Czy pytania i wątpliwości wyrażone w literaturze Młodej Polski mogą skłonić do refleksji i zadumy młodego człowieka żyjącego sto lat później?

Termin Młoda Polska, przyjęty jako nazwa epoki, która nastąpiła po pozytywizmie, wydaje się najtrafniejszy, najlepiej przylegający do zespołu zjawisk artystycznych, a także kulturalno-społecznych, które wystąpiły na naszych terenach na przełomie XIX i XX wieku. Nazwa ta wiąże się bezpośrednio z analogicznymi terminami występującymi w innych krajach Europy: Młode Niemcy, Młoda Skandynawia. Obok terminu Młoda Polska występują też, w odniesieniu do omawianej epoki, określenia: „neoromantyzm” i „modernizm”. Nazwa „neoromantyzm” wskazuje na związek nowej epoki z romantyzmem. Istotnie, w dziełach niektórych pisarzy (Wyspiański, Żeromski) wyraźne jest piętno tradycji romantycznej, zarówno w pojmowaniu sztuki i artysty, jak też w nawiązywaniu do ideałów niepodległościowych. „Modernizm” oznacza awangardowość, nowoczesność. Nazwa ta sugeruje więc oderwanie od aktualnych ideałów i tendencji, poszukiwanie nowych treści
i nowych środków wyrazu w sztuce.

Data początkowa Młodej Polski jest całkowicie umowna, gdyż nie wiążą się z nią żadne ważniejsze wydarzenia. Mimo tego, że w końcu wieku XIX ukazywały się jeszcze najwybitniejsze dzieła pozytywizmu („Lalka”-1890, „Nad Niemnem” i „Cham”- 1888, „Pan Wołodyjowski”- 1888, „Faraon”-1890) wyraźne były już symptomy rozczarowania do ideałów tej epoki. Jednocześnie od roku 1887 wychodziło w Warszawie pod redakcją Zenona Przesmyckiego - Miriama pismo „Życie”, które przyniosło powiew modernizmu z Zachodu, prezentowało utwory poetów zapowiadających nową epokę. Przełom antypozytywistyczny notowany jest już w latach osiemdziesiątych XIX wieku. Występujące wówczas symptomy światowego kryzysu ekonomicznego spowodowały zachwianie wiary w ideały, które się nie sprawdziły.

Przełomowe daty okresu Młodej Polski stanowią wydarzenia artystyczne lub historyczne, które wpłynęły na istotny sposób na świadomość literacką i społeczną. I tak
w roku 1901 wystawione zostało „Wesele”, podejmujące rozrachunek z niektórymi postawami pokolenia. Rok 1905 pokazał, że obojętność społeczna literatury, jaką głosili moderniści jest niemożliwa, gdyż nastawienie wyłącznie estetyczne stawia sztukę na marginesie życia. Rok 1914 - wybuch I wojny światowej - potwierdził koniec epoki stabilizacji i spokoju. Jednak ustalenie daty końcowej okresu na rok 1918 podkreśla wyzwolenie się literatury z serwitutów narodowych przez fakt odzyskania niepodległości.

Przełom wieku na zachodzie Europy przyniósł nastroje zagrożenia, niepokoju
i pesymizmu. Ideały poprzedniej epoki doprowadziły do przerostu w sferze materialnej, utrwalenia się pozycji mieszczaństwa z jego płytkimi ograniczonymi dążeniami
i konserwatyzmem. Jednym więc z przejawów nowej epoki jest bunt przeciw zastanemu światu i jego obyczajowości. Artyści demonstrowali przeciwko postawom filisterskim, obłudzie, głosząc bezwzględny kult sztuki, która nie miała być ani tendencyjna
i umoralniająca, ani użyteczna i demokratyczna. Prowokowali też często opinię publiczną stylem życia, swobodą obyczajową, nawet strojem. Wyrażała się w tym chęć ucieczki od zmaterializowanego świata burżuazji w krainę czystego piękna.

Nastroje epoki oddaje termin, którym się ją określa – „fin de siecle”, czyli koniec wieku. Mówi on o schyłkowości, przeczuciu kresu pewnej formacji kulturowej,
o nadchodzących zmianach obyczajowych i społecznych. Nastroje tej epoki wyrażane są też przez określenie dekadentyzm. Zarówno w literaturze, jak i w życiu dawały się zaobserwować nastroje zwątpienia w postęp, w możliwości rozwiązania społecznych i moralnych problemów ludzi. Poczucie zagrożenia i kryzys wartości przejawiały się w melancholii, smutku, tęsknocie za nieznanym i niewiadomym, w rozbudzeniu erotyki będącej swoistym lekiem na cierpienie. Złożoność i różnorodność artystyczna omawianej epoki wyraziła się m.in. w wielości kierunków artystycznych, występujących w literaturze i sztukach plastycznych.

Powieścią, której tematyka poruszona jest bardzo podobna do obecnej sytuacji nie tylko w Polsce, ale i na całym świecie jest „Lalka” Bolesława Prusa. Zachowanie arystokratów, którzy nie interesują się wspomaganiem biednych i tylko czasami organizują niewydolną pomoc, będące fałszywą filantropią, służącą tylko rozrywce zamożnych ludzi
i nie przynoszącą poprawy sytuacji ludzi biednych. Kapitał skupiony był w rękach Żydów
i Niemców, w „Lalce” w ogóle nie występują polscy przedsiębiorcy. Polacy, zamiast starać się zdobywać wiedzę i praktykę, głównie skupiają się na krytykowaniu Żydów. Kobieta, która była zmuszona do samodzielności – Helena Stawska, z trudem zarabia na skromne życie, a jej pensja jest dużo mniejsza niż innych mężczyzn. Na tym przykładzie Prus chciał pokazać,
że status kobiety w społeczeństwie jest wciąż niższy niż mężczyzny.
Kolejnym aspektem życia społecznego, w którym łatwo można zauważyć podobieństwo do dzisiejszych czasów jest laicyzacja obyczajów. Bolesław Prus chciał przez „Lalkę” pokazać, że wciąż panują stare, fałszywe przekonania, a moralność zostaje zastępiona prawem pieniądza. Kobiety sprzedają własne uczucia za bezpieczeństwo finansowe. Wychodzą za mąż po to, aby zdradzać i czekać na ich śmierć. Uczciwość i poczucie szlachetności dla niektórych ludzi nie miało najmniejszego znaczenia.

Dlatego też uważam, że pytania i wątpliwości literatury Młodej Polski mogą skłonić młodego czytelnika do refleksji. Dzisiejsze problemy, przemiany, sytuacja polityczna mają dużo wspólnego z tym co działo się ponad wiek temu. Młoda Polska wyrosła na przemianach społecznych – rozwoju kapitalizmu, rewolucji przemysłowej, co spowodowało widoczne zmiany obyczajowości, wprowadziły brak poczucia stabilizacji oraz klęskę programów i haseł pozytywistycznych. W postmodernistycznej erze, w której obecnie się znajdujemy, Polacy przechodzą przez podobne przemiany. Mimo, że komunizm obalony został ponad 16 lat temu, to ludzie wciąż nie mogą się przyzwyczaić do kapitalizmu, którego skutki są oczywiste. Głównym celem kapitalizmu jest zdobywanie zysków, ludzie natomiast, tworzący społeczeństwo schodzą na drugi plan. Ludzie przestają wierzyć w to, że poprzez naukę wytłumaczone mogą być wszystkie otaczające nas zjawiska i szukają, tak jak społeczeństwo Młodej Polski, spokoju i pocieszenia w przyrodzie i naturze. Młoda Polska była epoką pełną sprzeczności. Twórcy powoływali się często na tradycję romantyzmu, z której przejęli kult silnej indywidualności, twórcy skłóconego ze społeczeństwem, nie dorastającym do niego,
a również poszukiwanie ideału, duszy i wartości metafizycznych.