Konflikt iracko - irański

GENEZA

Irak oraz Iran – dwa dynamiczne kraje, rozwijające się, które dysponują olbrzymim potencjałem gospodarczym wynikającym z posiadanych złóż ropy naftowej. Konflikt wynikał z rywalizacji między państwami o dominującą pozycją w regionie zatoki Perskiej oraz próba eksportu rewolucji szyitów irańskich.

Na przestrzeni ostatnich 30 – 40 lat ingerencja w wewnętrzne sprawy sąsiada oraz roszczenia terytorialne kilkakrotnie przeradzały się w serię incydentów zbrojnych pomiędzy wojskami Iraku i Iranu. Rozsądek rządzących elit pozwalał uniknąć eskalacji konfliktu i otwartej wojny. Kruchą stabilizację między państwami zakończyły wydarzenia lat 1979 – 1980.

9 lutego 1979 roku wybuchła w Iranie rewolucja islamska, której jednym z pierwszych efektów było proklamowanie 1 kwietnia Islamskiej Republiki Iranu. Irak uznany został za jednego z głównych wrogów nowego państwa, a jego przywódców oskarżono o zdradę wartości islamskich zażądano utworzenia Irackiej Republiki Iranu. Iraccy szyici stanowili większość religijną w kraju, a byli rządzeni przez polityków wywodzących się głównie spośród muzułmanów – sunnitów. Różnice wyznaniowe pomiędzy członkami tych odłamów islamu chciał wykorzystać nowy przywódca Iranu – ajatollach Chomeini. Dzięki jego apelom, które spotkały się z pozytywna reakcją duchowieństwa szyickiego w Iraku, nawiązano współpracę, która miała doprowadzić do realizacji haseł rewolucji również w Iraku.

Niemalże w tym samym czasie pełnię władzy państwowej w Iraku objął Saddam Hussein. 16 lipca 1979 roku został on prezydentem Iraku. Jego główną ambicją było uczynienie Iraku dominującą potęgą w rejonie zatoki Perskiej. Niezwłocznie po objęciu władzy przystąpił do likwidacji aktywnie działającej opozycji, która komplikowała sytuację wewnętrzną w państwie. Hussein obawiał się również przeniesienia rewolucji Islamskiej na terytorium Iraku. W grudniu Hussein ostrzegł Chomeiniego przed wspieraniem opozycji. Zagroził, że może zerwać układ pokojowy i przejść do innych działań.

W kwietniu 1980 roku w Iraku aresztowano przywódcę szyitów irackich, około 40 członków tej opozycji, zatrzymano i wydalono z kraju 35000 szyitów irackich podejrzanych sprzyjanie opozycji. Irackie służby zintensyfikowały pomoc dla opozycji w Iranie.

Chomeini w odpowiedzi zwrócił się do żołnierzy irackich o obalenie Husseina, apel ten jednak nie przyniósł żadnych reakcji. Tak więc zamiary przywódców irańskich o dokonanie przewrotu rządowego w Bagdadzie oraz rozszerzenia rewolucji islamskiej nie powiodły się. W Iranie wiele prowincji było bliskich wojny domowej ze względu na walki między zwolennikami oraz przeciwnikami Chomeiniego. Poważne problemy sprawiały mniejszości narodowe. Akty terroru wobec cudzoziemców własnej ludności, zajmowanie ambasad, wrogie wypowiedzi przywódców irańskich pod adresem wysoko uprzemysłowionych państw świata, spowodowały zerwanie stosunków dyplomatycznych wieloma nich oraz naruszenie więzi gospodarczych. Inflacja i chaos gospodarczy pogłębiły trudną sytuację wewnętrzną w Iranie.

Główną przyczyną konfliktu może być próba aneksji przez Irak irańskiego Chuzestanu. Spór o te prowincję sięga XVII wieku. Przyłączenie Chuzestanu do Iraku zwiększałoby powierzchnię kraju o 118000 km2 . Liczba ludności wzrosłaby co najmniej o milion. Główną zdobycz stanowiłyby jednak zasobne pola ropy naftowej oraz rozwinięty przemysł (ważne również były uprawy: bawełny, ryżu, winorośli; hodowle owiec). Irak zyskiwałby swobodny dostęp do zatoki Perskiej wraz z nowoczesnymi portami. Sporny szlak wodny Szatt al-Arab znalazłby się w centrum południowej części państwa, jako wyłączna iracka arteria wodna. Zlewisko rzek Tygrys, Eufrat i Karun, będące częścią granicy iracko – irańskiej, służyło obu państwom jako ważna droga komunikacyjna. Kilkakrotnie dochodziło już do sporów między państwami o korzystnie ze szlaku. Układ z 1937 roku między Irakiem, a Iranem ustanawiał granicę wzdłuż najgłębszego koryta rzeki. Ponadto gwarantował swobodę nawigacji i przewidywał wspólne oczyszczanie dna oraz konserwację narządów rzecznych. 17 września Hussein odwołał układ i ogłosił Szatt al-Arab rzeką iracką. Jednocześnie narzucił ograniczenia żeglugi statków irańskich. Doszło do incydentów zbrojnych, a wzdłuż szlaku wybuchły ciężkie walki. Kontrola tego szlaku wodnego mogłaby przynieść wiele korzyści Irakowi (dochody z opłat celnych za usługi wprowadzania statków innych bander; korzystnie ze szlaku; wpływanie na ilość i rodzaj towarów transportowanych).

Jeszcze jedną przyczyną wybuchu wojny był spór o granicę lądową, która została wytyczona po układzie w Erzerum między Turcją, a Persją w 1847 roku. Jej przebieg nakreślono wówczas niedokładnie, a w ciągu następnych 150 lat każda ze storn rościła pretensje do strategicznych – wg niej – rubieży terenowych. Ważny również był fakt, że w pobliżu niektórych spornych terenów znajdowały się pola ropy naftowej. Przesunięcie granicy wykluczałoby konkurencję i przysporzyłoby znacznych korzyści ekonomicznych.

W czerwcu 1980 roku stosunki dyplomatyczne między Irakiem, a Iranem zostały zawieszone. Obie strony potęgowały roszczenia terytorialne i otwarcie wspierały zbrojną opozycję. W lipcu 1980 roku Hussein zażądał, aby Iran zwrócił sporne terytoria. Od 6 – 14 września wojska irackie przekroczyły dotychczasową granicę i zajęły około 350 km2 . W ciągu następnego tygodnia miały miejsca ruchy zbrojne na niewielką skalę, ale ruchy dużych jednostek irackich świadczyły o tym, że Hussein zdecydował się na większą operację wojskową. Napięcie sięgało szczytu gdy 17 września Hussein wypowiedział układ pokojowy z Iranem oskarżając jego przywódców o ingerencję w politykę wewnętrzną Iranu oraz nieuzasadnione roszczenia terytorialne.

PLANY WOJNY; PRZEBIEG

Dowództwo irańskie przewidywało rozbicie irańskich sił zbrojnych i opanowanie w ciągu 10 – 14 dni części Chuzestanu oraz prowincji Ilam. Następnie zamierzano przystąpić do rozmów pokojowych stawiając rząd w Teheranie wobec faktów dokonanych. Główne uderzenie wojsk irackich planowano wykonać w południowym odcinku frontu w kierunku: Basra, Ahwaz, Haft Gel. Pomocnicze operacje zaczepne operacje zaczepne miały być zrealizowane na centralnym odcinku granicy iracko – irańskiej. Ich celem było zdobycie miasta i bazy wojskowej Dezeful oraz rubieży przełęczy górskich. Powodzenie tych działań prowadziłoby do uchwycenia głównych skrzyżowań i przełęczy w górach Zagros (spowodowałoby to zablokowanie wojskom irańskim kierunków przeciwuderzeń na Bagdad).
Dowództwo irackie nie miało doświadczenia w planowaniu i realizacji większych operacji militarnych. Wywiad wojskowy skupiał swoją działalność na problemach politycznych, dlatego między innymi ocena sytuacji militarnej w Iranie okazała się błędna. Dowództwo irackie obniżyło możliwości obronne Iranu. W ostatnich latach przed rozpoczęciem wojny Irak dokonał znacznych zakupów uzbrojenia, rzutowano struktury organizacyjne. Pomimo szkolenia oficerów za granicą poziom wiedzy w szkolnych jednostkach był niewystarczający. Problemem irackich sił zbrojnych były stosunki wewnętrzne, armia przechodziła serię dramatycznych czystek, obejmujących oficerów podejrzanych np. o: sympatię do szyickiej opozycji. Irackie zgrupowanie uderzeniowe, utworzone z najlepszych jednostek stanowiło znaczny potencjał.

Irański plan wojny miał charakter obronno – zaczepny. Dowództwo sił zbrojnych Iranu zamierzało wykrwawić irackie zgrupowanie uderzeniowe obroną pozycyjną w górach. Podczas operacji obronnej miano zmobilizować rozwinięcie sił zbrojnych Iranu i przegrupować nowo sformułowane związki taktyczne w rejon działań bojowych. Po załamaniu natarcia przeciwnika, wojska miały przejść do kontrofensywy i przenieść działania wojenne na terytorium Iraku.
Dużym problemem Iranu był fakt, że nowa ekipa rządząca nie ufała siłom zbrojnym (do 1980 roku rozstrzelono, aresztowano, lub zwolniono 8000 ludzi). Zaczęto tworzyć Korpus Strażników Rewolucji Islamskiej. Powodowało to znaczne osłabienie armii, która dysponowała manewrowymi jednostkami pancernymi i lotnictwem wojsk lądowych. Problemy logistyczne i brak fachowców powodowały, że tylko nieduża część irańskich czołgów była sprawna. Irańska piechota i wojska pancerne przygotowywały się głównie do działań obronnych, brakowało jej doświadczeń w natarciu. W wyniku dezercji, barków z zaopatrzeniu, aktów sabotażu, część jednostek była tek zdezorganizowana, że olbrzymi problem sprawiała mobilizacja rezerw. Związki taktyczne uzupełniano strażnikami rewolucji i ochotnikami.

Irak przez cały czas konfliktu miał możliwość kupowania broni drogą legalną, z czego korzystał. Iran z przyczyn politycznych (embargo) i ekonomicznych czynił zakupy na znacznie mniejszą skalę i najczęściej niejawnie.

O świcie 22 września 1980 roku ofensywa iracka rozpoczęła się bitwą i panowanie w powietrzu. Efektem nalotów było uszkodzenie 6 lotnisk, 3 rafinerii naftowych oraz zniszczenie 3 samolotów irańskich. Do końca września lotnictwo irackie powtarzało uderzenia wykonując 100 – 150 lotów bojowych na dobę (1/3 z nich była przeznaczona do wsparci wojsk lądowych). Irackie siły powietrzne nie wyeliminowały przeciwnika z przestrzeni powietrznej, poprzez małą skuteczność.. Dowództwo irackie zaplanowało niedostateczną ilość sił i środków potrzebnych do zniszczenia samolotów irańskich. Sporządzenie nowej listy celów odbywało się na szczeblu centralnym co wydłużało czas stawiania zadań. Większość pilotów irackich nie miała doświadczenia w atakach na obiekty o niewielkich rozmiarach.

Lotnictwo irańskie wyszło obronną ręką z pierwszych nalotów przeciwnika głównie dzięki schronom oraz rozproszeniu sił po całym kraju. O świcie 23 września 1980 roku samoloty irańskie wykonały uderzenie odwetowe na bazy przeciwnika. Zniszczono 6 samolotów nieprzyjaciela, uszkodzono 7 lotnisk i zatopiono 4 okręty. Obiektami ataku były również transporty z zaopatrzeniem przeciwnika. Jednak skuteczność uderzeń odwetowych sił irańskich były równie nieudolne jak ataki lotnictwa irackiego. W ciągu pierwszych dwóch tygodni lotnictwo irańskie wykonywało 80 – 100 lotów na dobę. Irańscy piloci śmielej atakowali przeciwnika oraz wykazali lepsze opanowanie sztuki pilotażu.

Równocześnie z rozpoczęciem operacji powietrznej, działania zaczepne podjęły trzy irackie korpusy armijne działające na froncie długości 720 km. W ciągu siedmiu dni walk przełamano obronę irańskiej brygady zmechanizowanej. Jednak w ciągu następnych dwóch tygodni oddziały irackie zostały odrzucone na wschodni skraj. W pierwszej fazie walk napotkano niewielki opór irańskich jednostek żandarmerii, miejscowych ochotników kilku jednostek artyleryjskich. Broniły one głównie miejscowości i węzłów dróg. Górzysty teren sprzyjał obrońcom i zmuszał Irakijczyków do powolnego metodycznego natarcia na oddzielnych kierunkach.

W końcu grudnia 1980 roku wojska obu stron zaprzestały lokalnych zwrotów zaczepnych przeszły do obrony na całym froncie. Dowództwo irackie nie dysponowało odwodami zdolnymi przełamać coraz silniejszą obronę przeciwnika. Z kolei przywódcy irańscy zdołali zmobilizować około 150000 rezerwistów przegrupować ich znaczną liczbę na front. Błyskawiczna w swym założeniu ofensywa iracka zaczynała przemieniać się w długotrwałą wojnę opozycyjną. W czasie pierwszej fazy wojny miały miejsce także działania sił morskich, głownie w rejonie ujścia Shatt al-Arab. 29 listopada 1980 roku u jej ujścia doszło do starcia powietrzno – morskiego pomiędzy zespołem irackim, a siłami irańskimi. Jednak obie strony po dopaleniu kilku pocisków które chybiły postanowiły się wycofać.

Walki na froncie iracko – irańskim ucichły jedynie na trzy tygodnie. Na początku 1981 roku wojska irańskie rozpoczęły serię przeciwuderzeń, zmuszając przeciwnika do wycofania się o 8 -13 km w niektórych miejscach. W dalszym ciągu bronił się oblężony od ponad trzech miesięcy Abadan. 16 września 1981 roku irańskie dwie dywizje uderzyły w celu odblokowania Abadanu. Zaskoczeni Irakijczycy zostawili około 200 czołgów ratując się ucieczką.

W ciągu drugiej połowy 1981 roku poza kilkoma lokalnymi akcjami, na froncie zapadła cisza. Obie strony uzupełniały środki materiałowe, szkoliły rezerwy i tworzyły nowe związki taktyczne.

W lipcu, październiku i grudniu 1981 roku Hussein ponawiał apele o podjęcie rozmów pokojowych z Iranem, jednakże Chomeini nie odpowiadał na nie. Ze swojej strony określił on wypłacenie Iranowi odszkodowania w wysokości 150 mld dolarów oraz odejście od władzy dotychczasowych przywódców Iraku.

1982 rok rozpoczął się od niewielkich akcji zaczepnych wojsk irackich. W marcu rozpoczęła się ofensywa sił irańskich. Pierwszym zdecydowanym zwrotem zaczepnym była operacja pod kryptonimem „Fath”. Uderzano na 6 oddzielnych odcinkach przełamania. Nacierająca piechota ponosiła duże straty, ale kolejne rzuty „zalały” obronę iracką po kilku godzinach walk. Wynikiem operacji „Fath” było rozcięcie jednolitej dotychczas obrony irackiej na dwie części, wyzwolenie 1000 km2 terytorium irańskiego oraz wyparcie wojsk przeciwnika do strefy przygranicznej. Znaczący sukces osiągnięto dzięki zaskoczeniu nieprzyjaciela.

Dowództwo irańskie potrzebowało miesiąc na przygotowanie kolejnej operacji zaczepnej, której celem było ostateczne wyparcie najeźdźcy z Chuzestanu. W nocy 30 kwietnia 1982 roku rozpoczęła się operacja zaczepna pod kryptonimem „Quds”. Dowództwo irańskie realizując tę operację wyzwoliło 5400 km2 obszaru Chuzestanu, odzyskało Khorramshahr oraz wyparło wojska przeciwnika poza granicę państwa. 1982 rok był przełomowym w wojnie iracko – irańskiej. Wojska irańskie po klęsce 1980 roku i niewielkich zaczepnych akcjach militarnych w 1981 roku przeszły do zdecydowanych, realizowanych ze znacznym rozmachem operacji zaczepnych. Ich rezultatem było wyzwolenie całego terytorium okupowanego przez Irakijczyków. Wszystkim wydawało się, że apele strony irackiej o rozejm zostaną wysłuchane i irańscy przywódcy podejmą rozmowy pokojowe na dogodnych warunkach. Tak się jednak nie stało. Przywódcy irańscy postanowili siłą obalić rządy Saddama Husseina. Chcieli również zrealizować idee rozszerzenia rewolucji na Irak.

W latach 1982 – 1987 wojska irańskie przejawiały znaczną aktywność na całym froncie, ale główny wysiłek skupiony był na południowym odcinku. Tam znajdowała się najbogatsza prowincja Iraku – Basra, biegły również szlaki komunikacyjne i usytuowane były porty. W drugiej połowie 1982 roku Irańczycy zrealizowali pięć, a w latach 1983 – 1984 po sześć dużych operacji zaczepnych. W niektórych nich udział brały siły do 100000 żołnierzy po każdej stronie. Irackie wojska odpowiadały jedynie przeciwuderzeniom o ograniczonym zasięgu. W kolejnych latach natężenie ofensyw zmalało, ale działania et zostały rozszerzone o ataki terrorystyczne, zatapianie statków handlowych obcych bander, oraz użycie bojowych środków trujących. W ciągu 6 lat prób przełamania obrony przeciwnika wojska irańskie osiągnęły niewielkie sukcesy. Dla walecznych, lecz niedostatecznie wyposażonych oddziałów irańskich stanowiły barierę trudną do pokonania dobrze zorganizowane i nasycone nowoczesnymi środkami walki irackie pozycje. Obrońcom sprzyjał również trudny do natarcia, w wielu miejscach bagnisty teren oraz rzeki na południu kraju, lub góry w jego północnej części.

Spośród 23 irańskich operacji zaczepnych zorganizowanych w latach 1982 – 1987 trzy wyróżniają się rozmachem, ilością zaangażowanych sił i środków oraz sposobami ich realizacji. Są to np. operacje: „Błogosławiony Ramadan”, „Badr”, „Wal-Fajr 8”.

W marcu 1986 roku dowództwo irańskie ogłosiło powszechną mobilizację i rozpoczęło przygotowania do ofensywy mającej zakończyć wojnę. Od maja 1986 roku do grudnia 1987 roku przeprowadzono serię operacji pod wspólnymi kryptonimami „Karabala” Karabela „Fath”. Poza niewielkimi zdobyczami terenowymi nie osiągnięto wyraźnych sukcesów. Obrona iracka była bardzo dobrze zorganizowana. Dowództwo irańskie dysponowało kilkakrotnie większą ilością samolotów, czołgów innego sprzętu. Linie obronne rozbudowano wzdłuż sztucznych naturalnych przeszkód terenowych.

Wykorzystując swoją przewagę techniczną i ilościową w 1988 roku Irak zaczął ofensywę, która zmieniła bieg wojny. Od stycznia do marca wykonywano kilka uderzeń na północnym i centralnym odcinku frontu. Irakijczycy planowali większą operację na 17 kwietnia, pierwszego dnia Ramadanu. W tym okresie Irańczycy zmieniali swoje wojska na froncie, dzięki czemu pozycje obronne były słabo obsadzone. Liczebność Irańskich wojsk, rozmieszczonym na półwyspie Faw, zmalała w tym czasie z 30000 do 8000 żołnierzy. Czas irackiej ofensywy został wybrany tak, aby poza strategicznym, osiągnąć również taktyczne zaskoczenie. Kiedy irańscy żołnierze uczestniczyli w uroczystej wieczerzy przed miesiącem postu Irakijczycy przygotowywali się do ataku. O 5.00 17 kwietnia 1988 roku rozpoczęła się Iracka operacja: „Błogosławiony Ramadan”. Irakijczycy mieli liczebną przewagę sięgająca 6:1. W artyleryjskim przygotowaniu użyto pocisków wypełnionych gazem bojowym. Wojska irańskie stawiały krótki opór, żołnierze nie wykazywali chęci do walki, a ich dowódcy reagowali na różne sytuacje z dużym opóźnieniem. W niedługim czasie rozpoczęto odwrót poprzez Szatt al-Arab. W ciągu 36 godzin ofensywy irackiej Półwysep Faw został wyzwolony.

W przeciągu następnych miesięcy dowództwo irackie zrealizowało kilka operacji zaczepnych, w wyniku których odzyskano zajęte uprzednio przez przeciwnika obszary. 17 lipca 1988 roku prezydent Islamskiej Republiki Iranu Chamenei wysłał list do sekretarza generalnego ONZ prosząc go o pośrednictwo w sprawie przerwania ognia. Decyzja strony irańskiej spowodowana była wieloma czynnikami między innymi: ciężką chorobą ajatollaha Chomeiniego, zmęczeniem społeczeństwa, zwycięstwami Iraku, dużymi stratami wśród wojsk, wyczerpaniem zasobów finansowych, destabilizacją gospodarki oraz wieloma innymi. Dzień później Saddam Hussein wezwał przywódców Iranu do przystąpienia do pokojowych negocjacji. Obie strony wysuwały roszczenia odnośnie określenia odpowiedzialnego za wybuch wojny, odszkodowań wojennych wymiany jeńców.

O świcie 20 sierpnia 1988 roku przerwano walki na całym froncie, a 24 sierpnia doszło do pierwszych rozmów pokojowych.

UŻYCIE BOJOWYCH ŚRODKÓW TRUJĄCYCH W KONFLIKCIE

Irak i Iran podpisały Protokoły Genewskie z roku 1925 o zakazie wykorzystywania broni chemicznej oraz o zakazie wykorzystywania broni biologicznej z 1972 roku. Nie przeszkodziło im to jednak w wielokrotnym ich stosowaniu. Irak stosował bojowe środki trujące o działaniu paralityczno – drgawkowym, drażniącym, parzącym. Straty wojsk irańskich spowodowane użyciem broni chemicznej sięgały 3 – 5 %. 25 czerwca 1988 roku wojska irackie użyły broń chemiczna w ramach ofensywy „Ufamy Bogu”. Zginęło 60 osób, a obezwładnionych zostało 4000 żołnierzy. Iran również używał broń chemiczną, jednak na znacznie mniejszą skalę. W kilku przypadkach użycia broni chemicznej głównymi ofiarami stali się cywilni mieszkańcy obszarów gdzie stosowano bojowe środki trujące, no. W miastach Halabja i Dojaila w Kurdystanie zginęło około 4000 kobiet i dzieci.

REZULTATY WOJNY:

Liczebność wyposażenie sił zbrojnych obu państwa różniły się znacznie, zarówno na początku jak i pod koniec wojny. Przywódcy irańscy nigdy nie wyrównali dysproporcji w zakresie uzbrojenia w stosunku do wojsk przeciwnika, a brak nowoczesnych systemów w siłach zbrojnych Iranu próbowano zastąpić masowym użyciem piechoty. Dowództwo irackie z kolei położyło nacisk na rozbudowę wojsk pancernych i lotnictwa. Siły zbrojne obu państwa miały rozbudowane równolegle dwie przeciwstawne sobie w pewnym sensie struktury organizacyjne. Obrona przeciwchemiczna została doceniona w połowie roku 1984, gdy Irakijczycy użyli gazów bojowych.

Wojna nie przyniosła żadnemu z państw korzyści politycznych ani terytorialnych. Spowodowała za to starty, z których część jest trudna do określenia, takich jak: zaniedbania w gospodarce, nauce i oświacie, osierocone dzieci, rozbite rodziny, zmiany w psychice ludzi, zerwane kontakty międzynarodowe, pogłębiona na długi okres czasu nienawiść między narodami. Mężczyźni powołani do służby wojskowej mieli trudności z przystosowaniem się do życia w normalnych warunkach (zachowywali brutalny sposób bycia cechujący pobyt na froncie). Dziesiątki tysięcy dezerterów nie mogło pracować legalnie, więc aby przeżyć dokonywali wielu przestępstw. Demobilizacja armii spowodowała, ze problemem stało się zatrudnianie byłych żołnierzy, których miejsca w czasie wojny zajęli głownie robotnicy egipscy (frustracja wracających z frontu Irakijczyków byłą na tyle silna, że w październiku i listopadzie 1989 roku zamordowano 1000 Egipcjan).

Wojna Irak – Iran pokazała łatwość jaką rządzący mogą zepchnąć społeczeństwa w otchłań zniszczeń. Nie zadziałał żaden mechanizm polityczny, ani społeczny, który powstrzymałby dwóch autokratów przed realizacją wybujałych ambicji/ Nie ponieśli oni też żadnych konsekwencji swych działań.

Granica iracko – irańska pozostałą bez większych zmian, oba kraje zostały natomiast zrujnowane pod względem społecznym i ekonomicznym. Konflikt pochłonął 400 tysięcy ludzkich istnień, około 750 tysięcy zostało rannych. Ciała osób poległych w czasie iracko – irańskiej wojny odnajdywano jeszcze w roku 2001. Koszty ekonomiczne konfliktu, w których także uwzględniono utracone dochody z eksportu ropy, szacuje się na ponad 400 miliardów dolarów.

Wojna Irak – Iran zakończyła się po 8 latach morderczych walk równie szybko jak się zaczęła. Nie rozwiązała jednak problemów, dla których została wywołana. Można uznać, że jej jedynym pozytywnym skutkiem jest brak zwycięzcy, dzięki czemu nie została naruszona krucha stabilizacja w rejonie zatoki Perskiej. Inny wynik prawdopodobnie spowodowałby lawinę konfliktów politycznych i zbrojnych w obszarze całego Bliskiego Wschodu.