Świat nowożytny

POCZĄTEK NOWOŻYTNEGO ŚWIATA. CO TO JEST "ŚWIAT NOWOŻYTNY"?

Wszelkie cezury (daty rozgraniczające epoki) są podziałami sztucznymi, na użytek uczących się i nauki, by zjawiska były bardziej czytelne, usystematyzowane. Rzeczywistość bywa na ogół dużo bardziej skomplikowana. Na przykład ślady średniowiecza, scholastycznego myślenia, odnajdujemy w epoce odrodzenia, i na odwrót – trudno XIV-wiecznego Dekamerona Boccaccia uznać za dzieło średniowieczne. Takie przykłady można by mnożyć.

Zaryzykujmy jednak twierdzenie, iż w epoce zwanej nowożytną świat rzeczywiście wkroczył na tory, które wiodą nas do współczesności:
1. Wielkie odkrycia geograficzne, astronomiczne i naukowe wpłynęły na ukształtowanie się nowoczesnego obrazu świata i myślenia.
2. Życie i twórczość nabierają cech humanistycznych: swobodny rozwój człowieka, jego dążenia do szczęścia i godności staja się istotną częścią kultury.
3. Wielkie ruchy religijne, zwane heretyckimi, zyskują trwałe podstawy społeczne, wiąże je zaś przekonanie o najwyższym autorytecie Pisma Świętego, a nie jakiegokolwiek człowieka.
4. Rozwijają się nowocześniejsze metody gospodarki i handlu.
5. Procesy te wpływają na kryzys monarchii stanowej i ukształtowanie się monarchii absolutnych w zachodniej części Europy.

Kwestie te staną się jasne, wyraziste, jeśli zestawisz je z obrazem człowieka i jego światem w średniowieczu.

WIELKIE ODKRYCIA GEOGRAFICZNE

Turcy osmańscy, tworząc szablami imperium, zablokowali drogę do Indii i handel lewantyński. Krzysztof Kolumb, Włoch w służbie króla Hiszpanii, szukał więc innej drogi do Indii i był przekonany, że ją znalazł, gdy przez Atlantyk dotarł do Kuby. Data tego wydarzenia – 1492 r. – uważana jest umownie za początek dziejów nowożytnych.

Kilka lat później Amerigo Vespuci, maszerując brzegiem Brazylii, powziął przekonanie, iż jest to nowy kontynent. Na jego cześć nazwano go Ameryką. Pewność uzyskano w 1513 r., gdy de Balboa przebył Przesmyk Panamski i otworzył się przed nim ogrom Pacyfiku. Jeszcze przedtem Vasco da Gama w 1497 r. odkrył drogę do Indii. Wreszcie – przekonanie o okrągłym kształcie Ziemi ugruntowała mordercza podróż karawel Ferdynanda Magellana dookoła Ziemi (1519-1522 r.).

Prym w wyprawach wiedli Portugalczycy, gdyż ich najmocniej dotknął kryzys feudalnego społeczeństwa, fale epidemii i głodu. Cele wypraw były oczywiste: zdobycie złota, luksusowych towarów, majątku, przeżycia przygody wreszcie. Rozwinięta kultura Chin dynastii Ming, ich umiejętność produkcji papieru, jedwabiu, porcelany budziła podziw Europejczyków (por. XIII-wieczne relacje podróżnika Marco Polo). Przyprawy korzenne, bawełna, cukier, indygo (barwnik) przyciągały Europejczyków do równie fascynujących Indii z jej starą cywilizacją.

W Ameryce biali zetknęli się z Indianami (nazywanymi tak mylnie od Indii), potomkami Azjatów, którzy przedostali się na nowy kontynent ok. 30 tys. lat temu.

Majowie zasiedlali część Ameryki Środkowej. Wielkim osiągnięciom w astronomii, matematyce, architekturze i sztuce towarzyszyła zadziwiająca nieznajomość koła i łuku.

Aztekowie, ze stolicą w Tenochtitlan, tworzyli wielkie państwo na terenie dzisiejszego Meksyku z miastami o brukowanych ulicach i wspaniałych budowlach. Ich religia była nieludzka; wymagała codziennych mordów rytualnych.

Inkowie utworzyli scentralizowane olbrzymie imperium w Ameryce Południowej, z równie wysoką kulturą. Osobliwością Inków było zapisywanie, np. podatków, systemem węzłów na sznurkach.

Cechą charakterystyczną indiańskich cywilizacji były kultury religijne wskazujące na wcześniejsze zetknięcie Indian z białym człowiekiem. Wiadomo, że Wikingowie dopływali do Ameryki – ale z zupełnie przeciwnej strony. Kto zatem pojawił się przed Hiszpanami i Portugalczykami na ziemi Indian?

Podział odkrywanego świata między Portugalię i Hiszpanię nastąpił już w 1494 r. wzdłuż osi na Atlantyku biegnącej z północy na południe.

Portugalii przypadła dzisiejsza Brazylia i ziemie na wschód od tej osi – Afryka i rejon Oceanu Indyjskiego. Na wybrzeżach Portugalczycy zakładali faktorie handlowe.

Hiszpanie zajęli większą część Ameryki. Pod wodzą Ferdynanda Corteza 500 konkwistadorów (zdobywców) hiszpańskich w 1519 r. rozbiło wielomilionowe królestwo Azteków. Franciszek Pizzaro i Diego D'Almagro zlikwidowali imperium Inków. Krwawy podbój, epidemie, niewolnicza praca w kopalniach i plantacjach przesądziły o losie nieszczęsnych, tępionych Indian i ich oryginalnej cywilizacji.

Zwycięstwom konkwistadorów towarzyszyły okrucieństwa i szał poszukiwania El Dorado (krainy złota, którą znaleziono w Peru – kopalnie). Kolonizatorzy, wprowadzając hodowlę bydła i tworząc wielkie plantacje trzciny cukrowej, potrzebowali siły roboczej. Znaleźli ją w Afryce, gdzie rozpocznie się niebawem handel i okrutne polowanie na niewolników.

Ale kolonizacja miała i jaśniejsze strony. Powstaną miasta wzorowane na kastylijskich i andaluzyjskich, szkoły, uniwersytety, biskupstwa. Rozwinie się uprawa ziemi i hodowla bydła, której na ogół Indianie nie znali.

W połowie XVI w. kolonie hiszpańskie zostały podzielone na dwa wielkie wicekrólestwa z arcybiskupstwami i uniwersytetami:
a) Nową Hiszpanię (Meksyk),
b) Nową Kastylię ze stolicą w Limie, obejmującą Amerykę Południową bez Brazylii i Gujany.

Sukcesy podbojów ugruntowały stare przekonania o cywilizacyjnej wyższości Europy i pogardę dla "dzikich", ale również wpłynęły na pojawienie się nowej, otwartej mentalności Europejczyka.

ROZWÓJ GOSPODARCZY EUROPY (XV-XVI W.)

1. Wzrost produkcji rolnej i liczby ludności (ok. 100 mln w Europie w końcu XVI w.).
2. Początki manufaktur – warsztatów rękodzielniczych skupiających wielu robotników. Sukiennictwo – główną gałęzią wytwórczości. Anglia produkuje tanie sukna wełniane, Niderlandy muszą się dostosować, miasta włoskie – luksusowe jedwabie.
3. Rozwój handlu morskiego. Aby zabezpieczyć masę towarów przewożonych na statkach, kupcy tworzą spółki, a następnie kompanie handlowe monopolizujące wymianę towarową.
4. Handel na wielką skalę wymusza operacje bezgotówkowe; zwiększa się więc rola banków i giełd (bank Fuggera).
5. Rewolucja cen – polega na silnym, kilkakrotnym wzroście cen żywności i znacznie mniejszym wzroście cen wyrobów rzemiosła. Proces ten wywołuje głównie struga złota i srebra płynąca z kolonii: pieniądz kruszcowy traci na wartości w stosunku do wartości towarów, co właśnie oznacza wzrost cen.
6. Rewolucja cen uderza w feudałów pobierających coraz mniejsze czynsze od chłopów.

Wyjście z finansowych opresji:
a) zawieranie z chłopami krótkoterminowych umów dzierżawnych, co umożliwiało podnoszenie czynszów (Niderlandy, Anglia), albo wprowadzenie połownictwa – chłop oddawał panu połowę produkcji (Włochy, Hiszpania, Francja),
b) właściciele tworzą folwark pańszczyźniany, na którym zmuszają do pracy chłopów pańszczyźnianych, przypisanych do ziemi, a więc pozbawionych wolności (na wschód od aby, m.in. Polska).
Dwutorowość (dualizm) rozwoju gospodarki europejskiej obnaży słabość gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Chłopi wschodniej części Europy zmniejszą nabywanie wytworów rzemiosła, co przyhamuje rozwój miast. Nie będą też zainteresowani intensywnością i jakością upraw. Inaczej niż chłopi po drugiej stronie Łaby, dla których intensywniejsza uprawa oznaczać będzie większy zysk.

ODRODZENIE

Terminu Odrodzenia użył po raz pierwszy w po. XVI w. twórca Żywotów najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, Giorgio Vasari. Sam Vasari był florenckim artystą i zdawał sobie sprawę, że Europa znalazła się w nowej, zupełnie innej, epoce. Wspaniała humanistyczna sztuka wzbudzała zachwyt, odwrotnie niż średniowieczna, "barbarzyńska", którą Vasari z pogardą określił mianem sztuki germańskich Gotów (stąd Gotyk).

Co zatem określało nową epokę – Odrodzenie?
1. Humanizm. "Człowiek jest miarą wszechrzeczy, jest modelem wszechświata", "Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce" – głosili przedstawiciele nowego ruchu kulturalnego. Narodził się on we Włoszech u schyłku XIV w. Taką postawę nazywamy humanizmem.

2. Inspiracja starożytnością (np. maksyma "jestem człowiekiem..." również zapożyczona była od rzymskiego komediopisarza Terencjusza). Wzorem stała się łacina klasyczna (Cyceron), "odkryto" Platona, Sokratesa, innych filozofów i literaturę antyczną; w nauce, rzeźbie i architekturze nawiązywano do osiągnięć starożytności (łuki, kolumny, piękno ciała ludzkiego).

Nowy prąd umysłowy miał szczytne cele: uformowanie otwartego, myślącego człowieka i sprawiedliwego społeczeństwa. Ludzie nowej epoki usiłowali dokonać tego przez edukację humanistyczną: studia filologiczne, historyczne, literaturoznawcze, prawnicze w akademiach i gimnazjach. Rodzi się nowoczesna myśl społeczna i polityczna, w której ramach rozważa się pojęcie państwa narodowego, suwerenności, prawa międzynarodowego i jednostki, kwestie władzy.

Niccolo Machiavelli odkrywa, że polityka ma własny byt, a w Księciu aprobuje wykorzystywanie przez władcę wszelkich sposobów działania i wszelkich słabości przeciwnika (stąd makiawelizm).

Jean Bodin (Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej) ukazał obraz absolutystycznego państwa z nieograniczoną władzą monarchy, co za pewien czas znajdzie podatny grunt we Francji i większej części Europy (absolutyzm).

Baldassare Castiglione w Dworzaninie opisał idealny dwór. W Polsce znajdzie naśladowcę w Łukaszu Górnickim.

Erazm z Rotterdamu w Pochwale głupoty określił przeszły świat jako zepsuty, w czym był znaczny udział Kościoła.

Anglik Tomasz More (Morus) przeszedł do świadomości potocznej jako protoplasta komunizmu i twórca dzieła o Utopii – państwie sprawiedliwości społecznej, bez pieniądza i własności prywatnej. Do czego takie piękne teorie doprowadzają – doświadczyliśmy na własnej skórze.

Ideały odrodzenia mogły się szerzyć z tak oszałamiającą szybkością, gdyż w 1440 r. Niemiec Jan Gutenberg odkrył ruchomą czcionkę, co znacznie przyspieszyło proces drukowania. Nowe zjawiska w kulturze zwykle wymagają mecenatu, gdyż twórcy muszą z czegoś żyć, a bierne z natury masy z trudnością oswajają się z nowymi propozycjami. Dwory papieży, królów, książąt (szczególnie włoskich Medyceuszy z Florencji) zapewniały możliwość stworzenia dzieł artystom, jakich dotąd nie znał chrześcijański świat.

Leonardo da Vinci – uważany za geniusza w rozmaitych dziedzinach sztuki. Wiele czasu poświęcił badaniu anatomii człowieka, którego uważał za "model świata" (Mona Liza, Ostatnia Wieczerza).

Michał Anioł Buonarotti – wspaniały rzeźbiarz (Pieta, Mojżesz, Dawid), architekt, poeta.

Rafael Santi – genialny malarz (m.in. Madonn) i architekt (Bazylika w. Piotra).

Włosi włożyli zatem największy wkład w Odrodzenie. Warto jednak zapamiętać nazwiska wybitnych malarzy: El Greco (w Hiszpanii), Albrecht Durer (Niemcy), czy też Pieter Bruegel Starszy (Niderlandy).

O literaturze dowiecie się na lekcjach języka polskiego. Przypomnijmy w tym miejscu Miguela Cervantesa i jego Don Kichota z La Manchy; Gargantuę i Pantagruela Franciszka Rabelaisa oraz pojawienie się włoskiego teatru (Commedia dell'Arte z ostro zarysowanymi postaciami i humorem). Niebawem zresztą to nie we Włoszech, ale w Anglii miał się pojawić największy dramaturg wszechczasów – William Szekspir.

Wolność myślenia ugruntowały odkrycia naukowe Mikołaja Kopernika z Fromborka (O obrotach sfer niebieskich, 1543 r.), Galilea Galilei oraz Giordana Bruna. Kościół bronił swych racji, jak umiał, zakazując czytania dzieł nieprawomyślnych, paląc je, a niekiedy również niepokornych twórców owych dzieł.

REFORMACJA

Była odpowiedzią społeczną na demoralizację i kryzys Kościoła. Wystąpienia przeciw instytucji Kościoła, papieża i niektórym dogmatom, zwane heretyckimi, trwały od dawna i były dość częste (albigensi, John Wiklef, Jan Hus). Najpoważniejszy ruch reformatorski – husytyzm – choć ogarnął Czechy, nie rozprzestrzenił się jednak szerzej w Europie.

W 1517 r. zakonnik Marcin Luter przybił na drzwiach katedry w Wittenberdze 95 tez krytykujących m.in. odpuszczanie grzechów za pieniądze.

Sprawa ta nieoczekiwanie nabrała rozgłosu i Luter został oskarżony o herezję przez papieża. Mając mocne poparcie, Luter spalił bullę papieską, po czym został ekskomunikowany. Oznaczało to zerwanie z Rzymem. Jakich to grzechów się dopuścił, co głosił twórca nowego wyznania, nazwanego niebawem luterańskim?
1. Podstawowym źródłem i autorytetem w sprawach wiary jest tylko Pismo Święte, a nie papież czy sobór.
2. Każdy, a nie tylko duchowni, ma prawo komentować Biblię.
3. Jezus ustanowił tylko 2 sakramenty, chrztu i komunii, ale są to symbole, które o niczym nie stanowią bez wiary – podstawy zbawienia.
4. Należy skasować zakony, celibat, a majątki ziemskie odebrać Kościołowi.

Nauki Lutra znalazły poparcie wśród wielu książąt, mieszczan i chłopów niemieckich. Dlaczego? Nowa wiara wychodziła naprzeciw ludzkim potrzebom bezpośredniego obcowania z Bogiem, bez nadmiernej obrzędowości i sprzedajnych pośredników. Chłopi łączyli nowe hasła religijne ze społecznymi (zmniejszenie pańszczyzny i obciążeń dworskich). Doprowadziło to do wielkiej wojny chłopskiej (1524-1525 r.). Powstanie zostało zgniecione, przy całkowitym poparciu Lutra.

Ruch chłopski uświadomił ponadto Lutrowi konieczność podporządkowania grup wiernych władzom świeckim: stąd droga wiodła do stworzenia Kościoła państwowego. Władza państwowa (świecka) była więc mocno zainteresowana w popieraniu wyznania luterańskiego. Rozwojowi nowej wiary sprzyjał też przekład Biblii na język niemiecki dokonany przez samego Lutra, rozwój drukarń i szkół (zreorganizował je Filip Melanchton).

Luteranizm rozpowszechnił się, oprócz Niemiec, głownie w Skandynawii. natychmiast w mieszczańskich Niderlandach czy Szwajcarii upowszechnił się kalwinizm. Jego twórcą był Jan Kalwin (właściwie Jean Cauvin).

Co głosił kalwinizm?
1. Wiara nie jest wynikiem postawy człowieka, ale darem bożym (predestynacja, czyli przeznaczenie).
2. Podstawą moralnego prowadzenia się jest pracowitość, wstrzemięźliwość, sprawiedliwość i pobożność.
3. Bogactwo jest dowodem, że Bóg ci sprzyja.

Respektowanie zasad kalwińskich przyniosło zasadnicze zmiany w mentalności społeczeństw nowej wiary, widoczne do dzisiaj. Kult pracowitości, uczciwości, bogacenia się – sprzyjał rozwojowi gospodarczemu. Bogactwo protestanckiego Zachodu nie spadło im z nieba. Struktura Kościoła kalwińskiego była demokratyczna: zgromadzenie wiernych wybierało świeckich senatorów i powoływało pastorów (księży). Król nie miał już decydującego głosu, a lud miał prawo bronić się przed ewentualnym tyranem. Dlatego kalwinizm znalazł wielu zwolenników nie tylko wśród mieszczan, ale i wśród szlachty francuskiej, polskiej i litewskiej.

W Anglii Henryk VIII w 1534 r. ogłosił się głową Kościoła i odłączył od Rzymu. Podłożem rozstania z papieżem nie były kwestie wiary, ale sprawa rozwodu awanturniczego i okrutnego króla, którego biskup Rzymu nie chciał mu udzielić. Henryk, odłączając się od Rzymu, ograniczył się do konfiskaty zakonów i ich dóbr. Schizma angielska nabrała rozmachu po śmierci Henryka VIII: do liturgii wprowadzono angielski, zniesiono celibat, wprowadzono komunię pod dwiema postaciami. Sukcesom reformacji sprzyjało wyspiarskie położenie Anglii, gwarantując izolację i dobrą obronę.

Wyznawców nowej wiary w Europie od 1529 r. zaczęto nazywać protestantami (od protestu wygłoszonego ma sejmie Rzeszy Niemieckiej). Nabrzmiewające konflikty doprowadziły do wyniszczających wojen religijnych w Niemczech i części Francji. Pokój w Augsburgu w 1555 r. wprowadził w podzielonych Niemczech słynną zasadę cuius regio eius religio (czyja władza, tego religia). Władca (książę) decydował o wierze poddanych.

We Francji wojny religijne osiągnęły apogeum w nocy (a właściwie w dniu) św. Bartłomieja (1572 r.). Wtedy to katolicy z udziałem panujących Walezjuszy wyrżnęli kalwinistów francuskich, zwanych we Francji hugenotami. Ich przywódca, późniejszy król Henryk IV Burbon, ocalał. W 1598 r. wprowadził edykt nantejski, przyznający hugenotom wolność wyznania.

KONTRREFORNACJA

Była przeciwdziałaniem Kościoła katolickiego wobec nowych wyznań. Kościół po okresie gwałtownej zapaści przede wszystkim musiał się samookreślić. Uczynił tak na soborze trydenckim (1545-1563 r.):
1. Tradycja Kościoła jest równorzędna z Pismem Świętym jako źródło wiary.
2. Prawo komentowania Biblii ma jedynie Kościół.
3. Oprócz wiary o zbawieniu decydują dobre uczynki (utrzymanie odpustów).

Sobór trydencki utrzymał również większość dogmatów, celibat i nie zgodził się na wprowadzenie języków narodowych do liturgii. Następnie przystąpił do kontrreformacji poprzez:
1. Propagandę wyznaniową (kazania, druki, przedstawienia, malowidła, coraz piękniejsze wyposażenie kościołów, co znajdzie swój wyraz w stylu barokowym).
2. Trybunał inkwizycji, działający już w XIII w., zreformowany w 1542 r. przez papieża Pawła III, nadzorował pracę sędziów. Ci zaś sądzili heretyków i wszelkich podejrzanych "odszczepieńców" z użyciem tortur; częstym wyrokiem było spalenie na stosie. Ale też dzięki stworzeniu imperium strachu inkwizycja powstrzymała rozprzestrzenianie się protestantyzmu w Hiszpanii (panował tam superkatolicki król Filip II Habsburg) i we Włoszech.
3. Indeks ksiąg zakazanych ustanowiony przez Pawła IV w 1559 r. Do indeksu dostało się wiele dzieł humanistycznych, palono je, katolikom surowo zabroniono ich czytania. Duchowna cenzura prewencyjna (uprzedzająca) kontrolowała druki przed wydaniem (gwoli prawdzie należy wspomnieć, że książki palili również protestanci).
4. Towarzystwo Jezusowe, czyli zakon jezuitów, założony przez byłego żołnierza Ignacego Loyolę (1540 r.), bezwzględnie posłuszny papieżowi. Jezuici zwalczali nowe wyznania na dworach królewskich i magnackich. Stworzyli też sieć szkół zwanych kolegiami, a nawet uniwersytety (Wilno, 1579 r.) stosujące nowoczesne metody nauczania.

Działalność Kościoła rzymskokatolickiego po soborze trydenckim zahamowała postępy reformacji. Było to tym łatwiejsze, im większe były podziały między wyznaniami protestanckimi. Dość szybko okazało się, że brak jednej doktryny, głowy Kościoła i hierarchii, dowolność i prawo interpretacji Biblii – prowadzą protestantyzm do dzielenia się na coraz większą liczbę wyznań i ich względnej słabości. Podziały te trwają do dzisiaj. Jest jednak rzeczą zastanawiającą, że owa słabość zmieniła się w siłę gospodarczą państw protestanckich, które skutki są widoczne również współcześnie. Aby jednak spróbować zrozumieć, dlaczego – należy prześledzić historię aż do czasów obecnych. Do czego gorąco zachęcam.