Osoby prawne w prawie rzymskim.

Osoby prawne to inaczej instytucje, organizacje, masy majątkowe lub związki ludzi, które zostały stworzone w celu realizacji określonych celów i które posiadają zdolność prawną.

Pojęcie osoby prawnej, choć w sposób niepełny, rozwinęło się w okresie pryncypatu, kiedy to pretor przyznawał gminom miejskim (municypia) osobowość prawną, by mogły brać udział w obrocie prywatnoprawnym oraz zdolność procesową, by mogły reprezentować swoje interesy w sądzie poprzez swoich przedstawicieli (actores). Municypia miały prawo wyzwalania sprawowania patronatu nad wyzwoleńcami.

Ustawa XII zapewniała prawo do zawiązywania stowarzyszeń (collegia, sodalitates, sodalicia), z którego Rzymianie bardzo chętnie korzystali. W okresie republiki duża liczba stowarzyszeń została rozwiązana, ponieważ stanowiły one zagrożenie dla bezpieczeństwa i porządku w państwie. Za czasów Augusta w ustawie lex Iulia de collegis postanowiono, że każde stowarzyszenie musi uzyskać specjalne zezwolenie cesarza lub też senatu. Z chwilą uzyskania takiego zezwolenia uzyskiwało ono osobowość prawną. Istniało kilka rodzajów stowarzyszeń, na przykład ze względu na charakter rozróżniamy zawodowe (cechy) i religijne (bractwa pogrzebowe). Zasada tres faciunt collegium mówiła o tym, że do powstania stowarzyszenia potrzeba było minimum trzech osób. Z komentarzy pisanych przez ówczesnych prawników, na przykład Ulpiana, dowiadujemy się, jak wyglądały kwestie zobowiązań stowarzyszeń: 'Si quid universitati debetur, singulis non debetur: nec quod debet universitas singuli debent'.

W odróżnieniu od okresu republiki, kiedy to państwo wchodziło w stosunki prawne z obywatelami na podstawie prawa publicznego, w okresie pryncypatu nastąpił rozdział majątku publicznego. Część otrzymywał cesarz (fiscus), częścią zaś dysponował senat. W czasie panowania Dioklecjana nastąpiło ponowne połączenie tychże części i fiscus obejmował odtąd całość wpływów państwowych. Znajdował się w uprzywilejowanej pozycji w stosunku do reszty obywateli w związku z privilegia fisci.

Fundacje, czyli wyodrębnione masy majątkowe, otrzymały osobowość prawną w okresie dominatu. Wcześniejsze były fundacje niesamodzielne, które powierzano gminom, osobom prywatnym lub stowarzyszeniom z obowiązkiem wykorzystania na określony uprzednio cel (na przykład fundacje alimentacyjne dla sierot). Późniejsze, z okresu cesarstwa absolutnego, były to tak zwane fundacje samodzielne, czyli odrębne majątki przeznaczone na określony cel i posiadające osobowość prawną, którymi zarządzały specjalnie do tego upoważnione lub powołane organy. Za przykład posłużyć tu mogą kościoły i klasztory, lub też piae causae (pia corpora), czyli przytułki i sierocińce.

W podsumowaniu warto zaznaczyć, że w prawie rzymskim brak jednoznacznej i kompletnej definicji osoby prawnej oraz z ta istniejąca odnosiła się wyłącznie do prawa publicznego.