Uczestnicy obrotu dewizowego.

1. Rezydenci a nierezydenci.
Pojęcia rezydenta i nierezydenta były już rozważane przy omawianiu podstawowej instytucji ustawowej—obrotu dewizowego, gdyż występują one w tej zbiorczej konstrukcji. W tym miejscu zatem, odsyłając do definicji z art. 2 ust.l pkt 1 i 2 ustawy, należy tylko jeszcze raz przypomnieć, że o kwalifikacji podmiotowej nie decyduje w prawic dewizowym kryterium obywatelstwa, a kryterium miejsca zamieszkania osób fizycznych, oraz kryterium miejsca siedziby dla osób prawnych i innych podmiotów (nie mających osobowości prawnej), o ile posiadają zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu, czyli zdolność prawną, choćby ułomną. W odniesieniu do osób fizycznych zdarza się zatem, że rezydentami są obywatele państw obcych, a nierezydentami są obywatele polscy.
Rezydenci i nierezydenci dokonują czynności obrotu dewizowego w przeróżnych sytuacjach, jakie składają się na zbiorcze pojęcie obrotu dewizowego, a także w różnych obszarach gospodarczych, pokrywających się w prawie dewizowym z obszarami politycznymi - w kraju2 lub za granicą, albo też w obrocie z zagranicą. Szczególnie skomplikowane jest to ostatnie pojęcie (art. 2 ust. 1 pkt 12), mające w intencji ustawodawcy wyznaczać główny obszar poddany regulacji dewizowoprawnej, w przeciwieństwie do nienazwanego jakiegoś obszaru obrotu wewnętrznego. Definicja tego pojęcia jest jednak mało precyzyjna, gdyż zastosowane w niej konfiguracje podmiotowe i terytorialne (z wyjątkiem transferu, który ma wyraźnie zarysowane odrębne kontury) powodują nakładanie się sytuacji zaliczanych do tego obrotu. Poza transferem, zalicza bowiem ustawa do obrotu dewizowego z zagranicą: 1/czynności obrotu dewizowego między rezydentem a nierezydentem (a więc nawet dokonywane w kraju i przy użyciu krajowych środków płatniczych), 2/ obrót dewizowy dokonywany w kraju przez nierezydenta, czyli —z uwagi na p. 1 — już tylko z innym nierezydentem, 3/ obrót dewizowy dokonywany przez rezydenta z zagranicą, czyli - z uwagi na p. 1 -już tylko z innym rezydentem 3. Próba takiej interpretacji w oparciu o zasady poprawności logicznej dokonywanych podziałów wynika z potrzeby dokładnego zrozumienia lego ważnego pojęcia; prowadzi ona do wniosku, że człony tego podziału nie są zarysowane w sposób wyłączający się zakresowo, a wynika to z zastosowania zarówno kryterium podmiotowego jak i terytorialnego, i to w sposób mało precyzyjny. Wydaje się, ¦ że do obrotu dewizowego z zagranicą, które to pojęcie od dawna, chociaż w sposób mniej formalny, było używane (zwłaszcza w doktrynie prawa dewizowego) zaliczyć by należało; 1/ wszelkie czynności obrotu dewizowego dokonywane za granicą (nawet między rezydentami); z natury , rzeczy są one czynnościami rezydentów z nierezydentami, 2/ dodatkowo te czynności obrotu dewizowego w kraju, które dokonywane są przez rezydentów z nierezydentami (gdyż reprezentują oni zagranicę jako obcy obszar gospodarczy i walutowy), oraz między samymi nierezydentami. Przy takim ujęciu jako kryterium pierwszego stopnia wystąpiłoby kryterium terytorialne, a dopiero jako kryterium pomocnicze, drugiego stopnia -kryterium podmiotowe. Nienazwany obszar pozostały obrotu dewizowego, czyli obszar „obrotu wewnętrznego", obejmowałby wtedy wyraźnie czynności obrotu dokonywane w kraju między rezydentami, to jest takie czynności, których przedmiotem są wartości dewizowe; dopiero na tym etapie zatem włączyć by trzeba do całkowitego podziału obrotu dewizowego kryterium przedmiotowe. Podział obrotu dewizowego w ustawie powinien obejmować cały jego zakres pojęciowy, dlatego też
brakujący drugi człon również powinien zostać nazwany. Napotkać można pogląd, że jest to zasadniczo obszar obrotu nienormowanego, i że jest to co innego niż obszar swobodnego obrotu dewizowego; stanowisko takie stanowi niepotrzebną komplikację, skoro bowiem swoboda obrotu w danej sferze polega na braku ograniczeń dewizowych, to milczące wyeliminowanie z ograniczeń obrotu „wewnętrznego" też przecież oznaczałoby, że jest on swobodny". Ostatecznie można stwierdzić, że według ustawy:
obrót obrót dewizowy z zagranicą obrót
dewizowy = (bieżący i kapitałowy) + „wewnętrzny"
a swoboda obrotu obejmuje obrót bieżący z zagranicą i obrót „wewnętrzny".
Dla wyznaczenia obszarów tej swobody, jak wynika z przeprowadzonych rozważań, mają na gruncie ustawy znaczenie wszystkie trzy rodzaje „czynnika zagranicznego", decydujące o kwalifikacji dewizowej, przy czym kolejność ich zastosowania byłaby następująca:
1) kryterium terytorialne,
2) kryterium podmiotowe,
3) kryterium przedmiotowe.
Można również z tego rodzaju rozważań wyprowadzić wnioski na temat znaczenia kryterium podmiotowego w najogólniejszych definicjach i podziałach pojęć ustawowych; poza tym nie należy zapominać o istotnej roli pojęć rezydenta i nierezydenta w treści szczegółowych przepisów prawa dewizowego, zwłaszcza tych, które zawierają ograniczenia dewizowe (zakazy lub nakazy ustawowe), oraz formułują wyjątki
od nich.
W ogólnych kategoriach rezydentów i nierezydentów obowiązująca ustawa nie wyodrębnia już, tak jak czyniły to ustawy z 1989 r. i 1994 r., szczególnych kategorii osób krajowych prowadzących działalność gospodarczą („podmiot gospodarczy" w ustawie z 1989 r. i szerzej rozumiany „podmiot gospodarujący" w ustawie z 1994 r.). Można to tłumaczyć głównie wprowadzeniem klasyfikacji obrotu dewizowego z zagranicą, która - zastosowana w treści poszczególnych przepisów - pozwala automatycznie na zawężenie kręgu uczestników obrotu danego typu, np. obrotu kredytowego, depozytowego, pozagospodarcze go.
Wyjątkową pozycję wśród ogółu uczestników obrotu mają podmioty wymienione w art. 4 ustawy, do których - z wyraźnie określonymi tam zastrzeżeniami - nie mają zastosowania wszystkie ograniczenia zawarte w ustawie i wydanych na jej podstawie przepisach wykonawczych. Krąg tych podmiotów i zakres swoistych ich przywilejów, polegających na ustawowym wyłączeniu z wszelkich ograniczeń dewizowych, na postawieniu ich poza zasięgiem obowiązywania tych ograniczeń, wyznacza ¦ sferę tzw. autonomii dewizowej. Czynności obrotu dewizowego pozostające w sferze autonomii dewizowej korzystających z niej podmiotów wykonywane są z pominięciem restrykcji ustawowych, z czego korzysta każdorazowo także druga strona umowy czy też inaczej zaangażowani uczestnicy dokonywanych operacji. Treść artykułu 4 ustawy można zatem uznać za wyłączenie z ograniczeń dewizowych, wyróżniające się swym szerokim, podmiotowo oznaczonym zakresem oraz trwałym (ustawowym) charakterem, i wywierające poważniejszy skutek niż znane z lat poprzednich zezwolenia ogólne, które stanowiły raczej wyraz polityki dewizowej Ministra Finansów.

2. Zakres tzw. autonomii dewizowej
Pełne wyłączenie stosowania wszelkich ograniczeń dewizowych zastosował ustawodawca jedynie wobec Narodowego Banku Polskiego
(art. 4 pkt 2). Uzasadnia to wyjątkowa pozycja NBP jako banku centralnego państwa w systemie bankowym. Bank ten jest centralną bankową instytucją dewizową, a jego kompetencje w sprawach dewizowych reguluje generalnie ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim. Sama ustawa Prawo dewizowe również niejednokrotnie stanowi o roli NBP w sprawach dewizowych, przede wszystkim nadając temu Bankowi wyłączne uprawnienie do udzielania i uchylania indywidualnych zezwoleń dewizowych (art. 7), określając zakres stosowania kursów walut krajowej w stosunku do walut obcych ustalanych przez Prezesa NBP i ogłaszanych przez NBP (art. 8)6, ustanawiając kompetencje NBP w zakresie kontroli dewizowej (art, 21 ust. 3 pkt 1), wreszcie ustana-wiając obowiązki informacyjne rezydentów i nierezydentów wobec NBP (art. 15). Kompetencje NBP w sprawach dewizowych można również dostrzec w przepisach art. 17 i 18, gdzie mowa o wnioskach Rady Polityki Pieniężnej (organu kolegialnego NBP) do Rady Ministrów, dotyczących nadzwyczajnych ograniczeń dewizowych.
Skarb Państwa korzysta z autonomii dewizowej w zakresie, w jakim reprezentowany jest przez Ministra Finansów lub Ministra Skarbu Państwa, z zastrzeżeniem obowiązków sprawozdawczych wobec NBP związanych ze sporządzaniem bilansu płatniczego oraz bilansów i należności zagranicznych państwa (art. 4 pkt 1). Reprezentacja Skarbu Państwa przez wymienionych Ministrów obejmuje z reguły sprawy finansowe i majątkowe sektora państwowego, co uzasadnia dokonywanie takich operacji bez utrudnień w postaci ograniczeń dewizowych.
Trzecią grupą podmiotów korzystających z autonomii dewizowej są banki, zakłady ubezpieczeń i inne podmioty w zakresie posiadanych przez nie uprawnień do dokonywania określonych czynności obrotu dewizowego, nadanych im na podstawie odrębnych przepisów (art. 4 pkt 3 i 4). Ustawodawca czyni tu jednak określone wyraźnie zastrzeżenia w zakresie autonomii wymienionych podmiotów nie wchodzą obowiązki sformułowane w art. 12-15 ustawy oraz ewentualne nadzwyczajne ograniczenia wprowadzone na podstawie art. 17-19 ustawy. W odniesieniu do banków ograniczeń tych jest więcej (pkt 3 lit. a-c), a polegają one -najogólniej ujmując - na ograniczeniu swobody ich działania do pewnych ilościowo zakreślonych granic (limitów) w wymienionych rodzajach czynności obrotu kapitałowego.
Zastrzeżenia zawarte w odniesieniu do banków w art. 4 pkt 3 odnoszą się do czynności, które mają za przedmiot walutę polską lub wierzytelności wyrażone w walucie polskiej i są dokonywane przez banki z udziałem nierezydentów. W zakresie tych czynności wprowadzono pewne zasady gospodarki pieniężnej mające charakter norm ostrożnościowych, które muszą być przez banki przestrzegane przy ich dokonywaniu. W związku z tym rozbieżności budzi, czy normy te (granice ilościowe) mogą być przez banki przekraczane po uzyskaniu zezwolenia dewizowego8 , na co wskazywałaby redakcja omawianych zastrzeżeń, odsyłających do odpowiednich przepisów wymagających ogólnie zezwolenia dewizowego na czynności tego rodzaju (art. 9 pkt 3-5 ustawy), czy leż zastrzeżenia te nie mają charakteru ograniczeń, które mogą być znoszone czy też zmieniane w drodze zezwoleń dewizowych.
Najważniejsze jednak dla zakresu autonomii dewizowej banków, podobnie jak zakładów ubezpieczeń i innych podmiotów, jest nadanie im uprawnień do dokonywaniu określonych czynności obrotu dewizowego na podstawie odrębnych przepisów ustawowych. Dla banków .są to przepisy art. 99 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe, które ustalają możliwość wykonywania przez banki określonych czynności obrotu dewizowego i związanych z nimi rozliczeń, w tym pośredniczenia w przyjmowaniu i dokonywaniu płatności oraz w dokonywaniu transferu krajowych i zagranicznych środków płatniczych w obrocie dewizowym na podstawie otrzymanego upoważnienia Prezesa Narodowego Banku Polskiego (ust. 1). Przepis ten wymienia tylko najważniejsze czynności obrotu dewizowego, do których wykonywania upoważnia banki Prezes NBP, mogą to być zatem również inne czynności tego obrotu. Upoważnienie takie jest specjalną decyzją administracyjną, (zwaną też niekiedy licencją dewizową); jest to zatem akt odrębny od samego zezwolenia na utworzenie banku (licencji), którego elementem jest m.in. projekt statutu, określający zakres przewidzianych do wykonywania czynności bankowych. Upoważnienie może zatem dawać bankowi uprawnienia do dokonywania wszystkich czynności obrotu dewizowego (upoważnienie pełne) albo też tylko niektórych ich rodzajów, stosownie do statutowego profilu jego działalności i stopnia przygotowania do aktywności w obrocie dewizowym. Warto przy tym zauważyć, że wykonywane przez banki czynności obrotu dewizowego są zarazem czynnościami bankowymi, co wynika wyraźnie z brzmienia przepisu art. 5 ust. 2 pkt 7 Prawa bankowego. Niektóre z nich są ponadto czynnościami bankowymi ze swej natury (czynnościami bankowymi sensu stricto), jeżeli -w wersji dewizowej - mieszczą się w katalogu czynności wymienionych w art. 5 ust. 1 Prawa bankowego, zastrzeżonych wyłącznie dla banków.
Banki zatem - konkludując - dokonują czynności obrotu dewizowego na podstawie i w zakresie uprawnień wynikających z udzielonego im przez Prezesa NBP upoważnienia. Nie jest tu istotne, czy dana czynność obrotu dewizowego wymaga, czy też nie wymaga, zezwolenia dewizowego na gruncie przepisów prawa dewizowego. W zakresie posiadanych uprawnień banków nie dotyczą ograniczenia wynikające z przepisów prawa dewizowego, z zastrzeżeniem przewidzianych w ustawie limitów dla określonych czynności w obrocie kapitałowym z nierezydentami.
W razie stwierdzenia w toku kontroli sprawowanej przez Prezesa NBP, że bank wykonuje czynności obrotu dewizowego z naruszeniem przepisów prawa, statutu lub udzielonego upoważnienia, bądź że dalsze ich wykonywanie zagrażałoby bezpieczeństwu gromadzonych w banku środków, Prezes NBP może zakazać temu bankowi dokonywania określonych czynności albo cofnąć w całości lub w części udzielone upoważnienie (art. 99 ust. 2 i 3 Prawa bankowego).

3. Szczególny status dewizowoprawny banków
Banki są instytucjami finansowymi powołanymi do działania w sferze obrotu pieniężnego i kredytu, a czynności obrotu dewizowego są w naturalny sposób w tę działalność wpisane. Stąd też wynika objęcie ich tzw. autonomią dewizową -w pełnym zakresie obejmuje ona Narodowy Bank Polski jako bank centralny, a zarazem centralną bankową instytucję dewizową, z pewnymi zaś zastrzeżeniami, a przede wszystkim w zakresie udzielonego przez Prezesa NBP upoważnienia dewizowego - banki operacyjne (działające bezpośrednio na rynku usług bankowych). Oceniając szczególny status banków wynikający z prawa dewizowego, należy jednak czynić to odrębnie dla banku centralnego i banków operacyjnych również dlatego, że inna jest ich rola w sprawach dewizowych, tak jak zasadniczo inne jest ich miejsce i rola w systemie bankowym.
Narodowy Bank Polski ma w dziedzinie spraw dewizowych ustawowo określone kompetencje, wynikające przede wszystkim z ustawy o NBP, które - jak już pisano - nie sprowadzają się jedynie do zwykłego uczestnictwa w obrocie dewizowym. Bank ten ma zapewniać bezpieczeństwo obrotu dewizowego i płynność płatniczą kraju, gromadzić i zarządzać rezerwami dewizowymi państwa, wykonywać w prawnie ustalonym zakresie kontrolę dewizową'3, pełnić ewentualnie (na zasadach ustalonych w umowie z Ministrem Finansów) funkcje agenta finansowego Rządu w zakresie zawierania i realizacji umów kredytowych oraz obsługi zadłużenia zagranicznego państwa. Podejmowane przez NBP czynności obrotu dewizowego, czy to na rachunek własny czy na rachunek innych podmiotów, mają często na celu realizację również (albo i wyłącznie) tych ogólnych zadań, a nie tylko zamierzeń i oczekiwań typowych dla uczestników obrotu.
Banki operacyjne uczestniczą w obrocie dewizowym albo na rachunek własny, będąc wtedy zwykłym uczestnikiem obrotu, albo na rachu-. nek swych klientów, pełniąc w tym drugim zakresie również, a może przede wszystkim, rolę pośredników w dokonywaniu lub przyjmowaniu płatności i transferze wartości dewizowych i krajowych środków płatniczych. Ponadto - w zakresie czynności obrotu dewizowego dokonywanych z ich udziałem lub za ich pośrednictwem - banki wykonują kontrolę dewizową (art. 21 ust. 3 pkt 2). Często uważa się, że skupienie w rękach banków operacyjnych tych kilku ról - w obrocie dewizowym i kontroli dewizowej - nie jest rozwiązaniem zupełnie prawidłowym, "Tam bowiem, gdzie bank jest uczestnikiem czynności obrotu, choćby dokonywanej w imieniu i na rachunek klienta, występuje kontrolowanie samego siebie. Nie należy jednak zapominać, że czynności dewizowe banków są również przedmiotem kontroli NBP, i że - z drugiej strony -kontrola ze strony banków, skierowana nawet na własną działalność, jest niczym innym jak samokontrolą, godną ze wszech miar aprobaty. Zredagowany nieco zbyt skrótowo przepis art. 21 ust. 3 pkt 2 należy zatem rozumieć jako przewidujący uprawnienia kontrolne banków wobec drugiej strony czynności dokonywanych z ich udziałem lub za ich pośrednictwem, a dodatkowo jako ustawowy wymóg samokontroli w sprawach dewizowych.
Szczególnej uwagi wymaga sytuacja dewizowa banków zagranicznych działających w Polsce14. Bank zagraniczny może działać w Polsce albo jako założyciel albo też współzałożyciel banku krajowego, tworzonego jako spółka akcyjna z udziałem osób zagranicznych. Jego zaangażowanie kapitałowe będzie wtedy traktowane jako inwestycja bezpośrednia lub portfelowa (zależnie od skali) nierezydenta; podobnie jest w przypadku późniejszego nabycia przez taki bank pakietu akcji banku krajowego, np. w toku prywatyzacji. Jeżeli jednak bank zagraniczny działa w Polsce poprzez swoje oddziały czy też przedstawicielstwa, wtedy te właśnie jego placówki będą miały status dewizowy rezydentów; aczkolwiek nie mają one osobowości prawnej, mają w zakresie zadań im przypisanych zdolność prawną.