Narrator

Narrator - to skonstruowana przez autora fikcyjna osoba opowiadająca, nadawca wypowiedzi, w której rodzi się, kształtuje i ulega przemianom świat przedstawiony dzieła epickiego. Świat ten jest nieodmiennie przeszłością w stosunku do czasu i okoliczności, w jakich narrator rozwija swoją wypowiedź. O typie narratora decydują dwa przede wszystkim czynniki: po pierwsze, jego pozycja wobec świata przedstawionego, po wtóre - stopień jego uwidocznienia w dziele. Pozycja narratora to zarówno przyjęty przezeń punkt widzenia, jak zakres wiedzy o zjawiskach będących przedmiotem opowiadania, jak wreszcie dystans - czasowy, poznawczy, moralistyczny - wobec opowiadanej historii. Z kolei widoczność narratora w strukturze utworu wiąże się z: gramatyczną jawnością „ja" opowiadającego, pojawianiem się powiadomień o samym fakcie i sytuacji opowiadania, występowaniem bezpośrednich zwrotów do czytelnika oraz ocen i komentarzy odnoszących się do świata postaci. Za wzorcowy uznaje się zwykle typ narratora ukształtowany w powieści XIX wieku, charakteryzujący się daleko posuniętym ukryciem poza opowiadanym światem, nieograniczoną empirycznie wiedzą o postaciach i zdarzeniach, jednolitością punktu widzenia przy ich przedstawianiu oraz stałym dystansem - poznawczym i moralistycznym - wobec przedmiotu narracji. Jest to narrator znany z utworów powieściowych Balzaka lut} T. Nad Niemnem Orzeszkowej. Odmiennym typem - choć również utrwalonym w tradycji epickiej -jest narrator opowiadający historię własnego życia, będący więc zarówno podmiotem, jak i bohaterem narracji (np. w Robinsonie Crusoe Daniela Defoe czy w Mikolaja Doświadczyńskiego przypadkach Krasickiego). Te dwie jego role są jednak oddzielone od siebie dystansem czasu i życiowego doświadczenia. Inaczej rzecz wygląda, gdy narrator, nie będąc tożsamy z żadną postacią, likwiduje taki dystans i umieszcza swój punkt widzenia jak gdyby w obrębie świata przedstawionego, solidaryzując się ze stanowiskiem jednej lub kolejno różnych postaci. Tak dzieje się w nowszej prozie narracyjnej od czasów naturalizmu (wyrazistych przykładów dostarczają utwory Żeromskiego). Zdarza się, że w jednym utworze występuje paru narratorów - wtedy jednak są oni zwykle umieszczani na różnych poziomach jego struktury. Tak np. Rzecki, który spisuje pamiętnik, opowiadając w nim nie tylko o sobie, ale i o życiu Wokulskiego, jest w strukturze narracyjnej Lalki podporządkowany narratorowi głównemu, który opowiada o nim samym i o fakcie spisywania przezeń pamiętnika. W podobnym podporządkowaniu usytuowany jest Marlowe - narrator występujący w Lordzie Jimie Josepha Conrada.

Narracja - to wypowiedź monologowa prezentująca jakiś ciąg minionych zdarzeń, postacie w nich uczestniczące oraz okoliczności, w jakich się rozgrywały. Istnieją dwa podstawowe rodzaje epickiej narracji związane ze sposobami językowego ujawniania się narratora. Pierwszy to narracja autorska (albo trzecioosobowa), w której podmiot opowiadający znajduje się na zewnątrz świata przedstawionego i rozwija o nim relację, mniej czy bardziej zobiektywizowaną; drugi - narracja pamiętnikarska (albo pierwszoosobowa): narrator występuje tu jako „ja", mówiąc o zdarzeniach i sytuacjach, których był świadkiem lub w których sam uczestniczył. W zależności od tego, czy na plan pierwszy przedstawienia wysuwają się zjawiska dynamiczne, rozwijające się w czasie, czy zjawiska statyczne (zwłaszcza rozmieszczone w przestrzeni), narracja przybiera formę opowiadania bądź opisu; pomiędzy nimi rozciąga się rozległa dziedzina form narracyjnych o charakterze pośrednim czy mieszanym. Do najbardziej uniwersalnych wyróżników opowiadania należą: gramatyczna forma czasu przeszłego, określająca dystans czasowy między momentem formułowania relacji a opowiadanymi zdarzeniami; podkreślanie za pomocą środków leksykalnych i gramatycznych następowania po sobie w czasie przedstawionych zjawisk; uwyraźnianie wszelkich innych zależności między nimi, zwłaszcza zaś związków przyczynowych. Od tak wyposażonej formy opowiadania właściwego różni się z jednej strony opowiadanie informacyjne, powiadamiające o zdarzeniach typowych i powtarzalnych w świecie przedstawionym lub przekazujące uogólnioną wiedzę narratora o określonych odcinkach fabuły (taki charakter ma w znacznej mierze początkowy rozdział Nocy i dni ukazujący genealogię obojga bohaterów), z drugiej zaś opowiadanie unaoczniające, które maksymalnie konkretyzuje i uplastycznia opowiadane zdarzenia, ukazując je bezpośrednio, często w czasie teraźniejszym (jest to praesens historicum), a więc przybliżając do płaszczyzny czasowej, na której znajduje się narrator (np. IX księga Pana Tadeusza - Bitwa). Opis z kolei różnicuje się przede wszystkim wedle kryteriów przedmiotowych. Mamy więc opisy osób (zewnętrzne i psychologiczne), opisy tła zdarzeń (pejzaży, wnętrz, realiów), wreszcie opisy sytuacji (najbliższe opowiadaniu). Na ogół opis stanowi formę podrzędną wobec opowiadania - zwłaszcza w dwudziestowiecznej prozie narracyjnej. Jednakże w eposie homeryckim, a także - w inny sposób - w powieści realistycznej i naturalistycznej występowały bardzo rozwinięte partie opisowe, nieraz w znacznym stopniu usamodzielnione wobec opowiadania.

W ramach narracji kształtuje się zazwyczaj (choć nie bezwyjątkowo) druga płaszczyzna językowa utworu epickiego - wypowiedzi postaci. Są to przede wszystkim dialogi, ale również - w mniejszym stopniu - monologi postaci (np. przemówienie, wykład czy kazanie) oraz zapisane w formie monologu, faktycznie nie wypowiedziane, myśli, spostrzeżenia i doznania bohatera, czyli tzw. monolog wewnętrzny. Każda z takich wypowiedzi jest uwikłana w kontekst narracyjny i może w jego obrębie uzyskiwać mniejszą lub większą autonomię jako przytoczenie. Stosunkowo najbardziej samodzielne są przytoczenia w mowie niezależnej - niezawisłe składniowo od ram narracji. Najmniejszą samodzielność pozostawia słowom postaci mowa zależna - składniowo podrzędna względem zdań narracji („powiedział, że...", „pomyślał, że..." itp.), zakładająca nie tyle reprodukowanie przywoływanych wypowiedzi, co ich streszczenie lub omówienie z punktu widzenia narratora. W nowoczesnej prozie powieściowej szeroko rozpowszechniona jest mowa pozornie zależna (przede wszystkim jako sposób przytoczenia monologu wewnętrznego), która stanowi swoistą krzyżówkę tamtych dwóch form. Umożliwia ona bezpośrednie przejście od narracji do wypowiedzi bohaterów: wskaźniki formalno-gramatyczne (zwłaszcza trzecia osoba zaimka) przyporządkowują ją narracji, natomiast perspektywa znaczeniowa i nacechowanie stylistyczne (słownictwo, budowa zdań i intonacja) reprezentują wyraziście sposób myślenia i mówienia postaci.