Czy można zrealizować utopię społeczną?

UTOPIA-nie mająca szans realizacji i nie licząca się z rzeczywistością wizja idealnego, egalitarnego społeczeństwa.
Z biegiem czasu pojęcie utopia zaczęło oznaczać:
-wszelkie przeobrażenia idealnych struktur społecznych stanowiące przeciwstawienie sytuacji, w której powstawały.
-koncepcje przebudowy społeczeństw nie uwzględniające realiów i nie wskazujące środków i sposobów ich urzeczywistniania.
-wszystkie całościowe obrazy przedstawiające pożądany stan rzeczy
-gatunek literatury obejmujący utwory, których tematem było życie idealnej społeczności, np. na nie odkrytych jeszcze lądach lub w odległej przyszłości.
Nazwa pochodzi od tytułu dzieła T. More`a „ Prawdziwie złota książeczka, równie pożyteczna, jak dowcipna, o najlepszym urządzeniu republiki i nowej wyspie Utopii”. Choć pierwsze utopie znależć można w utworach starożytnych m.in. Platona ” Republika” , Arystotelesa ( pisma o państwie), Ksenofonta „ Cyropedia” . Ideał teokratyczny reprezentował Św. Augustyn „ O państwie bożym” . W czasach odrodzenia powstawały „ Nowa Atlantyda” F. Bacona, „Miasto słońca” T. Campanelli. Nowoczesne utopie literackie to „Ludzie jak bogowie” H.G.Wellsa i znaczna część dzieł współczesnej literatury fantastycznej i fantastyczno- naukowej.

„Zrozumiałem, że wszystkie państwa są niewłaściwie rządzone. Doszedłem do wniosku, że ich konstytucje, jeśli nie zastosuje się wobec nich jakichś wyjątkowych zabiegów leczniczych i jeśli los nie przyjdzie z pomocą, pozostaną w beznadziejnym stanie. Zmuszony zostałem tedy oddać hołd prawdziwej filozofii i stwierdziłem, że jedynie na podstawie jej rozważań można wskazać na sposoby uleczenia życia państwowego i prywatnego. Ludzkość dopiero wtedy wyzwoli się od wszystkich nieszczęść, gdy władze w państwie przejmą miłujący prawdę filozofowie albo ci, którzy w państwie już rządzą, kierując się Boskimi wskazówkami i oddając głębszym studiom filozofii”.

Tak pisał Platon w jednym z listów (VII, 324 B-326 B), fragment ten wyjaśnia zadziwiające meandry biografii Platona, który obok Antystenesa i Arstypa Młodszego był uczniem Sokratesa. Był uczniem genialnym, gdyż nie tylko pogłębił wątki antropologiczne swego mistrza, ale poruszył w swych dziełach również istotne problemy, unikając przy tym znudzenia i scholastyki. Sokratesowe poszukiwania definicji takich pojęć, jak sprawiedliwość, męstwo i litość przeobraził w całą teorię o naturze rzeczywistości. Była to teoria idei, czy inaczej teoria form. Platon zakładał w niej istnienie świata doskonałych form, które są wieczne, niezmienne i poznawalne rozumem, a zmieniający się bezustannie świat przedmiotów materialnych stanowi jego imitację.
Urodził się w 427 r. p.n.e. w Atenach, był spokrewniony z rodem Kodrosa, do którego w przeszłości należał Solon. Właściwie nazywał się Aristokles, imię Platon zaś nadali mu w gimnazjonie ze względu na silne plecy (Platon bowiem to tyle co szerokoplecy). Otrzymał staranne wychowanie. Jako dwudziestoletni młodzieniec spotkał Sokratesa, w którego cieniu żył przez dziesięć lat. Wiele podróżował, czynił to co większość bogatych potomków wielkich rodów: objeżdżał greckie kolonie.
W czasie swoich podróży spotkał się z pitagorejczykami, po powrocie zaś, w 387 r. p.n.e. założył w Atenach szkołę, która była bractwem wybranych w ogrodzie poświęconym bogu Akademosowi. Szkołę te nazwano Akademią.
Duchowo związany z arystokracją, nie tylko pochodzeniem, ale również wizją świata, próbował ucieleśnić swoje idee jako doradca i nauczyciel tyrana Syrakruz, Diona. Pobyt u niego skończył się jednak dość szybko i Platon po powrocie do Aten poświęcił się już całkowicie działalności nauczycielskiej. Marzenia o realizacji państwa filozofów musiały go jednak prześladować przez całe życie, jeśli nawet pod koniec swych lat ponownie udał się do Syrakruz, tym razem na zaproszenie Diona Młodszego. Ale i ten pobyt skończył się niepowodzeniem. Nie było dlań pociechą, że w dalekim Assos rządzili jego uczniowie i to rządzili sprawiedliwie, chciał niewątpliwie swój ideał państwa zrealizować w tej największej kolonii greckiej na Sycylii.
Olbrzymia większość jego pism ma formę dialogów, o których mówi się, że mogą stanowić teksty teatralne. Sama forma literacka dialogu nie była rzeczą nową. Platon wykorzystał umiejętność dyskusji dialektycznych, doskonaloną przez Sokratesa i sofistów. W przeciwieństwie do systematycznego wykładu forma dialogu, mistrzowsko rozwinięta przez Platona, ułatwiała przedstawienie różnych punktów widzenia, odzwierciedlała także bogactwo myśli i refleksji teoretycznej, przez wprowadzenie zaś elementów dramatycznych uwypukla określone momenty i koncepcje. Platon był pierwszym filozofem, który dysponował już ukształtowanym i wyraźnym słownictwem filozoficznym.
Ważniejsze dialogi – Obrona Sokratesa, Menon i Protagoras, - będące wielką krytyką sofistyki, Gorgiasz, Kratyl, Państwo, Fedon, Teajtet, Timaios, Krytiasz, Prawa.
Platon miał niezwykły talent, który przejawiał się w wielu dziedzinach. Był mistrzem poezji, dramatu i prozy, ale gdyby chciał, mógł także zdobyć sławę jako mąż stanu i polityk.

„(...) państwo tworzy się dlatego, że żaden z nas nie jest samowystarczalny, tylko mu trzeba wielu innych. (...) Ze wielu rzeczy potrzebujemy, więc zbieramy wielu ludzi do jednego siedliska, aby wspólnie żyli i pomagali jeden drugiemu i to właśnie mieszkanie nazwaliśmy imieniem państwa”

Platon „Państwo”

Najsłynniejszym dziełem Platona jest Państwo – dialog, w którym Sokrates i inni rozmówcy dyskutują o istocie sprawiedliwości, o jej znaczeniu w idealnym państwie oraz o cechach, jakimi powinni się charakteryzować władcy i obywatele takiego państwa.
Platon w swoim dziele wykorzystał koncepcję duszy, od stopnia doskonałości posiadanej duszy zależy bowiem także takie lub inne miejsce ludzi w hierarchii społecznej. W ten sposób Platon idealizował kastowy ustrój Egiptu, na którym się wzorował. Mimo przykrych doświadczeń z Dionem Młodszym, wierzył w możliwość praktycznej realizacji idealnego państwa, rządzonego przez arystokrację intelektualną. Idea ta wynikała także z jego przekonań antydemokratycznych, uważał bowiem, opierając się w tym przypadku na własnych obserwacjach nieskuteczności tego systemu rządów w Atenach, że demokracja musi prowadzić do społecznej anarchii i rozkładu. Stąd też, jako konserwatysta, życzliwy był przede wszystkim rządom silnym i „społecznościom zamkniętym”.

„(...)każdy rząd ustanawia prawa dla własnego interesu. Demokracja ustanawia prawa demokratyczne, dyktatura – dyktatorskie, a inne rządy tak samo. A jak je ustanowią, wtedy ogłaszają rządzonym, że to jest sprawiedliwe dla rządzonych, co jest w interesie rządzących, a kto się z tych przepisów wyłamuje, tego karzą za to, że niby prawo łamie i jest niesprawiedliwy. Więc to jest, poczciwa duszo, to, co mam na myśli; że w każdym państwie sprawiedliwość polega na jednym i tym samym: na interesie ustalonego rządu. Rząd przecież ma siłę. Więc kto dobrze rachuje, temu wychodzi, że sprawiedliwość wszędzie polega na jednym i tym samym: na interesie mocniejszego.”


Według Platona konkretne zadania człowieka objawiają się w pełni nie w życiu jednostkowym, lecz w społecznym. Szczegóły swej etyki rozważał na tle teorii państwa. Wszakże nie państwa, jakie jest rzeczywiście, ale jakim być powinno. Teoria państwa, jaką budowali Grecy (sofiści), trzymała się stosunków rzeczywistych i dążyła co najwyżej do zracjonalizowania środków, ale nie stawiała państwu celów. Platońska zaś teoria państwa, była normatywną teorią państwa „najlepszego”, skonstruowaną wedle idei dobra i sprawiedliwości.
Państwo najlepsze winno dążyć do zalet najwyższych i właściwych ideom; za takie Platon uważał powszechność i stałość.
Program Platona nie uwzględniał różnorodnych warunków, w jakich państwa żyją, i różnorodnych temperamentów, jakie mają ludy. Od obywateli wymagał stałości w sposobie myślenia i odczuwania;
„poeci, którzy podlegają na ogół zmiennym uczuciom, a przez sztukę swoją mogą w tym duchu oddziaływać na innych obywateli, powinni być wydaleni z doskonałego państwa.”
Platon twierdził, że państwo idealne ma jeden cel obowiązujący wszystkich; nie jest dopuszczalne, aby każdy obywatel dążył na swoją rękę do swojego dobra. Części państwa muszą zależeć od całości, a nie całość od części: wtedy tylko będzie w nim ład. Państwo musi być oparte na wiedzy; bo, aby dobro czynić, trzeba dobro znać. Twierdził, że państwo będzie wtedy idealne, kiedy na tronach znajdą się przedstawiciele największej wiedzy, filozofowie.
Ważnym składnikiem Platońskiej koncepcji państwa było przekonanie, że

„(...) do czego się ktoś urodził, do tej roboty trzeba każdą jednostkę przydzielić, tak żeby się każdy czymś jednym, co do niego należy zajmował i każdy był czymś jednym, a nie większą ilością jednostek. W ten sposób i całe państwo zrośnie się w jedność, a nie rozpadnie się na wiele państw”

Przekonanie to doprowadziło Platona do wyróżnienia w idealnym państwie swego rodzaju stanów, a mianowicie mędrców, wojowników i ludu, tworząc między nimi hierarchię.
Platon twierdził, że państwo doskonałe to państwo ascetyczne, dążące do idealnego celu, którego osiągnięcie nie zapewnia obywatelom bezpośrednich korzyści ani rozkoszy, ani dóbr doczesnych. Przeciwnie, wymaga wyrzeczenia się dóbr doczesnych. Dla dwóch wyższych stanów zniesiona jest własność indywidualna; obowiązuje tam ustrój komunistyczny, w którym jednak wspólne jest nie posiadanie, lecz wyrzeczenie się. Stan najniższy nie podlegał rygorom, ale dlatego, że nie brał udziału w dążeniach do doskonałości.
Platon przywiązywał duże znaczenie do tego, aby

„(...) państwo nie było małe, ani pozornie wielkie, ale jakoś tak w sam raz (...)”

Ustalił nawet na trudnych do odgadnięcia zasadach optymalną liczbę ludności (5040). Nadmierny wzrost terytorialny wydawał się Platonowi groźny dla jedności państwa.
Postawa filozoficzna Platona stanie się wyraźniejsza, jeżeli zestawi się ją z poglądami materialisty Demokryta, który rzeczywistość sprowadzał do układu atomów. Dla Platona, rzeczywistość, aczkolwiek była pojmowana monistycznie, sprowadzała się do świata duchowego, do idei. Dla atomisty Demokryta państwo było dziełem jednostek i powołane zostało dla zaspokojenia ich potrzeb, u Platona natomiast państwo jest strukturą nadrzędną, niezależną od indywiduów, których interesy partykularne muszą być podporządkowane jego ogólniejszym interesom. Celem wysiłków nie jest szczęście jednostek, ale szczęście państwa.
Ta utopia Platońska była oparta na pięknej zasadzie: na podporządkowaniu jednostek państwu, a państwa celom czysto moralnym, idealnym, powszechnym i stałym. Ale realizacja jej była doktrynerska, szczegóły dziwaczne, okrutne, nie liczące się z wolnością i szczęściem człowieka.
Tommaso Campanella był włoskim zakonnikiem, w utopijnej opowieści zatytułowanej „Państwo słońca” stworzył obraz społeczeństwa sprawiedliwego i gospodarnego, dając tym wymiar żalom i nadziejom niespokojnej epoki. Za główne grzechy popełniane przez ludzkość uważał przywiązanie do własności prywatnej, rodzące samolubstwo, i brak oświecenia. Dziwaczne niekiedy propozycje, zamieszczone w jego dziele, jak np.,. zapożyczony z „Utopii” Morusa obowiązek cyklicznej zmiany mieszkania, dla zagwarantowania wszystkim pełnej równości, raczej nie znalazły praktycznej realizacji, inne zalecenia dietetyczne, jeszcze inne muszą poczekać na swój moment, jak np. skrócenie dnia pracy do czterech godzin. W związku z ostatnim, pojawiające się morze wolnego czasu autor „Państwa słońca” radzi wypełnić , wzorem bohaterów książek, nauką i pożyteczną rozrywką a przygotowanie do tego wymaga całkiem nowego systemu kształcenia.

„(...) w obrębie całego miasta mury wewnętrzne i zewnętrzne w niższych i wyższych częściach przyozdobiono jak najlepiej wykonanymi malowidłami, na których w zadziwiająco przejrzystym układzie przedstawione są wszystkie nauki”(..)

T. Campanella „ Państwo słońca”

Tomasz Morus był politykiem i pisarzem za czasów angielskiego króla Henryka VIII. Nie pochwalał ekstrawagancji swojego władcy, więc został stracony. Autor „Utopii”, książki, która nadała miano wszelkim przyszłym i przeszłym wizjom społeczeństwa doskonałego oraz zamierzeniom nierealnym. W formie rozmowy z przypadkowym odkrywcą tajemniczej Utopii(„kraj którego nie ma”) przedstawia Morus bolączki swoich czasów: biedę, ogromne nierówności majątkowe, dyktatorskie zapędy władzy i chaos. Natomiast w utopii wszystko jest doskonale zorganizowane, uporządkowane, kontrolowane, „dobrobyt rodzi praca”. Wszyscy mieszkańcy utopii są zajęci swoim rzemiosłem; praca fizyczna trwa krócej ale zapewnia wszystkim dostatek.

„(...) nic więc dziwnego, iż wobec obfitości wszystkich środków do życia urzędnicy zatrudniają niekiedy w razie potrzeby wielką ilość ludzi przy naprawie dróg publicznych; gdy zaś tego rodzaju roboty są zbyteczne, zapowiadają publiczne ograniczenie czasu pracy, albowiem uważają za rzecz niezrozumiałą zamęczać obywateli trudami zbytecznymi.
Przecież głównym celem całego ustroju społecznego Utopii obok zaspokojenia koniecznych potrzeb ogólnych jest zapewnienie wszystkim obywatelom jak największej ilości czasu, aby, oderwawszy się od trosk materialnych, mogli swobodnie poświęcać się kulturze duchowej. W tym bowiem upatrują życie szczęśliwe(...)”

Thomas More „Utopia”

Życie Utopian, jak na przyzwyczajenia Europejczyków, może wydawać się trochę monotonne, ale w zamian oferuje korzystną stabilizację. W życiu codziennym nie posługują się pieniędzmi, lecz zachowują je na wypadek chwil krytycznych. Utopianie jedzą i piją z naczyń glinianych choć one mają wytworne kształty. Pomiatają fałszywym bogactwem.

Marks Karol (1818-1883), filozof i ekonomista niemiecki, przywódca i teoretyk rewolucyjnych ruchów robotniczych. Wraz z F. Engelsem współtwórca doktryny ekonomicznej zwanej od jego nazwiska marksizmem. Po ukończeniu studiów prawniczych, historycznych i filozoficznych na uniwersytetach w Bonn i Berlinie zajmował się dziennikarstwem i publicystyką, łącząc je z aktywną działalnością polityczną. W latach 50. XIX w. podjął systematyczne obserwacje i badania zjawisk gospodarczych, które stały się podstawą ostrej krytyki kapitalistycznego systemu gospodarki rynkowej i stworzenia podstaw nowej teorii ekonomicznej. Główne prace z zakresu ekonomii: Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej (1859), Kapitał (tom 1 - 1867, tom 2 i 3 - 1885-1894, opracowane i przygotowane do druku przez Engelsa), Krytyka programu Gotajskiego (1875, wydane 1891).
Marksizm, system poglądów filozoficznych, ekonomicznych i polityczno-społecznych, stworzony przez K. Marksa i F. Engelsa w poł. XIX w. Stał się ideologiczną i polityczną podstawą ruchów robotniczych końca XIX i początku XX w. w Europie, w tym także rewolucji socjalistycznej w Rosji (1917). W byłym Związku Radzieckim, a także w innych państwach socjalistycznych powstałych po II wojnie światowej , był jedyną obowiązującą doktryną ekonomiczną i polityczno-społeczną.
Ekonomia marksistowska
Fundamentem ekonomii marksistowskiej była przeprowadzona przez K. Marksa dogłębna krytyka rynkowej gospodarki kapitalistycznej ( gospodarka rynkowa), zawarta w wielu jego pracach, przede wszystkim w Kapitale. Wykorzystując przejętą z ekonomii klasycznej teorię wartości opartej na pracy, Marks sformułował teorię wartości dodatkowej, wykazując, że źródłem zysku kapitalistów jest wyzysk (nieopłacony czas pracy) robotników, możliwy dzięki posiadaniu przez nich monopolu własności środków produkcji.
Konkurencja między przedsiębiorcami powoduje jednak, że muszą oni płacić robotnikom coraz więcej lub zastępować ich pracę coraz nowocześniejszymi maszynami, co wg Marksa wywołuje spadkową tendencję stopy zysku (ogólny kryzys kapitalizmu), a to wcześniej lub później musi doprowadzić do upadku tego ustroju gospodarczego. Zasady nowego ustroju gospodarczego, powstałego po upadku kapitalizmu, określili już kontynuatorzy Marksa (on sam na ten temat nie zabierał głosu): miał to być komunizm - ustrój oparty na społecznej własności środków produkcji (państwowej lub spółdzielczej), z centralnym planowaniem i zarządzaniem, zastępującymi mechanizm rynkowy w regulacji procesów gospodarczych, dążący do pełnego zaspokojenia potrzeb społecznych na drodze rozdawnictwa dóbr i usług, przy zastosowaniu zasady "każdemu według potrzeb" (całkowita eliminacja wymiany i pieniądza).
Etapem przejściowym do komunizmu miała być gospodarka socjalistyczna ( socjalizm).
W marksistowskim kierunku poglądów ekonomicznych już w XIX w. wyodrębniły się dwa nurty: rewolucyjny, reprezentowany przez R. Luksemburg, W.I. Lenina i innych ekonomistów radzieckich, który później przekształcił się w ekonomię polityczną socjalizmu (ze znaczącym wkładem ekonomistów polskich, m.in. M. Kaleckiego i O. Langego), oraz reformatorski, poddający rewizji, w ostrzejszej (E. Bernstein) lub słabszej ( K. Kautsky, R. Hilferding) formie, poglądy Marksa, w tym zwłaszcza teorię wartości i tezę o nieuchronności upadku kapitalizmu.