O wulkanach

Erupcje wulkanów należą do tych potężnych sił przyrody, których zawsze się lękano. Podczas wybuchu wulkanu masy lawy mogą spływać w dół po stoku, niszcząc wszystko po drodze. Potężna eksplozja może też wysadzić wierzchołek góry, wyrzucając jednocześnie w powietrze chmury gazów i kawałki materiału skalnego. Niezależnie od formy wybuchu, powoduje on zawsze zmiany w otoczeniu.

Termin "wulkan" oznacza otwór w skorupie ziemskiej, przez który wydostaje się z wnętrza ziemi magma, czyli płynna skała. Używany jest także w odniesieniu do góry zbudowanej z materiału skalnego gromadzącego się wokół tego otworu. Formowany przez tysiące lat wulkan może osiągnąć olbrzymie rozmiary, jak np. najwyższy szczyt Afryki - Kilimandżaro, który wznosi się 4800 metrów ponad otaczającego go równiny.
Czy wszystkie wulkany wyrzucają lawę?

Magma docierająca na powierzchnię ziemi nosi nazwę lawy. Jest to najczęściej spotykana postać wyrzucanego materiału. Niektóre lawy mają w chwili wypływu temperaturę ponad 1100*C i dużą płynność, toteż mogą przepłynąć wiele kilometrów, zanim ochłodzą się i skrzepną. Lawy o innym składzie mineralnym i temperaturze są mniej ruchliwe i krzepną znacznie szybciej, zatykając wylot wulkanu i hamując wypływ. Zawarte w magmie gazy wytwarzają w końcu wysokie ciśnienie, które wysadza korek i powoduje potężną eksplozję. W powietrze wylatują nawet oderwane od ścian krateru bloki skalne, zaś wyrzucona lawa może zastygnąć w powietrzu i spaść jako bomby wulkaniczne. W sąsiedztwie wulkanu mogą też spadać odłamki skalne, popioły i drobne kamyki zwane lapillami ( z włoskiego lapilli - kamyczki), a masy drobnoziarnistego popiołu i pyłu wulkanicznego mogą nadać ciemną barwę chmurze pary wodnej i innych gazów wydobywających się podczas wybuchu.
Czy wszystkie erupcje są jednakowe?

Lawy znacznie się między sobą różnią temperaturą i składem, siła wybuchu może więc być bardzo różna. Najmniej gwałtowne są erupcje typu hawajskiego, kiedy bardzo płynna lawa spływa spokojnie z krateru, formując rozległą kopułę. W erupcjach typu strombolijskiego kawałki gęściejszej lawy wyrzucane są podczas dość łagodnych, i na ogół ciągłych, eksplozji. Dużo silniejsze są erupcje typu wulkaniańskiego. Lawa tworzy wówczas korek blokujący wylot kanału w okresie między wybuchami. Gwałtowna eksplozja następuje wtedy, gdy olbrzymie ciśnienie gazów "odkorkowuje" wylot. Najgwałtowniejsze są erupcje typu peleańskiego, których nazwa pochodzi od wulkanu Mont Pelee na karaibskiej wyspie Martynice. W tym przypadku wybuch wyrzuca chmurę gorących gazów i popiołów, które posuwają się w dół, niszcząc wszystko cokolwiek napotkają po drodze.

Jak powstają wulkany?
Większość wulkanów to szerokie, kopulaste wulkany tarczowe lub strome, stożkowate stratowulkany. Wulkany tarczowe narastają w wyniku kolejnych wylewów bardzo płynnej lawy, która nim zakrzepnie, przebywa duże odległości. W rezultacie powstają łagodnie nachylone kopulaste góry, które mogą osiągnąć ogromne rozmiary. Przykładem jest leżąca na Hawajach Mauna Kea, wyrastająca ponad 9000 metrów nad dno oceaniczne. Jest to w rzeczywistości najwyższa góra świata, wyższa nawet niż himalajski Mount Everest.

Stratowulkany powstają w wyniku bardziej złożonego cyklu erupcyjnego. Spływy płynnej lawy z położonego na wierzchołku krateru, przeplatają się z wybuchami wyrzucającymi popiół lub inny materiał stały. Strome stoki są zbudowane na przemian z warstw zastygłej lawy i okruchów skalnych. Czasem lawa przebija się na powierzchnię kanałami pobocznymi, tworząc na stokach tzw. stożki pasożytnicze. Często jednak nic nie zaburza formowania się stoków i wiele stratowulkanów, do których należy np. japońska Fudżi-jama, odznacza się niemal doskonałą symetrią.

Który wybuch był najgroźniejszy?
Najsłynniejszy ze wszystkich wybuchów miał miejsce w roku 79 n.e., kiedy włoski wulkan Wezuwiusz wysadził swój wierzchołek i w ciągu kilku godzin całkowicie zasypał miasto Pompeje. Najsilniejszą erupcją w czasach nowożytnych był jednak wybuch wulkanu Krakatau, który nastąpił 27 sierpnia 1883 roku. Jego huk słyszalny był w odległej o 3700 kilometrów Australii. Eksplozja wywołała 30-metrowe fale morskie, które spowodowały śmierć około 36 tys. osób. Chmura wyrzuconego popiołu została rozniesiona przez wiatry dokoła globu ziemskiego, powodując na całym świecie widowiskowe zachody słońca przez ponad rok.

Gdzie znajduje się większość wulkanów?
Wulkany usytuowane są w miejscach, w których skorupa ziemska jest mało stabilna - na grzbietach oceanicznych i w dolinach ryftowych, gdzie płyty litosfery rozchodzą się, oraz wzdłuż niektórych krawędzi kontynentów, gdzie płyty napierają na siebie. Na tych obszarach występują częste trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów. Najwięcej wulkanów występuje w tzw. pierścieniu ognia wokół Oceanu Spokojnego. Znajduje się tam przeszło połowa czynnych wulkanów świata.

Czy wulkany mogą być pożyteczne?
Wybuchy wulkanów budzą zrozumiały strach, ponieważ powodują ofiary śmiertelne, niszczą całe miasta i zamieniają rozległe obszary w jałowe pustkowia. Efekty ich działalności mogą być jednak czasem korzystne. Bogaty w minerały materiał wulkaniczny przekształca się w żyzną glebę, wraca naturalna roślinność, a ludzie ponownie osiedlają się na terenach wulkanicznych, wabieni perspektywami wysokich plonów. Lawa i inne materiały wulkaniczne są stosowane jako materiał budowlany, zaś niektóre stare wulkany są ważnym źródłem siarki i innych cennych minerałów. Wielu uczonych sądzi, że większość naszych zasobów wodnych pochodzi z pary wodnej i innych gazów wyrzuconych przez wulkany.