System polityczny Republiki Włoskiej

Wybory parlamentarne 1994 r. stanowiły symboliczny przełom między Pierwszą i Drugą Republiką Włoską, a także linię podziału między dotychczasowym systemem partyjnym a nowymi strukturami politycznymi.

System partyjny Pierwszej Republiki Włoskiej (1945-1994)
Zgodnie z Konstytucją Republiki Włoskiej z 1948 r. partie polityczne były głównym czynnikiem demokratycznego porządku. Ustawa zasadnicza za¬kładała „[...] prawo swobodnego zrzeszania się w partie celem wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie się polityki narodowej" (art. 49). Doświadczenia minonego okresu państwa autoryzowanego spowodowały, iż w konstytucji zakazano restytucji w jakiejkolwiek formie rozwiązanej partii faszystowskiej. Art. 18 głosi „[...] zakazane są stowarzyszenia tajne oraz takie, które dążą do osiągnięcia, również pośrednio, celów politycznych przy pomocy organizacji o charakterze wojskowym".
System partyjny I Republiki Włoskiej był klasycznym systemem wielopartyjnym. Istniało w nim wiele ugrupowań politycznych — od wielkich, dobrze zorganizowanych partii masowych po zupełnie drobne ugrupowania, często nie działające nawet w skali całego kraju! Rozdrobnieniu włoskiej sceny politycznej towarzyszył tzw. syndrom kryzysów, jaki po dziś dzień odczuwają Włochy. Syndrom kryzysów oznacza nakładające się sprzeczności wynikające z kontrowersji wokół kształtu struktur społeczno-politycznych (kryzys moder¬nizacji), stosunku do Kościoła i religii (kryzys sekularyzacji), rozdziału dochodu narodowego (kryzys dystrybucji). Ponadto przez cały czas występowały spory regionalne oraz pogłębiająca się przepaść między rozwiniętą ekonomicznie północą kraju a jego południem, zacofanym gospodarczo i społecznie. Kon¬sekwencją tych kryzysów były zarówno podziały między partiami politycznymi, jak i frakcyjność wewnątrz poszczególnych ugrupowań.
Główne partie polityczne przez cały okres powojenny nawiązywały do trzech grup tradycji ideowych: laickiej (Włoska Partia Liberalna, Włoska Partia Republikańska oraz ruchy związane z niemarksistowską lewicą laicką na czele z Partią Radykalną); katolickiej (Chrześcijańska Demokracja); marksistowskiej (Włoska Partia Komunistyczna i Włoska Partia Socjalistyczna).
Charakterytyczną cechą włoskiego systemu partyjnego Pierwszej Republiki była względna w nim dominacja partii chadeckiej. Bez względu na przesunięcia głosów w kolejnych wyborach parlamentarnych czy regionalnych chadecja była partią, która uzyskiwała największą liczbę głosów — niekiedy nawet przeszło 40%. Przyczynami takiego stanu rzeczy były m.in.: swoista „kolonizacja" państwa przez chadecję, podporządkowanie partii wielkiej liczby agend pań¬stwowych, umiejętność adaptowania się do różnych uwarunkowań i zmian wewnętrznych. W konsekwencji nie było jakościowej wymiany między wię¬kszością rządową a opozycją.
W rozwoju systemu partyjnego po II wojnie światowej można wyróżnić kilka okresów.
Rok 1944—1945 to rządy tzw. esarchii, tj. parytetowej koalicji sześciu partii, które narodziły się lub odrodziły w okresie ruchu oporu i uczestniczyły w Komitecie Wyzwolenia Narodowego (komuniści, socjaliści, Partia Czynu, republikanie, chadecja, liberałowie). Lata 1946—1947 to okres władzy koalicji trzech partii (chrześcijańskich demokratów, socjalistów, komunistów), które łącznie uzyskały ponad 75% głosów w pierwszych wyborach powszechnych. Te dwa pierwsze okresy oznaczały więc system kooperacji partii, obejmujący wszystkie liczące się na scenie politycznej Włoch ugrupowania. Momentem przełomowym były wybory w 1948 r., kiedy to chadecja otrzymała prawie 48,5% głosów. Nastąpił nowy układ sił partyjnych, który z mniejszymi lub większymi zmianami utrzymał się aż do lat 1990. Istotne w nim były zależności między wielkimi a małymi partiami z jednej i między wielkimi partiami z drugiej strony. W latach 1948—1962 chadecja usiłowała tworzyć rządy samodzielne lub opierające się na koalicjach centralnych. Od 1963 r. zawiązała koalicję centrolewicową (z socjalistami). Po wyborach regionalnych w 1975 r. zawiodła linia polityczna partii polegająca na całkowitym izolowaniu komunistów. Próbą przezwyciężenia istniejącego układu sił, w którym nie można było sformować rządu, była zgoda na pośrednią współpracę z ko¬munistami i na ich poparcie w ramach wspólnej większości parlamentarnej. Komuniści, w ramach tzw. kompromisu historycznego, zmierzali do po¬rozumienia z chadecja i socjalistami, aby w ten sposób przejąć współod¬powiedzialność za rządy. Niepowodzenie tego przedsięwzięcia spowodowało, że komuniści zmienili koncepcję działania. Wysunęli idee alternatywy de¬mokratycznej wobec rządów chadecji, zakładającej porozumienie między siłami lewicy. Początek lat 1980. był powrotem do koalicji centrolewicowej z udziałem socjalistów. Stało się to możliwe po rezygnacji socjalistów z koncepcji tzw. alternatywy lewicowej (1978) i zaakceptowanie współpracy z blokiem ugrupowań laickich i katolickich. Lata 1970. 1980. były okresem pojawiania się na scenie politycznej Włoch nowych ugrupowań i ruchów politycznych: zielonych, pacyfistów, ruchów feministycznych.
W okresie Pierwszej Republiki Włoskiej rządy były niestabilne i zmieniały się aż 51 razy. Kolejne rządy opierały się na niezmienionym lub podobnym układzie partyjnym. Było to spowodowane bezalternatywnością polityczną i brakiem wymiany elit przywódczych. Pozostająca w ciągłej opozycji partia komunistyczna nie mogła stanowić alternatywy ze względu na jej wizję radykalnych przemian istniejącego systemu politycznego. W izolacji pozo¬stawała również prawica reprezentowana przez neofaszystowski Włoski Ruch Społeczny.

Kształtowanie się systemu partyjnego Drugiej Republiki Włoskiej
W wyniku wyborów parlamentarnych z 1994 r. wyłoniły się dwa bloki partyjne: prawicowy i lewicowy. W skład obejmującej władzę prawicy wcho¬dziły: Forza Italia, Liga Północna i Sojusz Narodowy. Opozycyjna lewica była zdominowana przez postkomunistyczną Demokratyczną Partię Lewicy.
Ta jakościowa zmiana systemu partyjnego była następstwem zarówno załamania się, a potem utraty znaczenia tradycyjnych partii politycznych Pierwszej Republiki, jak i zmian prawnoustrojowych. Najważniejszą z nich była wprowadzona w 1993 r. nowa większościowo-proporcjonalna ordynacja wyborcza do Izby Deputowanych i Senatu. Zastosowanie zasady większości, w wyniku którego obsadzano 75% miejsc w obu izbach parlamentu sprzyjało ukształtowaniu dwubiegunowego systemu partyjnego. Premierem koalicyjnego rządu prawicowego został Silvio Berlusconi, przywódca Forza Italia, ugrupo¬wania, które uzyskało największy odsetek głosów — 21% w wyborach parlamentarnych. Autorytet Berlusconiego i popularność Forza Italia stop¬niowo się zmniejszały. Złożyły się na to podejrzenia o skandale łapówkowe, rządowe decyzje ograniczające drastycznie świadczenia socjalne oraz wydanie niepopularnego dekretu, umożliwiającego opuszczenie więzienia przez skorum¬powanych polityków Pierwszej Republiki Włoskiej. Przedterminowe wybory parlamentarne w 1996 r. przyniosły sukces ugrupowaniom centrolewicowym, w tym m.in. Demokratycznej Partii Lewicy, popularom z Włoskiej Partii Ludowej, Zielonym, Włoskiej Odnowie. Utworzyły one koalicję Drzewo Oliwne (L'Ulivo). W opozycji znalazły się ugrupowania centroprawicowe, tzw. Biegun Wolności, w tym m.in. Forza Italia, Sojusz Narodowy, Centrum Chrześcijańsko-Demokratyczne, Zjednoczeni Chrześcijańscy Demokraci i rydkałowie. Poza blokami pozostały: Liga Północna i Odbudowa Komunistyczna.

Główne ugrupowania polityczne współczesnych Wioch
We współczesnych Włoszech działa wiele partii politycznych. W wy¬borach uczestniczy zwykle ponad 500 ugrupowań. System partyjny Republiki Włoskiej znajduje się w procesie jakościowych przeobrażeń. Niektóre z tradycyjnych partii włoskich straciły zupełnie na znaczeniu, np. Włoska Partia Socjalistyczna, Włoska Partia Socjaldemokratyczna, Włoska Partia Republikańska, Włoska Partia Liberalna. Inne, działające w przeszłości, ugrupowania walczą o przetrwanie, często zmieniając nazwy i programy, np. partie postkomunistyczne i postchadeckie. Pojawiły się zupełnie nowe ugrupowania zdobywające nieoczekiwanie duże poparcie, np. Forza Italia czy Liga Północna. Tradycyjnie dużo miejsca na scenie politycznej Włoch zajmują partie żartu towarzyskiego, happeningu, np. Partia Miłości kierowana przez Cicciolinę. Wśród wielu ugrupowań politycznych tylko kilkanaście z nich odgrywa znaczącą rolę. Należą do nich w szczególności następujące partie: Forza Italia, Sojusz Narodowy, Centrum Chrześcijańskich Demokratów, Liga Północna, Demokratyczna Partia Lewicy, Wioska Partia Ludowa, Zieloni, Odbudowa Komunistyczna.
Forza Italia (Naprzód Włochy) powstała w styczniu 1994 r. Jej przywódcą jest Silvio Berlusconi. Wizerunek programowy partii:
— polityka i ekonomia rządzą się tymi samymi prawami,
— demokracja jest rynkowym mechanizmem rywalizacji o władzę,
— nowy pakt obywatelski, odbudowujący zaufanie Włochów do instytucji państwowych,
— fundamentalnym zagrożeniem dla Włoch jest lewicowa tradycja myślenia politycznego, silny antykomunizm,
— Włochy są lojalnym członkiem NATO i Unii Europejskiej,
— istnieje wolny rynek oraz kult indywidualizmu i prywatnej przed¬siębiorczości,
— zasada: mniej podatków, więcej rynku,
— ograniczenie ekonomicznych funkcji państwa (antyetatyzm),
— likwidacja lub ograniczenie programów socjalnych (antyopiekuńczość).
Wioski Ruch Społeczny (Sojusz Narodowy) rozwiązano w grudniu 1946 r. 28 stycznia 1994 r. powołano Sojusz Narodowy. Na czele partii stali: Giorgio Almirante, Piono Romualdi, Arturo Michelini, Augusto De Marsanich, Gianfranco Fini. Wizerunek programowy partii:
— Sojusz Narodowy jest bardziej pragmatyczną kontynuacją Włos¬kiego Ruchu Społecznego,
— jest to ugrupowanie prawicowe, narodowe i konserwatywne,
— państwo — według niego — jest urzeczywistnieniem wiecznych wartości narodu, formuje cechy ludu i chroni jego prawa, wskazuje mu obowiązki, pobudza jego rozwój, jest inspiratorem edukacji narodowej i rzecznikiem sprawiedliwości, jest gwarantem porządku społecznego poprzez realizację zasady solidarności, — preferowana forma rządzenia: system prezydencki skojarzony z roz¬budowanymi formami demokracji bezpośredniej,
— życie społeczno-gospodarcze jest oparte na koncepcji neokorporacjonalizmu,
— roszczenia wobec Istrii, Fiume i Dalmacji, pozostających w obrębie
Słowenii i Chorwacji.
Centrum Chrześcijańskich Demokratów powstało w styczniu 1994 r. Przywódcy partii to: Pierferdinando Casini, Francesco D'Onofrio, Clemente Mastella. Wizerunek programowy partii:
— jest to ugrupowanie chrześcijańsko-demokratyczne, mające pro¬gram centrowy.
Liga Lombardzka (Liga Północna) powstała w kwietniu 1984 r. W 1991 r. powstała Liga Północna z połączenia Ligi Lombardzkiej i mniejszych ruchów autonomicznych. Główni jej przywódcy to: Umberto Bossi, Gianfranco Miglio. Wizerunek programowy partii:
— na początku lat 1990. realizowano program federalistyczny, pole¬gający na podziale Włoch na trzy w pełni autonomiczne makro¬regiony (kantony): Republikę Północy, Republikę Centrum i Re¬publikę Południa.
— w połowie lat 1990. wysunięto postulat oddzielenia Włoch Północ¬nych i utworzono samodzielne państwo Padania. Wioska Partia Komunistyczna (Demokratyczna Partia Lewicy) powstała w styczniu 1921 r. Na przełomie stycznia i lutego 1991 r. zlikwidowano Włoską Partię Komunistyczną i utworzono Demokra¬tyczną Partię Lewicy. Główni przywódcy ugrupowania to: Antonio Gramsci, Palmiro Togliatti, Luigi Longo, Enrico Berlinguer, Achille Occhetto. Wizerunek programowy partii:
— do 1956 r. była podporządkowana wskazaniom KPZR,
— VIII Kongres WPK przyjął program „włoskiej drogi do so¬cjalizmu", oznaczającej samodzielność polityczną każdej partii komunistycznej,
— w latach 1970. dokonano jednoznacznego wyboru strategii eurokomunizmu: była to próba pogodzenia tradycyjnych ideałów ruchu komunistycznego z postulatami demokracji parlamentarnej i gos¬podarki rynkowej; krytyka tzw. realnego socjalizmu,
— na XIX Kongresie (1990) uchwalono pełne wyrzeczenie się dziedzic¬twa marksistowsko-leninowskiego, program socjaldemokratyzacji partii, — na XX Kongresie (styczeń — luty 1991) podjęto uchwałę o likwidacji WPK i założeniu Demokratycznej Partii Lewicy, definiującej siebie jako partię demokratyczną i reformistyczną; ugrupowanie prezen¬tuje się jako pragmatyczna partia, dążąca do rozwiązania konkret¬nych problemów: bezrobocia, ochrony środowiska naturalnego i realizacji funkcji socjalnych państwa.
Chrześcijańska Demokracja (Włoska Partia Ludowa) powstała w 1942 r. 18 stycznia 1994 r. rozwiązano Chrześcijańską Demokrację i utworzono Włoską Partię Ludową. Przywódcy jej to: Alcicke de Gasperi, Giulio Andreotti, Amintore Fanfani, Mariano Rumor, Aldo Moro, Mino Martinazzolli. Wizerunek programowy partii:
— program z 1943 r. głosi, iż Włochy winny być krajem demokratycz¬nym i zdecentralizowanym, chronić własność prywatną, uprawiać solidaryzm społeczny. Jest to partia świecka, odwołująca się do wartości katolickich, antykomunistyczna,
— od 1994 r. działa jako Włoska Partia Ludowa, mająca program
centrowy chrześcijańskiej demokracji.
Zieloni. Jest to ugrupowanie działające od 1982 r. Przyjęło program ochrony środowiska naturalnego, głosi sprzeciw wobec wytwarzania energii atomowej i krytykuje struktury biurokratyczne.
Odbudowa Komunistyczna. Ugrupowanie powstało w 1991 r. Na jego czele stanął Sergio Garavini. Wizerunek programowy partii:
— przyjęła ortodoksyjny kierunek komunistyczny,
— głosi konieczność obrony interesów ludu, naruszanych mechaniz¬mami gospodarki rynkowej,
— uznaje aktywną rolę państwa w polityce socjalnej,
— ma krytyczny stosunek do procesów integracji europejskiej.