1890 — pierwsza elektr. kolej podziemna) sprzyjały rozrostowi nowych dzielnic; po 1840 nastąpił natomiast spadek zaludnienia starego centrum (City of London), które nabrało charakteru wyłącznie finansowo-usługowego. Jako stol. W. Brytanii — mocarstwa eur. i świat. Londyn stał się w XIX w. jednym z najważniejszych finansowo-handl. i polit. centrów świata, miejscem licznych spotkań międzynar. (londyńskie konferencje, 1851 — pierwsza wystawa świat., 1864 założenie I Międzynarodówki). W czasie II wojny świat. cel niem. ataków lotn. i rakietowych; siedziba wielu rządów na emigracji (m.in. od 1940 — prezydenta i rządu RP). W okresie powojennym zachował poważną pozycję w międzynar. życiu polit., kult., a zwł. finansowym; w latach 60. i 70. nastąpił napływ kolorowych imigrantów z byłych kolonii bryt.; trwa proces spadku zaludnienia dzielnic centr., a wzrostu — peryferyjnych. Po 1945 największe skupisko Polaków w W. Brytanii (ok. 40 tys.); gł. ośr. życia społ., polit. i kult. emigracji pol.; siedziba wychodźczych instytucji nauk., teatru, prasy, bibliotek i wydawnictw.
Zabytki. Pozostałości rzym. (gł. na terenie City); średniow. twierdza Tower; kościoły rom. z XI–XII w. (m.in. Temple Church, krypta w St. John of Jerusalem, St. Mary-Le-Bow); got. Opactwo Westminsterskie (XIII, XV, XVIII w.) z późnogot. kaplicą Henryka VII (1503–19); pozostałości pałacu król. — Westminster Hall (XIV w.); Crosby Hall i Woolwich Hall (XV w.); liczne got. kościoły parafialne; Banqueting Hall (1614–21) i Queen's House w Greenwich (1618–35) — wzniesione przez I. Jonesa; liczne kościoły i budowle świeckie projektu Ch. Wrena (wzniesione po pożarze 1666), m.in. St. Paul's Cathedral (1675–1710), St. Mary-at-Hill (1672–77), St. James (1674–87), Malborough House (1710), Mansion House, oficjalna siedziba Lorda Mayora Londynu (1739–53); kościoły — St. Mary-Le-Strand (1714–17) i St. Martin-in-the Fields (1722–26), oba projektu J. Gibbsa; St. George Bloomsbury (1720–30, N. Hawksmoor); pałace: Horse Guards (1750–58, W. Kent), Somerset House (1778, W. Chambers). W 2 poł. XVIII w. powstała dzielnica Adelphi (rozpoczęta 1768, R. Adam); liczne klasycyst. budowle z końca XVIII i 1 poł. XIX w.: Bank Anglii (1792–1833, J. Soane), Buckingham Palace (1825–36), gmachy muzeów, m.in. British Museum (1823–47, R. Smirke), giełda (1842–44); budowle neogot., m.in. budynki parlamentu (Ch. Barry, A.W.N. Pugin); Tower Bridge (1884–94).





ANGLIA, England, największa część Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Irlandii Pn.; zajmuje pd. i środk. część wyspy W. Brytania; pow. 130,4 tys. km2, 46,2 mln mieszk. (1991 — 86% ludności W. Brytanii); stol. Londyn; nazwa A., pochodząca od Anglów, często stosowana na oznaczenie całego państwa. Zob. też Wielka Brytania.



ANGLICY, naród germ. zamieszkujący Anglię, częściowo Walię i w niewielkiej liczbie Szkocję i Irlandię Pn. (ok. 44 mln, 1987); poza W. Brytanią gł. w RPA, Australii, Kanadzie i USA (ok. 3,2 mln); język angielski; gł. rolę w etnogenezie Anglików odegrały germ. plemiona Anglów, Sasów i Jutów, które migrując z kontynentu zajęły w V–VI w. pd. i środk. część Brytanii, wypierając na pn. i zach. celtyckich Brytów; chrystianizacja VI–VII w. (obecnie większość Anglików to anglikanie); powstała w VIII–X w. wspólnota anglosaska, po najazdach duń. i norw. wikingów (VIII–XI w.) uległa polit. i kult. wpływom Normanów z pn. Francji, którzy 1066 podbili Anglię; w XIII–XIV w. ukształtował się naród ang.; ekspansja Anglików (Wielka Brytania — Historia) przyczyniła się do postępującej anglicyzacji celt. kultury Walijczyków, Irlandczyków i Szkotów, a wraz z kolonializmem, od XVIII w. do współkształtowania etnicznego, polit., ekon., kult. i językowego oblicza znacznej części świata; kultura narodowa Anglików zaczęła kształtować się w średniowieczu (wpływy celt., rom., skand., franc.); od czasów nowoż. oddziaływała na kulturę eur., a potem świat. (Wielka Brytania — Literatura, Muzyka, Sztuka); zapoczątkowana w 2 poł. XVIII w. rewolucja przem. spowodowała głębokie przemiany społ. i gosp.; od XIX w. Anglicy tworzą zurbanizowane i wysoko rozwinięte pod względem ekon. społeczeństwo Europy; utrzymali niektóre elementy tradycji społ.-polit. i obyczajowych związanych m.in. z ustrojem monarchicznym.







SZKOCJA, Scotland, część składowa Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Irlandii Pn.; obejmuje pn. część wyspy W. Brytania oraz położone na zach. od niej Hebrydy, a na pn. — Orkady i Szetlandy; od pd. graniczy z Anglią; pow. 78,8 tys. km2, 5,1 mln mieszk. (1993); stol. — Edynburg. Powierzchnia przeważnie górzysta i wyżynna; w pn.-zach. części G. Kaledońskie, ograniczone od pd.-wsch. zapadliskiem tektonicznym Glen
More, zajętym przez jeziora, m.in. Loch Ness; w środk. części Grampiany (Ben Nevis, 1343 m), na pd. od nich, między zat. Firth of Clyde na zach. i Firth of Forth na wsch. — Niz. Środkowoszkocka przechodząca ku pd. w Wyż. Południowoszkocką; gł. rz.: Clyde, Tweed, Tay; największe jezioro — Loch Lomond. Klimat umiarkowany, mor.; średnia temp. w styczniu wynosi ponad 3C, w lipcu — powyżej 14C; roczna suma opadów na większej części obszaru ponad 1000 mm, najwyższa w Grampianach — do 3600 mm; na Hebrydach Zewn. nie przekracza 1000 mm, na wsch. wybrzeżu — 630–810 mm. Góry przeważnie porośnięte roślinnością trawiastą lub krzewami; w krajobrazie dominują rozległe wrzosowiska i eksploatowane torfowiska; ok. 2/3 pow. zajmują pustkowia, rzadko zamieszkane; 3/4 ludności skupia się na Niz. Środkowoszkockiej, na której są położone największe miasta Szkocji — Glasgow i Edynburg; inne gł. m.: Aberdeen i Dundee na wsch. wybrzeżu.
Część środk. stanowi jeden z najważniejszych w W. Brytanii regionów przem., wyspecjalizowany w górnictwie węgla, a od lat 70. także w eksploatacji ropy naft. i gazu ziemnego z szelfu M. Północnego oraz w przemyśle maszyn., metal., elektron., chem., samochodowym, włók., spoż. (dawniej także w stoczn. i hutnictwie żelaza); na pozostałych obszarach Szkocji jest rozwinięte hutnictwo aluminium, przemysł celulozowo-papierniczy, włók., stoczn. (statki rybackie), precyzyjny, petrochem. (Grangemouth), rybny, browarniczy oraz produkcja whisky; wydobycie złota, srebra, rud cynku i chromu; 2/5 produkcji energii elektr. w Szkocji dostarczają elektrownie jądr. Chapel Cross, Hunterston, Dounreay; rozwinięte rybołówstwo mor. (2/3 połowów W. Brytanii); gł. porty rybackie: Peterhead, Aberdeen, Inverness; rolnictwo wysoko zmechanizowane, dominuje hodowla owiec, w niżej położonych regionach — hodowla bydła i uprawa zbóż (pszenica, jęczmień), na pd.-zach. warzywnictwo; ważną rolę odgrywa leśnictwo; rozwinięta turystyka; gł. port mor. — Glasgow, lotn. — Edynburg.
Historia. Ziemie dzisiejszej Szkocji były zasiedlane od III tysiącl. p.n.e., początkowo przez ludy nieindoeur., a w 2 poł. I tysiącl. p.n.e. również przez Celtów. Od lat 80. I w. n.e. do pocz. III w. próby podboju tego obszaru podejmowali od pd. Rzymianie; kilkakrotnie zdołali oni opanować pd. część ziem obecnej Szkocji., tj. po linię między zat. Firth of Clyde a Firth of Forth, gdzie ok. 142 wybudowali umocnienia zw. Wałem Antoninusa, natomiast 83–84 r. (za namiestnictwa Agrykoli w Brytanii) oraz 208–211 (pod wodzą ces. Septymiusza Sewera) usiłowali również zdobyć górzystą część pn.; ostatecznie po 211 Rzymianie wycofali się na linię Wału Hadriana między zat. Solway Firth a ujściem rz. Tyne, pozostawiając poza zasięgiem swej wladzy całość dzisiejszych ziem szkoc.; ich mieszkańców nazwali Piktami. W wyniku napływu od III w. Celtów z Irlandii (zwanych wtedy Szkotami) oraz najazdów w V–VI w. germ. Anglów, w VI–IX w. ziemie obecnej Szkocji zamieszkiwały 4 grupy etniczne: Piktowie na pn., irl. Szkoci na zach., Brytowie na pd.-zach. (w Strathclyde) oraz Anglowie na pd.-wsch. (część królestwa Nortumbrii). Od 2 poł. VI w. ziemie te objęła chrystianizacja, prowadzona gł. przez mnichów irl., których ważnym ośr. był klasztor na wyspie Iona, zał. 563 przez św. Kolumbę Starszego; od końca VIII w. do pocz. XIII w. wybrzeża atakowali Normanowie, podbijając i kolonizując część ziem pn. i zach. (zwł. wyspy).
W 843 doszło do połączenia się państw Szkotów i Piktów w jedno królestwo, w którym rolę dominującą politycznie i kulturowo odgrywali Szkoci (m.in. na całym obszarze upowszechnił się ich język gaelicki); od X–XI w. Królestwo Szkocji objęło także Strathclyde i pn. Nortumbrię (z Edynburgiem). W końcu XI w. na jego stosunki wewn. zaczęły oddziaływać wpływy anglonormandzkie, okrzepła też władza państw.; przyjęła się zasada primogenitury (zamiast dotychczasowych wyborów wśród członków rodu panującego, powodujących częste walki o tron), utrwalił się system feud., od pd. rozszerzał się zasięg języka ang.; w XII–XIII w. królowie Szkocji umocnili panowanie nad pn. wyżynami (gdzie do XVIII w. w organizacji społeczeństwa dominował system klanowy), a 1266 uzyskali Hebrydy. Wygaśnięcie 1290 rodzimej dynastii wywołało spór o sukcesję, w który interweniował Edward I ang.; mimo zawarcia 1295 przez Szkotów sojuszu z Francją (tzw. stary alians), 1296 Edward I opanował Szkocję.; wszczętą 1297 przez W. Wallace'a walkę o odzyskanie niepodległości zakończyło 1314 zwycięstwo Roberta I Bruce'a nad Anglikami pod Bannockburn; 1328 traktat w Northampton potwierdził niezależność Szkocji. Za panowania dyn. Stuartów (od 1371), a zwł. 1460–1513 za Jakuba III i Jakuba IV nastąpiło umocnienie się państwa; kształtowały się nowoż. struktury polit. (m.in. parlament), rozwijała kultura i oświata, założono uniwersytety: w Saint Andrews (1411), w Glasgow (1451) i Aberdeen (1495), powstały metropolie kośc. w Saint Andrews (1472) i Glasgow (1492); 1468–72 przyłączono Orkady i Szetlandy; władzę król. ograniczało możnowładztwo, wykorzystując do umacniania swej pozycji zwł. okresy regencji (kilkakrotne w XV–XVI w.) za małoletniości monarchów; wojny z Anglią, wszczynane 1513 i 1542 w sojuszu z Francją, kończyły się klęskami Szkotów. W XVI w. wpływy reformacji, a zwł. kalwinizmu (działalność J. Knoxa), doprowadziły do zerwania 1560 przez szkoc. parlament związku z Kościołem katol. i przyjęcia Wyznania wiary jako doktrynalnej podstawy narodowego, ewang.-reformowanego, prezbiteriańskiego Kościoła Szkoc.; próba rządzenia od 1561 Szkocją przez katoliczkę, Marię Stuart, zakończyła się wymuszoną abdykacją królowej 1567; jej syn, Jakub VI, po śmierci Elżbiety I ang. 1603 objął również tron ang. (jako Jakub I), łącząc Szkocję i Anglię unią personalną. Dążenia Jakuba i jego następcy, Karola I (1625–49), do kontrolowania Kościoła (popieranie episkopalizmu) oraz sprawowania władzy absolutnej wywoływały opór szkoc. prezbiterian; 1638 zawiązali oni konfederację (Covenant), a 1639 i 1640 odparli zbrojnie armię król. (tzw. wojny biskupie); po wybuchu 1642 wojny domowej w Anglii Szkoci początkowo poparli Długi Parlament (sojusz z 1643), później przeważyły wśród nich wpływy rojalistyczne i 1649 proklamowali Karola II królem; 1650 i 1651 zostali pokonani przez O. Cromwella, który 1652 włączył Szkocję do wspólnej z Anglią i Irlandią republiki (Commonwealth); nastąpiła faktyczna okupacja kraju przez wojska ang.; 1660 po restauracji Stuartów przywrócono ang.-szkoc. unię personalną; 1689 zgromadzenie stanów Szkocji uznało przewrót rewolucji ang. 1688–89 i objęcie panowania przez Wilhelma III Orańskiego w zamian za ostateczne zaakceptowanie uprzywilejowanej pozycji prezbiterianizmu w Szkocji (1690); opór części klanów wobec nowej władzy złamano siłą (1692 masakra w Glencoe).
W 1707 Anglia przeforsowała przekształcenie unii personalnej w realną; Szkocja stała się częścią Królestwa W. Brytanii; zlikwidowano odrębny parlament szkoc. w Edynburgu i do obu izb parlamentu w Londynie wprowadzono relatywnie niewielkie grupy szkoc. deputowanych i lordów; w zamian Szkocja uzyskała pomoc finansową, swobodę handlu z Anglią i jej koloniami oraz gwarancje odrębności sądownictwa, Kościoła i częściowo prawa. W 1715 i 1745–46 Szkocję objęły powstania jakobitów, dążących do przywrócenia panowania Stuartów; represje władz bryt. po 1746 doprowadziły do likwidacji struktury klanów, stanowiących dotąd zaplecze jakobityzmu i szkoc. separatyzmu; tępiono przejawy tożsamości kulturowej górali; usuwanie ich w 2 poł. XVIII w. i w 1 poł. XIX w. z ziemi, którą przeznaczano pod wypas owiec, doprowadziło do znacznego wyludnienia wyżyn. W poł. XVIII w. nastąpiło w Szkocji, a zwł. w pd. części kraju, znaczne przyspieszenie rozwoju ekon., będące w dużym stopniu skutkiem unii z Anglią i związane z ekspansją ang. przemysłu tekstylnego na ziemie szkoc. oraz z włączeniem się Szkocji do handlu kolonialnego. Druga poł. XVIII w. i pocz. XIX w. stały się także okresem bujnego rozkwitu nauki i kultury, znanego jako szkoc. oświecenie; jego gł. ośr. był Edynburg; tworzyli m.in.: filozof D. Hume oraz przedstawiciele szkockiej szkoły filozoficznej, ekonomista A. Smith, wynalazca J. Watt, poeci — R. Burns, J. Macpherson, A. MacDonald, powieściopisarz W. Scott; powstały towarzystwa nauk.: Tow. Król. w Edynburgu (1783) i Król. Akad. Szkoc. (1826); od 1802 ukazywało się wybitne pismo polit.-lit. „Edinburgh Review”. W końcu XVIII w. Szkocję objęła rewolucja przem., na pd. kraju rozwijał się przemysł ciężki i górnictwo, rozpoczął się szybki przyrost ludności (w okresie 1800–1900 z 1,5 do 4,5 mln). W ciągu XVIII–X