Pojęcie i Zakres Profilaktyki Kryminologicznej

Problematyka zapobiegania przestępczości jest od wielu lat przedmiotem zainteresowania rządów wielu państw (niezależnie od ich ustroju) i szerokich kręgów społecznych; jest ona także tematem licznych rozważań publicystycznych i naukowych w kraju i za granicą.
Specyfika czasów, w których żyjemy, to przyspieszone tempo przemian, nie zawsze harmonijnych. Gdyby porównać strukturę kultur ustabilizowanych, dziś nazywanych historycznymi, do czasów współczesnych, trzeba by przede wszystkim stwierdzić, że ta tradycyjna struktura charakteryzowała się pewną trwałością form stosunków społecznych, co czyniło prawodawstwo dziedziną regulacji, jeżeli nie zawsze sprawiedliwej, to w każdym razie odpowiadającej idei naczelnej danego systemu. Nie można tego powiedzieć o czasach współczesnych, i oczywiście dotyczy to nie tylko Polski, lecz w zasadzie wszystkich krajów, a w szczególności tych, które są na drodze wprowadzania zmian jakościowych w systemach społeczno-gospodarczych.
Mamy do czynienia z trudnymi do pogodzenia dwiema prawdami. Pierwsza z nich to prawda o powstających nieomal, na co dzień nowych normach współżycia społecznego. Druga - to prawda o tym, że norma prawna, która ma być odzwierciedleniem stosunków społecznych, byłaby bezwartościowa, gdyby nie miała gwarancji na tyle trwałych w czasie, aby możliwa była w pełni świadoma społeczna percepcja jej treści. Zbyt częste zmiany przepisów prawnych powodują, jak każda zbyt częsta zmiana, iż jednostka przyzwyczaja się raczej do względności prawa, co nie służy jego przestrzeganiu. Dodatkowym utrudnieniem jest w tej sytuacji fakt, że kultura prawna społeczeństwa polskiego, jak wykazują liczne badania, jeszcze nie osiągnęła należytego poziomu.
Innym rodzajem niewłaściwej relacji między wymogami życia społecznego a normą prawną jest nieobejmowanie tą normą nowych zjawisk społecznoekonomicznych wymagających regulacji prawnej. W ostatnich dziesięcioleciach najbardziej spektakularnym przykładem jest polityka mieszkaniowa czy, szerzej, polityka zapewnienia obywatelowi niezbędnej i należnej mu przestrzeni zagospodarowanej urbanistycznie.
Kolejnym przykładem wymykania się spod kontroli prawa potrzeb życia społecznego jest prawnie słabo obwarowany „proces innowacyjny". Mówi się powszechnie o negatywnych skutkach industrializacji, urbanizacji czy wręcz cywilizacji. Jest to jedno z większych nieporozumień. Patrząc z perspektywy historycznej wiemy, że każda zmiana wprowadzana w zastany system powodowała przeobrażenia, których skutkiem było wchłonięcie przez ów system nowego elementu i całkowite jego przyswojenie i przystosowanie, bądź też zmiana mechanizmów funkcjonowania systemu. W sytuacji, gdy zmiany mają charakter ewolucyjny, nie powodują one zazwyczaj dużych strat potencjału ludzkich możliwości. Inaczej przebiega ten proces wówczas, gdy zmiany są nagłe i częste. Najpopularniej taki rodzaj zmian nazywa się dynamicznym. Jest to uproszczenie - sprowadzenie procesu do charakterystyki z punktu widzenia czasu, a nie jakości zmiany. Niezbędne wydaje się uzupełnienie tego określenia o charakterystykę jakości zmiany.
Należy zwrócić uwagę na błąd merytoryczny i diagnostyczny popełniany bardzo często. Nie sama cywilizacja, lecz patologia jej wprowadzania, brak atestu bezpieczeństwa, którym powinien być opatrzony każdy element nowo wprowadzony do systemu funkcjonowania społeczeństwa, rodzi zjawiska kryminogenne i wiktymogenne.A zatem stoimy przed problemem diagnozy tego, co w polu obserwacji przedstawicieli nauk penalnych pojawia się jako przestępstwo. Żeby mieć jasny obraz zawinienia, trzeba niezbędnie poddawać diagnozie etiologicznej cały proces, który do przestępstwa doprowadza, a nie tylko bezpośrednią przyczynę sprawczą zachowania niepraworządnego. W takim badaniu ujawnia się często wspólna „wina": jednostki, która naruszyła prawo, i systemu polityki społecznej.
Nasuwa się nieodparcie stwierdzenie, że zarówno ocena stanu, jak też prognozowanie tendencji w zakresie przestępczości i jej kontroli nie może być traktowane oddzielnie w stosunku do testowania i prognozowania w zakresie ogólnych tendencji gospodarczych i społecznych.
Mówiąc o zadaniach nauk, penalnych nie sposób wymienić wszystkich tych środków, które powinny być podjęte w ramach poszczególnych dyscyplin naukowych. Niemniej jednak na czoło problemów wymagających podjęcia skutecznego działania wysuwa się zagadnienie prewencji.
Zapobiegania przestępczości wykracza poza znane ustawodawstwu karmupojęcie prewencji ogólnej i szczególnej, związanej z wymiarem kary. Pod pojęcie zapobiegania przestępczości podkłada się dzisiaj różnorodne środki, mogące wpływać - choćby tylko ubocznie i pośrednio - na usuwanie przyczyn i warunków popełniania przestępstw, a także na ujawnianie innych objawów patologii społecznej. Do środków tych zalicza się m.in. przedsięwzięcia ekonomiczne, rozwój oświaty, wychowanie społeczne itp.
Zapobieganie przestępczości jest pojęciem złożonym, obejmującym szeroką problematykę społeczno-polityczną oraz zagadnienia z zakresu polityki karnej, prawa karnego i kryminalistyki. Już z tego wynika, że - uwzględniając różnice poziomu rozwoju społeczeństw, ich ustrojów politycznych, warunków społecznych, stanu oświaty i inne - nie może być jednolitych poglądów, co do środków i metod zapobiegania przestępstwom nie tylko w skali światowej, poszczególnych regionów świata, lecz niekiedy nawet w granicach jednego kraju.
Teoria zapobiegania przestępczości powołana jest do określania kierunków badań problematyki zapobiegania przestępczości i innym formom łamania prawa oraz antyspołecznym zachowaniom w ogóle, badań podejmowanych przez inne dziedziny nauk prawnych oraz przez nauki społeczne, przyrodnicze i techniczne. Znajduje się ona na styku ze wspomnianymi dyscyplinami naukowymi i powinna wspólnie z nimi pracować nad granicznymi problemami zapobiegania zachowaniom antyspołecznym.
Każdy, kto zajmuje się teoretycznie lub praktycznie zagadnieniami prawnymi, zdaje sobie sprawę z tego, że dziedzina ta rozszerza się o nowe specjalizacje, uzyskujące niekiedy status autonomicznej gałęzi wiedzy w ramach integralności pola diagnostycznego i interpretacyjnego, a także w ramach integrującego pola ustawodawczego, kreującego stan prawny w społeczeństwie.
Proces rozszerzania się zainteresowań nauki prawa jest tożsamy z analogicznymi procesami uszczegółowienia wiedzy we wszystkich dziedzinach poznania współczesnego życia. Jeżeli czymś istotnie się wyróżnia, to przede wszystkim tym, że w większości dyscyplin szczegółowych, w tym w dyscyplinie o najstarszych tradycjach - prawie karnym, zmiany są odzwierciedleniem stanu stosunków społecznych, a nie ich probabilistycznym przewidywaniem, a jednocześnie w dyscyplinie stosunkowo najmłodszej - kryminologii, a w szczególności wiktymologii penalnej - zmiany dotyczą bardzo często społecznych stanów przewidywanych.
Gdyby pokusić się o najszerszą, z konieczności uproszczoną, refleksję nad stanem nauk penalnych w Polsce, można by stwierdzić, nie uchybiając w niczym twórczemu wysiłkowi naukowców i polityków społecznych, że istnieją poważne luki w ustawodawstwie i praktycznym stosowaniu prewencyjnej polityki karnej w porównaniu do wiedzy, jaka z tego zakresu już istnieje. Dynamika procesu wdrażania doświadczeń wszystkich nauk penalnych jest zdecydowanie za mała w stosunku do wymagań szybko zmieniających się stosunków społecznoekonomiczno-politycznych w kraju.Najogólniej można podzielić działania na rzecz stabilizacji sytuacji prawnej w społeczeństwie na następujące elementy ściśle ze sobą powiązane:
1. Zapobieganie pojawianiu się zjawisk szkodliwych u źródeł ich powstawania, co oznacza, że norma prawna musi być jednym z istotnych wyznaczników „dopuszczenia" do eksploatacji społecznej każdego elementu kultury materialnej, społecznej i duchowej. Nie należy tego oczywiście rozumieć jako postulatu całkowitej reglamentacji życia.
2. Neutralizacja ubocznych skutków zjawisk, o których wiadomo, że muszą się pojawić jako wynikające z procesu modernizacji życia w każdym zakresie. Oznacza to stwarzanie przeciwwagi w sferze zarówno bazy, jak świadomości, i to takiego rodzaju przeciwwagi, która jest zdolna wchłonąć i zniszczyć uboczne negatywne skutki działalności pozytywnej.
3. System kontroli zarówno prawnej sensu stricto, jak kontroli społecznej zachowań, dla których bazą etiologiczną są zaburzenia systemu moralnego. System ten powinien być jeszcze bardziej niż obecnie rozbudowany. Nie wymieniając wszystkich środków działania, na szczególną uwagę zasługuje proces wykrywania sprawców przestępstw, a następnie resocjalizacji. Problem resocjalizacji, tj. przywracania społeczeństwu jednostek, które zeszły na drogę przestępczego działania, nie jest tylko polskim problemem. Tradycyjny środek izolacyjny, niezbędny dla ochrony społeczeństwa, dla stworzenia atmofsery społecznej sprawiedliwości, dla odstraszania od popełnienia czynów przestępnych, w odniesieniu do osób, które popadły w konflikt z prawem, tylko w bardzo niewielkim odsetku przypadków staje się bodźcem do odnowy systemu moralnego lub budowy tego systemu. Tu ogromne zadanie spoczywa nie tylko na, penitencjarystyce, lecz także na samym prawie karnym, dopuszczającym wymienne formy kary. Kara, jak wiadomo, szczególnie gdy nie jest stosowana prawidłowo, zwłaszcza gdy nie uwzględnia systemu potrzeb sprawcy, bywa często nieefektywna do tego stopnia, że staje się niekiedy jednym z istotnych czynników recydywy.
System prewencji, na który zwracamy szczególną uwagę, dotyczy w istocie wszystkich trzech wymienionych elementów stabilizacji systemu dobrostanu społecznego i sprawiedliwości społecznej.
Z punktu widzenia strategii praworządności należy położyć nacisk na równoczesne precyzyjne operowanie trzeba elementami, które stanowią o równowadze systemu zaspokojenia potrzeb społecznych. Elementami tymi są potrzeby społeczeństwa, jego normy czy wzory, wedle, których potrzeby te chce zaspokajać, i dostępne możliwości (od biologicznych i psychicznych po społeczne i ekonomiczne).Bodowa systemu prawnego czy też nowelizacja tego systemu nie może być wyabstrahowana od tej podstawowej diagnozy. Opowiadamy się za agregatywnym systemem penalnym, to znaczy takim, który uwzględniając stan zaspokojenia potrzeb społeczeństwa, jego dążenia zarówno pozytywne, jak negatywne, obejmuje obszarem zainteresowania wszystkie elementy tego systemu na drodze regulacji wykraczającej poza jedną dyscyplinę naukową. Specyfika poszczególnych gałęzi naukowego poznania i poszczególnych gałęzi działania praktycznego nie pozwala na obejmowanie całości problematyki ujawnianej w diagnozach i przewidywaniach. Mamy tu jednak na myśli takie działania na rzecz porządkowania zjawisk społecznych, które zawierają ścisłe, s y s t e m o w e powiązania pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami. Cechą tych powiązań jest to, że nie uchodzi kontroli żaden element systemu, w którym może pojawić się jakikolwiek rodzaj zagrożenia ładu społecznego. Środki są różne, od edukacyjnych po represyjne, lecz muszą być logiczne i funkcjonalnie ze sobą powiązane.
W tej sytuacji zadaniem pilnym jest doprowadzenie do ujednolicenia metodologii strategii w polityce społeczno-gospodarczej i politycznej. Nie wydaje mi się efektywne nawet bardzo cenne odkrycie naukowe w jakiejś dziedzinie poznania, jeżeli nie znajdzie natychmiastowego odzwierciedlenia w innych dziedzinach w taki sposób, aby logiczna i konsekwentna była droga od poznania do stosowania. W związku z tym konieczne jest, aby przepływ informacji pomiędzy wszystkimi dziedzinami poznania był maksymalnie operatywny. Chodzi tu zarówno o stronę lingwistyczną przekazu informacji, jak o stronę merytoryczną. Ogromny zalew informacji jest nie do skonsumowania wówczas, gdy nie jesteśmy w stanie operować ujednoliconym bankiem informacji, określonych co do stopnia wiarygodności i zakresu stosowalności.
Mówiąc prościej: chodzi o możliwość stworzenia cybernetycznego schematu przepływu informacji ciągłej i stałą, bieżącą konsultację. To właśnie nazywamy integratywnym, systemowym działaniem na rzecz stabilizacji dobrostanu społecznego.Każda dyscyplina naukowego poznania ma swoją specyfikę technik diagnostycznych i interpretacyjnych. Wśród nich liczą się te techniki, które pozwalają na odczytywanie obrazu rzeczywistości i notowanie informacji postaci map synchronicznych i diachronicznych. Uważam tę technikę za niezwykle przydatną, pod warunkiem, że interpretowana w ramach innej dyscypliny, posiada elementy ułatwiające nakładanie na siebie informacji.Całokształt zagadnień zapobiegania przestępczości można określić mianem polityki kryminalnej'.Ze względu na założenia, celi metody działalności profilaktycznej należy wyróżnić w niej kilka dziedzin, a mianowicie: profilaktykę kryminalistyczną, profilaktykę kryminologiczną, politykę karną oraz profilaktykę penitencjarną.
Profilaktyka kryminalistyczna to zespół metod i środków mających na celu uniemożliwienie albo utrudnienie dokonania przestępstwa. W metodach profilatyki kryminalistycznej dominują elementy obiektywne, sprowadzające się przede wszystkim do fizycznego przeciwdziałania zamiarowi realizacji akcji przestępczej. Przykładem może być: zabezpieczenie obiektów przed włamaniem, bankomatów i innych papierów wartościowych przed fałszerstwem, obserwacja osób podejrzanych, wzmocnienie patroli w godzinach wieczornych, nocnych itp. Profilaktyka kryminalistyczna obejmuje bezpośrednie działanie zarówno organów ścigania karnego, instytucji państwowych i społecznych, jak i obywateli w kierunku niedopuszczenia do konkretnego przestępstwa. Dobre zabezpieczenie mienia jest tak samo przejawem profilaktyki kryminalistycznej, jak ujęcie w wyniku obserwacji sprawcy przygotowującego się do dokonania czynu przestępnego lub sprawcy usiłującego popełnić przestępstwo.
P o 1 i t y k a k a r n a ma na celu takie dostosowanie kary do rodzaju i okoliczności przestępstwa oraz osobowości sprawcy, aby kara ta przyczyniła się do spełnienia zadania ochrony społeczeństwa, a jednocześnie gwarantowała, jeśli to jest możliwe, powrót skazanego do życia w społeczeństwie.
W zakres profilaktyki karnej włączyć należy zagadnienie efektywności ścigania. Wysoka wykrywalność sprawców przestępstw stanowi ważny czynnik, powstrzymujący potencjalnych sprawców od wstąpienia na drogę przestępstwa. Jak słusznie zwrócił uwagę angielski prawnik, filozof i ekonomista J. Bentham (1748-1832), „nieuchronność kary jest bardziej skuteczna niż jej surowość". Skuteczna działalność organów ścigania karnego stanowi element oddziaływania na te osoby, które biorą pod uwagę ryzyko podjęcia akcji przestępczej.
Zgodnie z klasyczną koncepcją prawo karne jest uznawane za strażnika zasad i wartości określanych przez państwo. Jego działanie jest pomyślane jako przywracające równowagę po jej zakłóceniu wskutek naruszenia tych zasad. Ma ono funkcję kompensacyjną. Jego oddziaływanie na zachowanie ma wtórne znaczenie, zgodnie z punktem widzenia pociągającym za sobą różną krytykę:
1. Jest ono inspirowane przez widzenie człowieka jako całkowicie wolnej istoty wybierającej bądź odrzucającej łączenie się ze społeczeństwem jako całością. Ten pogląd jest silnie krytykowany przez kryminologię pozytywistyczną.
2. Wartości popierane przez tę koncepcję prawa karnego są zbyt ściśle związane interesami establishmentu: porządek publiczny, bezpieczeństwo, prawo do fizycznej integralności, prawo własności. Inne społeczne wartości, na przykład solidarność lub sprawiedliwość społeczno-ekonomiczna, wydają się być mniej fundamentalne dla prawa karnego. Schemat społeczeństwa poświęconego obywatelskim prawom i wolnościom powinien minimalizować ograniczenia wolności, czynić maksymalnymi gwarancje proceduralne, a przede wszystkim ustanawiać podstawowe warunki, pozwalające każdemu obywatelowi na pełne korzystanie praw i wolności. To właśnie społeczeństwo ma przede wszystkim tworzyć i czynić optymalnymi warunki społecznej sprawiedliwości tak, aby z zasady tej czyniono bardzo rozważny użytek z prawa karnego.
3. Wydaje się raczej bezsensownym działanie w oparciu o same zasady, nie pytając o to, jakie realne skutki może mieć ono dla społeczeństwa. Definicja środków wymiaru sprawiedliwości jako formalnego potwierdzenia przywiązania państwa do określonych reguł i wartości jest pustym dźwiękiem, jeżeli nie jest zweryfikowana przez praktykę. Mowa o odpłacie za pomocą prawa karnego może równać się z legalnym odwetem, jeżeli charakter wspomnianej równowagi i sposób jej przywrócenia nie zostaną zweryfikowane. To właśnie, dlatego prawo karne powinno być studiowane w jego pragmatycznej postaci, jako instrument społecznej regulacji. Koncepcja instrumentalistyczna została zaczerpnięta z koncepcji obrony społecznej pod wpływem kryminologii pozytywistycznej. Wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych musi służyć pewnemu celowi, to jest chronić społeczeństwo przed niebezpiecznymi jednostkami i czynić traktowanie przestępców odpowiednim. Ta koncepcja pociąga za sobą badanie okoliczności, w których dany środek wymiaru sprawiedliwości może mieć wpływ na przestępczość, ale i na szeroką opinię publiczną.
System wymiaru sprawiedliwości można porównać z innymi systemami, na przykład społecznymi i ekonomicznymi.
Czy interwencja prawa karnego jest rzeczywiście efektywna i czy jest najbardziej skutecznym działaniem w sprawach, w których działa obecnie? Prawu karnemu i systemowi wymiaru sprawiedliwości wyznaczono kilka celów.
Odstraszanie potencjalnych przestępców bardzo często jest wymieniane jako główna funkcja systemu wymiaru sprawiedliwości.
Liczne badania wykazały, że to odstraszanie jest o wiele mniej skuteczne, niż się czasami przypuszcza. Działa ono tylko w pewnych warunkach, a poza tym niektóre przestępstwa i określone rodzaje sprawców nie ulegają zastraszeniu groźbą ścigania karnego. Przemiana przestępcy za pomocą kar, jakimi dysponuje prawo karne, wydaje się być bardziej wyjątkiem niż regułą. Przeciwnie, wiele badań wykazało, że przestępcy doznali efektu alienacji i stygmatyzacji.
1. Jest ono inspirowane przez widzenie człowieka jako całkowicie wolnej istoty wybierającej bądź odrzucającej łączenie się ze społeczeństwem jako całością. Ten pogląd jest silnie krytykowany przez kryminologię pozytywistyczną.
2. Wartości popierane przez tę koncepcję prawa karnego są zbyt ściśle związane interesami establishmentu: porządek publiczny, bezpieczeństwo, prawo do fizycznej integralności, prawo własności. Inne społeczne wartości, na przykład solidarność lub sprawiedliwość społeczno-ekonomiczna, wydają się być mniej fundamentalne dla prawa karnego. Schemat społeczeństwa poświęconego obywatelskim prawom i wolnościom powinien minimalizować ograniczenia wolności, czynić maksymalnymi gwarancje proceduralne, a przede wszystkim ustanawiać podstawowe warunki, pozwalające każdemu obywatelowi na pełne korzystanie z praw i wolności. To właśnie społeczeństwo ma przede wszystkim tworzyć i czynić optymalnymi warunki społecznej sprawiedliwości tak, aby z zasady tej czyniono bardzo rozważny użytek z prawa karnego.
3. Wydaje się raczej bezsensownym działanie w oparciu o same zasady, nie pytając o to, jakie realne skutki może mieć ono dla społeczeństwa. Definicja środków wymiaru sprawiedliwości jako formalnego potwierdzenia przywiązania państwa do określonych reguł i wartości jest pustym dźwiękiem, jeżeli nie jest zweryfikowana przez praktykę. Mowa o odpłacie za pomocą prawa karnego może równać się z legalnym odwetem, jeżeli charakter wspomnianej równowagi i sposób jej przywrócenia nie zostaną zweryfikowane. To właśnie dlatego prawo karne powinno być studiowane w jego pragmatycznej postaci, jako instrument społecznej regulacji. Koncepcja instrumentalistyczna została zaczerpnięta z koncepcji obrony społecznej pod wpływem kryminologii pozytywistycznej. Wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych musi służyć pewnemu celowi, to jest chronić społeczeństwo przed niebezpiecznymi jednostkami i czynić traktowanie przestępców odpowiednim. Ta koncepcja pociąga za sobą badanie okoliczności, w których dany środek wymiaru sprawiedliwości może mieć wpływ na przestępczość, ale i na szeroką opinię publiczną.
System wymiaru sprawiedliwości można porównać z innymi systemami, na przykład społecznymi i ekonomicznymi.
Czy interwencja prawa karnego jest rzeczywiście efektywna i czy jest najbardziej skutecznym działaniem w sprawach, w których działa obecnie? Prawu karnemu i systemowi wymiaru sprawiedliwości wyznaczono kilka celów.
Odstraszanie potencjalnych przestępców bardzo często jest wymieniane jako główna funkcja systemu wymiaru sprawiedliwości.
Liczne badania wykazały, że to odstraszanie jest o wiele mniej skuteczne, niż się czasami przypuszcza. Działa ono tylko w pewnych warunkach, a poza tym niektóre przestępstwa i określone rodzaje sprawców nie ulegają zastraszeniu groźbą ścigania karnego. Przemiana przestępcy za pomocą kar, jakimi dysponuje prawo karne, wydaje się być bardziej wyjątkiem niż regułą. Przeciwnie, wiele badań wykazało, że przestępcy doznali efektu alienacji i stygmatyzacji.
Obrona praw ofiary nie jest sprawą główną dla obecnej procedury karnej, są natomiast inne mechanizmy służące bardziej efektywnie zabezpieczeniu praw i potrzeb ofiar. Ten argument wydaje się, więc być przeznaczonym do przybrania działania prawa karnego w barwy usprawiedliwiające. Odpowiedź na poczucie zagrożenia nie wydaje się polegać na uaktywnieniu „kampanii karania" wobec „wzrostu przestępczości". Wskazuje się, że strategia ta zmierza bardziej do rozpowszechnienia paniki niż do złagodzenia niepokojów.
To wszystko sugeruje, że prawo karne i działanie systemu wymiaru sprawiedliwości osiąga ograniczony stopień skuteczności i nie może być jedynym sposobem rozwiązania problemu przestępczości. Nie powinno to być zaskoczeniem; rzeczywiście działanie prawa karnego jest środkiem redukcyjnym, takim, który sprowadza stosunki międzyludzkie do stosunku „siła i poddanie się" (uległość) i odrzuca złożoność społecznych, psychospołecznych i pokrewnych problemów, które bardzo często leżą u podstaw czynów przestępnych.
Motywy zasad i skuteczności istnieją, więc dla podkreślenia subsydiarności prawa karnego poprzez rozwój strategii społecznych, które mogą zapobiec jak to tylko możliwe interwencji wymiaru sprawiedliwości. Jednocześnie dzięki temu możliwy będzie lepiej ukierunkowany, mniej przeciążony a zarazem bardziej efektywny system wymiaru sprawiedliwości4.
Profilaktyka penitencjarna, sprowadzająca się do samego wykonania kary ma wyłącznie na celu takie ukształtowanie warunków jej przebiegu, aby w optymalnym stopniu realizować funkcje resocjalizacji.
Profilaktyka kryminologiczna, obejmując przede wszystkim zagadnienia genezy i etiologii czynu przestępnego i operując głównie metodami z zakresu psychologii i pedagogiki społecznej, ma na celu nadanie pozytywnego kierunku aktywności ludzkiej oraz wywarcie wpływu na zmianę ujemnych postaw i tendencji. Ma ona, więc spośrod wszystkich dziedzin kryminologii szczególną wartość praktyczną, ale pozostaje - rzecz jasna - w ścisłym związku z badaniami nad przyczynami przestępstw. One, bowiem stanowią podstawę opracowywania środków i metod zapobiegania przestępstwom (badania fenomenologiczne i etiologiczne).
Środki profilaktyczne mogą odnosić się do większego, nieokreślonego liczbowo grona osób lub do określonej osoby; w zależności od tego mówimy o profilaktyce w skali społecznej lub indywidualnej.
Działalność zapobiegawczą można klasyfikować również według innych kryteriów, jak np. zapobieganie recydywie, przestępczości gospodarczej, przestępczości nieletnich, przestępczości w komunikacji itd. Konieczność stosowania wielu metod profilaktyki, opartych na różnorodnych dyscyplinach naukowych, uwarunkowana jest m.in. różnorodnością przyczyn przestępczości. Jej struktura i dynamika wyznaczają kierunki poszukiwań metod profilaktyki, zwłaszcza w sytuacjach, gdy stosowane systemy represji karnej nie realizują dostatecznie funkcji prewencji ogólnej i szczególnej. Świadczy o tym chociażby zjawisko recydywy, sięgające przeciętnie granic 30%. W odniesieniu do wielu przestępców (np. narkomanów, przestępców seksualnych) podnosi się potrzebę stosowania metod terapeutycznych, ponieważ w licznych przypadkach przyczyny zachowań przestępczych tkwią w różnego rodzaju zaburzeniach poszczególnych sfer życia psychicznego.
Każdy etap rozwoju społeczeństwa znajduje swoje implikacje w dziedzinie przestępczości. Zmiany w ustrojach społeczno-politycznych wywierają wpływ na strukturę i dynamikę zjawisk patologii społecznej. Stąd też narastające problemy przestępczości wymagają głębokiej oceny etiologicznej i symptomatologicznej dla wyciągnięcia wniosków profilaktycznych.
Profilaktykę kryminologiczną należy rozpatrywać w szerokim kontekście społecznym. Wchodzi ona w zakres p r o f i 1 a k t y k i s p o ł e c z n e j.
Sfera różnorodnych zagrożeń wymaga już autonomicznej dyscypliny. Profilaktykę społeczną można określić jako system metod i środków mających na celu usuwanie przyczyn ujemnych zjawisk społecznych i stwarzanie warunków prawidłowego funkcjonowania i rozwoju jednostek oraz grup społecznych.
Warto podkreślić, że do przedziału diagnozy i oddziaływań profilaktyki społecznej należą również procesy zachodzące na pograniczu zachowań poprawnych, uznawanych za prawidłowe, i zachowań szkodliwych, traktowanych jako dewiacyjne. Dziedzinę tę interesuje zarówno patologia, jak i norma oraz ich wzajemne relacje.
Wiele dyscyplin naukowych stara się wypracować metody zapobiegania negatywnym zjawiskom. Próby te dotyczą w przeważającej mierze tylko procesów wchodzących w zakres zainteresowań danej dyscypliny. Rzeczywistość społeczna, a zatem i zachowania dewiacyjne nie dadzą się sprowadzić do schematycznych podziałów dziedzin naukowych badających jedynie jej wycinki. Ograniczoność ta uniemożliwia im całościową analizę zjawisk dysfunkcjonalnych. Dotychczasowe rozważania skłaniają do wniosku o potrzebie czy wręcz konieczności stwarzania dyscypliny naukowej integrującej wysiłki innych dziedzin w zapobieganiu negatywnym zjawiskom społecznym. Cel taki stawia przed sobą profilaktyka społeczna.
Na gruncie określonego wyżej rozumienia przedmiotu badań profilaktyki możliwe jest całościowe,multidyscyplinarne, podejście do zagadnień zapobiegania nieprawidłowym procesom i zjawiskom.
Rola integracyjna profilaktyki społecznej przejawiałaby się w dwóch płaszczyznach: integracji dorobku naukowego różnych dyscyplin oraz dzięki wypracowaniu konkretnych metod zapobiegawczych łączenia ustaleń naukowych z praktyką społeczną.
Należy zwrócić uwagę na inny poziom funkcji diagnostycznej tej dyscypliny w stosunku do innych dziedzin. O ile, bowiem te ostatnie formułują diagnozy wycinkowe, to profilaktyka społeczna uwzględniając je, formułuje diagnozy całościowe.
Znajomość form występowania, trendów rozwojowych oraz mechanizmów przeobrażeń zjawisk patologii społecznej pozwala profilaktyce społecznej formułować różne typy prognoz. Zatem na gruncie tej dziedziny możliwe jest planowanie działań profilaktycznych o różnym zasięgu czasowym.
W celu udoskonalenia i unowocześnienia metod zapobiegania zjawiskom dysfunkcjonalnym profilaktyka społeczna powinna prowadzić badania efektywności i racjonalności stosowanych oraz wprowadzanych do praktyki rozwiązań profilaktycznych i sposobów ich realizacji.
Skuteczność działań profilaktycznych, oprócz prawidłowej diagnozy i adekwatnych metod, uzależniona jest w dużej mierze od świadomości podmiotu tych działań - społeczeństwa. Profilaktyka społeczna musi zadbać o podnoszenie świadomości społeczeństwa w zakresie działań zapobiegawczych.
Profilaktyka społeczna, będąc dziedziną multidyscyplinarną, ze względu na charakter badanych zjawisk wykorzystuje dorobek metodologiczny różnych dziedzin, twórczo go adaptując w celu wypracowania nowych metod i nowatorskich rozwiązań badawczych.
Z dotychczasowych rozważań dotyczących profilaktyki społecznej jako dyscypliny naukowej można wysnuć następujące wnioski:
a) istnieje konieczność rozwoju tej dyscypliny na skutek niewystarczającej skuteczności systemów resocjalizacyjnych oraz znacznego nasilenia zjawisk patologii społecznej, obejmujących wszystkie dziedziny życia społecznego;
b) profilaktyka społeczna stwarza możliwość kompleksowego podejścia do problemów patologii społecznej, a co za tym idzie - zwiększenia skuteczności oddziaływań profilaktycznych;
c) inter- i multidyscyplinarny charakter tej dziedziny oraz szeroko pojmowana funkcja integracyjna nadają profilaktyce społecznej rangę nowoczesnej dyscypliny badawczej;
d) dziedzina ta, wyrosła z różnorodnych nurtów teoretycznych wielu dyscyplin naukowych, zmierza do ścisłego zespolenia nauki z praktyką społeczną. Profilaktyka społeczna jako samodzielna dyscyplina naukowa spełniałaby
zatem wiele funkcji, a mianowicie: diagnostyczną, interpretacyjną, terapeutyczną, edukacyjną, prognostyczną, integrującą i koordynującą.
Szczególnie dwa zespoły problemów muszą wpływać dynamizująco na intensywność badań kryminologicznych i programowanie profilaktyki. Dotyczy to zjawiska recydywy oraz przestępczości nieletnich i młodocianych. Są to wyjątkowo ważne obszary badań, ponieważ stanowią istotny czynnik kształtujący obraz przestępczości i efekty jej zwalczania. Szczególnie groźnym zjawiskiem jest powrotność do przestępstwa nieletnich i młodocianych.
Rewolucja naukowo-techniczna wysuwa nowe problemy w sferze kryminologii i prawa karnego. Rozwój motoryzacji w połączeniu z nieostrożnością użytkowników pojazdów powoduje wzrost przestępstw i wypadków drogowych. Wprowadzanie nowych maszyn i szybki proces automatyzacji pracy bez należytego przeszkolenia personelu lub lekceważenie podstawowych zasad bezpieczeństwa i higieny leży u podstaw dużej liczby wypadków przy pracy. Zagadnienie „człowiek-maszyna" wymaga, więc nowego spojrzenia.
Społeczny aspekt zagadnień profilaktyki musi również obejmować obyczajowo-moralną dziedzinę odpowiedzialności. Oznacza to, że na wszystko należy patrzeć z perspektywy całości i dopuszczać możliwość ograniczenia własnych celów i własnych możliwości realizacyjnych w imię dóbr wyższego rzędu.
W warunkach współczesnego życia szczególnego znaczenia nabiera kwestia wzajemnych relacji między techniką a moralnością lub między techniką a etyką. Coraz częściej te zagadnienia znajdują odzwierciedlenie w pracach naukowych. Współczesna cywilizacja techniczna wymaga generalnej reorientacji doktryn moralnych, przekształcenia tradycyjnej moralności indywidualistycznej w etykę społeczną. Te zmiany mogą mieć wpływ na zmniejszenie ujemnych skutków postępu technicznego. W nowoczesnym świecie następstwa czynów ludzkich zwielokrotnione przez mechanizm różnorakich zależności - mogą ujawniać się daleko poza zasięg bezpośredniego widzenia sprawcy. Stąd też współczesnego człowieka musi cechować wewnętrzna dyscyplina, która pozwoli mu na właściwą ocenę moralną przewidywanych skutków zachowań.
Powszechne uznanie działań zapobiegających przestępczości spowodowało, że znalazły one wyraz w normach prawnych. Ustawowe unormowania obowiązku podejmowania tych przedsięwzięć dotyczą przede wszystkim organów zajmujących się wykrywaniem i ściganiem przestępstw oraz wymiarem sprawiedliwości. Normy te stanowią podstawę i określają ramy instytucjonalne działalności organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości w zakresie profilaktyki. Stwarzają jednocześnie możliwości włączenia do tej działalności organizacji i instytucji życia społecznego i gospodarczego. Niezbędnym, bowiem warunkiem efektywności metod profilaktyki kryminologicznej jest koordynacja działań organów państwowych z instytucjami społecznymi i obywatelami. Ta koordynacja wzmacnia i urealnia system profilaktyki kryminologicznej.
Ważnym zagadnieniem jest podejmowanie decyzji w sprawie zapobiegania przestępczości. W ramach tego procesu można wydzielić 3 fazy. Pierwsza z nich to faza przygotowawcza (informacyjna), która sprowadza się do zbierania wszelkich informacji dotyczących przyszłego działania; w tej fazie dokonuje się również opracowania wariantów decyzyjnych. Druga faza to właściwy wybór;
chodzi w szczególności o ustalenie kryteriów oceny wariantów przyszłego działania. Trzecia faza procesu decydowania polega na realizacji wybranego wariantu. Ta chronologia, którą sugerują fazy, jest jedynie pewnym uproszczeniem umożliwiającym przedstawienie owych czynności w porządku chronologicznym. Czynności te, bowiem występują jakby „jednocześnie"6.
Od ponad 30 lat Organizacja Narodów Zjednoczonych poświęca szczególnie dużo uwagi problematyce zapobiegania przestępczości. Wśród krajów członkowskich ze wszystkich regionów świata wzrasta świadomość, iż przestępczość w coraz większym zakresie stanowi ważną przeszkodę na drodze postępu do osiągnięcia wyższej jakości życia dla wszystkich ludzi.
W ostatnim dwudziestoleciu wzrost przestępczości w wielu krajach oraz pojawienie się nowych groźnych form przestępczości postawiły przed organami państwowymi i społecznymi bardzo poważne i trudne problemy. W powszechnym wzroście przestępczości na świecie stwierdza się znaczny udział kobiet oraz młodzieży.
Planowanie w zakresie zapobiegania przestępczości wymaga bazy informacyjnej, która powinna odzwierciedlać zmiany zachodzące w zakresie dynamiki i struktury przestępczości.
Istnieje wiele sposobów klasyfikacji środków prewencyjnych. System najczęściej przyjmowany wyróżnia zmiany warunków fizycznych i społecznych wywierających wpływ na możliwości działań przestępczych, oddziaływanie na sprawców potencjalnych, odpowiednie postępowanie z przestępcami, aby zapobiec recydywie.
Ocena programów zapobiegania przestępczości musi uwzględniać skuteczność strategii, tj. stopień realizacji wytyczonych celów, i jej skutki, tj. zmiany, które ona wywołuje. W ocenie należy także brać pod uwagę koszty społeczne i finansowe.
W strukturze przestępstwa tkwią trzy zasadnicze elementy: sprawca-ofiara. Stąd też racjonalna profilaktyka musi uwzględniać działania zapobiegawcze w odniesieniu do tych właśnie elementów.
Wychowanie człowieka to proces długotrwały. Chodzi tu w szczególności o nadanie pozytywnego kierunku aktywności ludzkiej oraz wywarcie wpływu na zmianę ujemnych postaw i tendencji. Służy temu celowi system edukacji państwowej i społecznej. Chodzi także o pozytywne wpływy najbliższego środowiska, a więc rodziny, grup rówieśniczych, współtowarzyszy pracy itp.
Zapobieganie przestępczości jako oddzielna dziedzina teorii i praktyki pojawiło się w okresie, gdy przestępczość stała się zjawiskiem społecznym, a jej konsekwencje zaczęły być odczuwalne w bardzo szerokim zakresie.Biorąc pod uwagę intensywność przestępczości, niezwykle cenne jest systemowe podejście do zagadnienia profilaktyki. Przykładem może być zapobieganie przestępczości oraz projektowanie środowiska'. Idea ta jest rozpowszechniona nie tylko w Ameryce Północnej. Tworzenie tzw. przestrzeni obronnej w architekturze i planowaniu miast daje dobre wyniki w podnoszeniu stopnia bezpieczeństwa mieszkańców. Wpływa to na zmniejszenie poczucia izoloacji i anonimowości życia w nowoczesnych aglomeracjach miejskich. Rozwój planowania w zakresie zapobiegania przestępczości w skali danego środowiska, z kierującą rolą organów państwowych, stanowi jedną z najbardziej dostrzegalnych zmian w wielu państwach w ciągu ostatnich kilku lat.
Zapobieganie przestępczości i wymiar sprawiedliwości stanowią integralną część działań na rzecz rozwoju. Rezolucje Zgromadzenia Ogólnego na temat ustanowienia nowego, międzynarodowego ładu ekonomicznego i nowej, międzynarodowej strategii rozwoju podkreślają, że ostatecznym celem rozwoju jest stały wzrost dobrobytu całej ludzkości, poprzez jej pełny udział w procesie rozwoju i zagwarantowanie warunków życia odpowiadających ludzkiej godności. Starania mające na celu zmniejszenie, jeśli nie wyeliminowanie, przestępczości oraz usprawnienie działalności wymiaru sprawiedliwości mają bezpośredni i natychmiastowy związek z zagwarantowaniem tych celów. Dlatego też zapobieganie przestępczości i działalność wymiaru sprawiedliwości powinny być ujmowane w kontekście rozwojowym oraz w ich wzajemnym powiązaniu ze wzrostem ekonomicznym i zmianami socjalnymi.
Przestępczość jest zjawiskiem złożonym, które jest wynikiem szerokiego zakresu czynników społecznych, ekonomicznych, kulturowych, historycznych i politycznych. Proces rozwoju jest jeszcze bardziej złożony, zarówno w płaszczyźnie pojęciowej, jak i w płaszczyźnie działań. Interakcja pomiędzy przestępczością a rozwojem jest łatwo dostrzegalna, ale trudna do precyzyjnego zdefiniowania. Dokonano pewnego postępu, zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej, w rozumieniu interakcji pomiędzy pewnymi czynnikami postępu w takich dziedzinach, jak urbanizacja, industrializacja, zatrudnienie i migracja, a występowaniem i typami przestępstw. Fakt, iż ocena wpływu oraz interakcji pomiędzy przestępczością a rozwojem jest skomplikowana i trudna, nie powinien pomniejszać potrzeby dokonywania takich ocen subiektywnie i systematycznie.
Istnieje potrzeba znacznie większego nakładu pracy dla lepszego zrozumienia interakcji pomiedzy przestępczością a rozwojem, aby móc wytyczyć właściwe kierunki polityki w planowaniu rozwoju. Uważa się, iż sam rozwój nie jest „odpowiedzialny" za wzrost przestępczości. Przestępczość z wynikającymi dla społeczeństwa kosztami jest traktowana nie tylko jako przeszkoda w rozwoju, ale także, w pewnych przypadkach, jako jego konsekwencja, zwłaszcza w przypadku nieplanowanego lub nieadekwatnie planowanego wzrostu ekonomicznego i braku równowagi w społeczeństwie. Wyrażono także pogląd, że trudno jest, o ile w ogóle jest możliwe, ustalić kierunki polityki zwalczania i zapobiegania przestępczości, które można by zastosować w skali światowej. Jest to, bowiem nierozerwalnie związane z gospodarczymi, spolecznymi, politycznymi i kulturowymi warunkami każdego kraju. Każdy kraj ponosi odpowiedzialność za rozwiązywanie tych problemów według własnych priorytetów i potrzeb.
W dziedzinie tak istotnej jak zapobieganie przestępczości nie należy wzbudzać nadziei, które mogą okazać się zawodne. Kryminologowie powinni czuwać nad tym, by polityka karna była świadectwem precyzyjnej,głębokiej wiedzy o przestępstwie, przestępcy i przestępczości. W tym celu powinni oni podawać wyniki swoich badań do wiadomości społeczeństwa oraz praktyków zainteresowanych problemami wymiaru sprawiedliwości. Ci ostatni zaś powinni w większym stopniu traktować kryminologów jako współpracowników i niezbędnych pomocników w cywilizowanym społeczeństwie, któremu zależy na rozwiązywaniu problemów społecznych.