Nagroda Nobla jest pierwszą międzynarodową nagrodą wręczana od 1901 roku za osiągnięcia w dziedzinach: fizyki, chemii, medycyny, literatury oraz działań na rzecz pokoju. Nagroda składa się z medalu, osobistego dyplomu oraz nagrody pieniężnej. W 1968 roku Bank Szwedzki ustanowił także Nagrodę w dziedzinie nauk ekonomicznych, którą zadedykował pamięci Alfreda Nobla, fundatora pozostałych nagród. Na początku nawet więcej niż trzech zwycięzców mogło podzielić się Nagrodą Nobla, chociaż nigdy nie doszło do tego w praktyce. Paragraf czwarty Statutu Fundacji Nobla został poprawiony w 1968 roku, ograniczając liczbę zwycięzców do maksymalnie trzech. Dawniej było również tak, że osoba mogła zostać wyróżniona nagrodą pośmiertnie, jeśli nominacji dokonano przed datą 1 lutego tego samego roku, w którym nominowany zmarł.
Opiera się ona na fundacji siedziby w Sztokholmie, założonej w 1900 roku w celu zrealizowania testamentu szwedzkiego chemika i przemysłowca Alfreda Bernarda Nobla zmarłego w 1896 roku. W testamencie swoim pisał on: ”Z całą resztą mego nadającego się do upłynnienia swego majątku należy postąpić w sposób następujący: wykonawcy testamentu mają zainwestować kapitał w godnych zaufania papierach wartościowych, aby stanowił fundusz, od którego odsetki będą corocznie rozdzielane w formie nagród osobom, które w czasie ubiegłego roku uczyniły najwięcej dla dobra ludzkości. Jedna część tych odsetek przypaść powinna osobie, która dokonała najważniejszego odkrycia lub wynalazku na polu fizyki; następna na polu chemii; inna jeszcze – w dziedzinie medycyny lub fizjologii; inna – twórcy najwybitniejszego dzieła literackiego o tendencji idealistycznej; ostatnia wreszcie część dla osoby, która uczyniła najwięcej dla braterstwa między narodami, zniesienia lub zmniejszenia stałych armii i dla organizowania kongresów pokojowych. Nagrody za fizykę i chemię przydzielać będzie Szwedzka Akademia Nauk, za literaturę – Akademia w Sztokholmie, a za obronę pokoju – komitet 5 osobowy wybrany przez Parlament Norweski. Jest moim wyraźnym życzeniem, aby przydzielając nagrody nie brano pod uwagę narodowości kandydatów, aby otrzymał ją ten, kto najbardziej na nią zasłużył, czy będzie Skandynawem, czy nie”. Zgodnie ze statutami Nagrody Nobla, każdy dokument przygotowany przez szwedzkich jurorów od 1901 roku, mówiący o tym kto był kandydatem, kto wygrał, a kto nie i dlaczego, strzeżony jest fanatycznie przed osobami postronnymi, choć papiery te stanowią najkompletniejsze zapewne w dziejach zapisy ocen wartościujących w nauce, niezmiernie cennych dla wychowawców i organizatorów badań naukowych. Są one tajne i takimi pozostają, choć pewnie jurorzy Nagrody Nobla ostatnio zgodzili się udostępnić te dokumenty starannie wyselekcjonowanym jednostkom… po upływie lat 60. Najczęściej podawanym powodem tej tajemniczości jest chęć obrony jurorów przed naciskami ze strony nazbyt zapalczywych kandydatów. Pozwala ona również na szczerość wypowiedzi, nie do pomyślenia przy jawniejszym sposobie działania.
POKOJOWA NAGRODA NOBLA
Pokojowa Nagroda Nobla zawsze miała i ma dodatkowy wymiar: jest nie tylko nagrodą za zasługi na rzecz pokoju i praw człowieka, ale także, a czasem przede wszystkim, sygnałem politycznym. Tak było, kiedy Nobla dostawał Nelson Mandela (w RPA panował jeszcze apartheid) czy Lech Wałęsa (ileż nadziei przyniosła ta nagroda w ponurym roku 1983). Nie tylko nagrodą, ale też sygnałem były Noble dla Peresa i Arafata oraz dla Hume’a i Trimble’a, za doprowadzenie do umów pokojowych na Bliskim Wschodzie i w Irlandii Północnej (dziś pierwsza jest martwa, druga w impasie). W 2001 r. nagrodzono ONZ i jej szefa Kofi Annana, a ponieważ Narody Zjednoczone nie mogły akurat pochwalić się niczym szczególnym, decyzję interpretowano jako krytykę Waszyngtonu, podejmującego po 11 września wyzwanie „wojny z terrorem”.
A jakie przesłanie niesie tegoroczny Nobel Pokoju? Jego laureat Jimmy Carter jako prezydent USA w latach 1977-81 mówił głośno o łamaniu praw człowieka za „żelazną kurtyną”, doprowadził do pokoju izraelsko-egipskiego w 1978 r., a po agresji ZSRR na Afganistan wymógł w 1980 r. na Amerykańskim Komitecie Olimpijskim ogłoszenie bojkotu igrzysk w Moskwie. Potem, na emeryturze, występując jako mediator, miał dobrą wolę, ale z efektami było gorzej: albo ich nie było (Kuba, Korea), albo ktoś wykorzystywał jego deklarowaną bezstronność – jak oblegający Sarajewo Serbowie, którzy na jego wizycie skorzystali politycznie.
Skoro o Sarajewie mowa: na przykładzie tego miasta i jego mieszkańców, zabitych bądź okaleczonych fizycznie i psychicznie podczas paroletniego oblężenia, widać konkretnie ów dylemat wojny i pokoju. A także skutki wynoszenia idei mediacji do rangi naczelnej zasady.
W latach 80. Stefan Kisielewski ironizował na temat nazwy ruchu młodych opozycjonistów „Wolność i Pokój”. W polityce nie da się, twierdził felietonista „TP”, połączyć wolności i pokoju – albo jest wolność bez pokoju, albo odwrotnie. W istocie, w latach 1945-89 mieliśmy pokój (nie licząc „konfliktów zastępczych” w Azji i Afryce), ale za cenę braku wolności w tej części globu, nad którą panował komunizm.
Potem przyszedł rok 1989 – i okazało się, że dylemat „wolność czy pokój?” pozostaje aktualny. Może nawet bardziej niż przedtem, bo upadek komunizmu sprawił, iż otwarty udział któregoś z mocarstw w konflikcie zbrojnym nie musi już prowadzić do wojny totalnej. Ale musiało minąć kilka lat, zanim przeważył pogląd, że są sytuacje, w których wolno wymusić siłą poszanowanie praw ludzkich. Tak było latem 1995, gdy dopiero naloty zachodniego lotnictwa, wspierające ofensywę wojsk chorwackich i bośniackich, zniosły blokadę Sarajewa i doprowadziły do rozejmu – oraz wiosną 1999 w Kosowie i jesienią 2001 w Afganistanie, gdzie międzynarodowa koalicja obaliła dyktaturę talibów – sojuszników bin Ladena. Także dziś celem antyirackiej kampanii Busha nie jest wojna sama w sobie, ale zmuszenie Husajna do tego, czego w latach 90. nie udało się osiągnąć na drodze pokojowej: zrealizowania postanowień ONZ o zniszczeniu broni masowej zagłady i zapobieżenie odbudowie tych arsenałów – jeśli nie będzie innego sposobu, usuwając dyktatora.
Jeśli uznamy tę zmianę w myśleniu o dylemacie „wojny i pokoju” za pozytywną, to Nobel dla Jimmy Cartera staje się sygnałem dwuznacznym. Można się spierać, na ile takie czy inne metody Busha są dziś najlepsze. Trudno jednak pojąć, dlaczego drugi rok z rzędu Komitet Noblowski ruga nie światowych oprychów, ale występujących przeciw nim Amerykanów. Uzasadnienie ubiegłorocznej nagrody dla ONZ – że „najlepsza droga do światowego pokoju prowadzi przez ONZ” (co w latach 90. okazało się przecież nieprawdą!) – odczytano nie bez racji jako krytykę Stanów Zjednoczonych, które właśnie rozpoczynały ofensywę przeciw talibom i al-Qaidzie. Teraz Komitet znowu śle przesłanie przeciw Bushowi, i to nie aluzyjne: jego przewodniczący Gunnar Berge mówi tak, jakby to nie Carter (krytykujący politykę Busha) dostawał Nobla, ale Bush anty-Nobla.
W uzasadnieniu tegorocznej nagrody czytamy: „W obecnej sytuacji, gdy grozi użycie siły, Carter obstawał przy zasadzie, że konflikty muszą być rozwiązywane w możliwie największym zakresie przez pośrednictwo i międzynarodową współpracę na bazie prawa międzynarodowego, szacunku dla życia ludzkiego i rozwoju gospodarczego”. Szkoda, że Komitet Noblowski nie sprecyzował, jakiego to dyktatora udało się w minionej dekadzie skłonić – przez „pośrednictwo...” itd. – do poszanowania życia ludzkiego...
Laureaci Pokojowej Nagrody Nobla
2003
Shirin Ebadi z Iranu, działaczka na rzecz demokracji i przestrzegania praw człowieka
2002
Były prezydent Stanów Zjednoczonych Jimmy Carter
2001
ONZ i sekretarz generalny ONZ Kofi Annan (Ghana)
2000
Kim Dae Jung (Korea Południowa) za jego działania na rzecz demokracji i praw człowieka, a szczególnie pokoju i pojednania z Koreą Północną
1999
Lekarze Bez Granic, Bruksela
1998
John Hume (Wielka Brytania) i David Trimble (Wielka Brytania) za wysiłki znalezienia pokojowego rozwiązania konfliktu w Irlandii Północnej
1997
International Campaign to Ban Landmines (ICBL) i Jody Williams (USA) za wysiłki na rzecz zakazu stosowania i wyeliminowania min przeciwpiechotnych
1996
Carlos Felipe Ximenes Belo (Timor Wschodni) i Jose Ramos-Horta (Timor Wschodni) za prace na rzecz sprawiedliwego i pokojowego rozstrzygnięcia konfliktu w Timorze Wschodnim
1995
Joseph Rotblat (Polska/Wielka Brytania) i Pugwash Conferences on Science i World Affairs, za wysiłki w walce ze zbrojeniami jądrowymi
1994
Jaser Arafat (Palestyna), Shimon Peres (Izrael) i Yitzhak Rabin (Izrael)
1993
Nelson Mandela (Republika Południowej Afryki) i Frederik Willem De Klerk (Republika Południowej Afryki)
1992
Rigoberta Menchu Tum (Gwatemala), za działania na rzecz praw człowieka, szczególnie wśród tubylców
1991
Aung San Suu Kyi (Birma), przywódczyni opozycji i orędowniczka praw człowieka
1990
Michaił Gorbaczow (ZSRR) za działania na rzecz zakończenia Zimnej wojny
1989
Tenzin Gyatso - XIV Dalajlama (Tybet)
1988
Siły Pokojowe ONZ, Nowy Jork
1987
Oscar Arias Sanchez (Kostaryka) za zapoczątkowanie negocjacji pokojowych w Ameryce Środkowej
1986
Elie Wiesel (USA)
1985
International Physicians for the Prevention of Nuclear War, Boston
1984
Bishop Desmond Mpilo Tutu (Republika Południowej Afryki) za walkę z apartheidem
1983
Lech Wałęsa (Polska), założyciel Solidarności i aktywista praw człowieka
1982
Alva Myrdal (Szwecja) i Alfonso Garca Robles (Meksyk), delegaci do Rozbrojeniowego Zgromadzenia Ogólnego ONZ
1981
Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR), ONZ
1980
Adolfo Perez Esquivel (Argentyna), działacz na rzecz praw człowieka
1979
Matka Teresa (Indie)
1978
Mohamed Anwar Al-Sadat (Egipt) i Menachem Begin (Izrael) za negocjacje pokojowe między Egiptem i Izraelem
1977
Amnesty International, Londyn
1976
Betty Williams i Mairead Corrigan, założycielki Northern Ireland Peace Movement (później przemianowany na Community of Peace People)
1975
Andriej Sacharow (ZSRR) za kampanię na rzecz praw człowieka
1974
San Mac Bride (Irlandia), przewodniczący International Peace Bureau i Komisji ds. Namibii ONZu
Eisaku Sato (Japonia), premier
1973
Henry A. Kissinger (USA) i LeDuc Tho (Wietnam, nie przyjął) za porozumienie pokojowe z Wietnamem
1972
nie przyznano
1971
Willy Brandt (RFN), za Ostpolitik (politykę wschodnią) Niemieckiej Republiki Federalnej, odnoszącą się do nowej postawy wobec krajów Europy Wschodniej i Niemieckiej Republiki Demokratycznej
1970
Norman Borlaug (USA), za badania w International Maize i Wheat Improvement Center
1969
Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP = ang. ILO), Genewa
1968
Ren Cassin (Francja), przewodniczący European Court for Human Rights
1966-1967
nie przyznano
1965
United Nation's Children's Fund (UNICEF)
1964
Martin Luther King, aktywista praw obywatelskich
1963
Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża
Liga Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża, Genewa
1962
Linus Carl Pauling (USA) za kampanię przeciw próbom z bronią jądrową
1961
Dag Hjalmar Agne Carl Hammarskjld (Szwecja), sekretarz generalny ONZ (przyznano pośmietnie)
1960
Albert John Lutuli (Republika Południowej Afryki), przewodniczący ANC (African National Congress)
1959
Philip J. Noel-Baker (Wielka Brytania), za wytężoną pracę przez całe życie dla międzynarodowego pokoju i współpracy
1958
George Henri Pire (Belgia), przewodniczący l'Europe du Coeur au Service du Monde, organizacji pomocy dla uchodźców
1957
Lester Bowles Pearson (Kanada), przewodniczący 7-ej sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ
1955-1956
nie przyznano
1954
Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR), ONZ
1953
George Catlett Marshall (USA) za Plan Marshalla
1952
Albert Schweitzer (Francja) za założenie Lambarene Hospital w Gabonie
1951
Lon Jouhaux (Francja), przewodniczący International Committee European Council, vice przewodniczący International Confederation of Free Trade Unions, vice przewodniczący World Federation of Trade Unions, członek ILO Council, delegat w ONZ
1950
Ralph Bunche za mediację w Palestynie (1948)
1949
Lord John Boyd Orr of Brechin (Wielka Brytania), dyrektor General Food and Agricultural Organization, przewodniczący Międzynarodowej Rady Pokoju, przewodniczący World Union of Peace Organizations
1948
nie przyznano
1947
The Friends Service Council (Wielka Brytania) i The American Friends Service Committee (USA), w imieniu Religious Society of Friends, szerzej znani jako Kwakrzy
1946
Emily Greene Balch (USA), honorowa międzynarodowa przewodnicząca Women's International League for Peace and Freedom
John Raleigh Mott (USA), przewodniczący International Missionary Council i przewodniczący World Alliance of Young Men's Christian Associations
1945
Cordell Hull (USA) dla współzałożyciela United Nations
1944
Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (przyznano wstecznie w 1945)
1939-1943
nie przyznano
1938
Międzynarodowe Nansenowskie Biuro do Spraw Uchodźców, Genewa
1937
Viscount Cecil of Chelwood (Lord Edgar Algernon Robert Gascoyne Cecil), założyciel i przewodniczący International Peace Campaign
1936
Carlos Saavedra Lamas (Argentyna), przewodniczący Ligi Narodów i mediator w konflikcie między Paragwajem i Boliwią
1935
Carl Von Ossietzky (Dania), dziennikarz pacyfistyczny
1934
Arthur Henderson (Wielka Brytania), przewodniczący Disarmament Conference Ligi Narodów
1933
Sir Norman Angell (Ralph Lane) (Wielka Brytania), pisarz, członek Komitetu Wykonawczego Ligi Narodów i National Peace Council
1932
nie przyznano
1931
Jane Addams (USA), międzynarodowa przewodnicząca Women's International League for Peace and Freedom
Nicholas Murray Butler (USA) za propagowanie Briand-Kellogg Pact
1930
Archbishop Lars Olof Nathan (Jonathan)
Sderblom (Szwecja), przywódca ruchu ekumenicznego
1929
Frank Billings Kellogg (USA) za Briand-Kellogg Pact
1928
nie przyznano
1927
Ferdinand Buisson (Francja), założyciel i przewodniczący League for Human Rights
Ludwig Quidde (Dania), delegat na wiele konferencji pokojowych
1926
Artistide Briand (Francja) za Locarno Treaty i Briand-Kellogg Pact
Gustav Stresemann (Dania) za Locarno Treaty
1925
Sir Austen Chamberlain (Wielka Brytania) for the Locarno Treaty
Charles Gates Dawes (USA), przewodniczący Allied Reparation Commission i twórca Dawes Plan
1923-1924
nie przyznano
1922
Fridtjof Nansen (Norwegia), norweski delegat w Lidze Narodów, twórca paszportu nansenowskiego dla uchodźców
1921
Karl Hjalmar Branting (Szwecja), premier, szwedzki delegat w Radzie Ligi Narodów
Christian Lous Lange (Norwegia), sekretarz generalny Unii Międzyparlamentarnej
1920
Lon Victor Auguste Bourgeois, przewodniczący Rady Ligi Narodów
1919
Thomas Woodrow Wilson (USA) za założenie Ligi Narodów
1918
nie przyznano
1917
Międzynarodowy Czerwony Krzyż, Genewa
1914-1916
nie przyznano
1913
Henri La Fontaine (Belgia), przewodniczący Międzynarodowego Stałego Biura Pokoju
1912
Elihu Root (USA), za inicjatywy w różnych porozumieniach arbitrażowych
1911
Tobias Michael Carel Asser (Holandia), twórca International Conferences of Private Law w Hadze
Alfred Hermann Fried (Austria), założyciel Die Waffen Nieder
1910
Bureau International Permanent De La Paix (Permanent International Peace Bureau), Berno
1909
Auguste Marie Francois Beernaert (Belgia), członek Cour Internationale d'Arbitrage
Paul Henribenjamin Balluet D'estournelles De Constant, Baron De Constant De Rebecque (Francja), założyciel i przewodniczący francuskiej grupy parlamentarnej arbitrażu międzynarodowego. Założyciel Comit de dfense des intrets nationaux et de conciliation internationale
1908
Klas Pontus Arnoldson (Szwecja), założyciel Szwedzkiej Ligii Pokojowej i Arbitrażowej
Fredrik Bajer (Dania), honorowy przewodniczący Międzynarodowe Stałe Biuro Pokoju
1907
Ernesto Teodoro Moneta (Włochy), przewodniczący Lombard League of Peace. :Louis Renault (Francja), profesor prawa międzynarodowego
1906
Theodore Roosevelt (USA), prezydent U.S.A, za przygotowanie traktatu pokojowego w wojnie rosyjsko-japońskiej
1905
Baroness Bertha Sophie Felicita Von Suttner, ne Countess Kinsky von Chinic und Tettau (Austria), pisarka, honorowa przewodnicząca Międzynarodowe Stałe Biuro Pokoju
1904
Instytut Prawa Międzynarodowego (Gent, Belgia)
1903
Sir William Randal Cremer (Wielka Brytania), sekretarz International Arbitration League
1902
lie Ducommun (Szwajcaria) i Charles Albert Gobat, honorowi sekretarze Międzynarodowe Stałe Biuro Pokoju w Bernie
1901
Jean Henri Dunant (Szwajcaria), założyciel Czerwonego Krzyża i inicjator Konwencji Genewskiej
Frdric Passy (Francja), założyciel i przewodniczący Societe Francaise pour l'arbitrage entre nations