Tatry - wiadomości ogólne

Położenie i ukształtowanie

Tatry są grupą górską wchodzącą w skład łańcucha Karpat, który to wielkim łukiem ciągnie się od przełomu Dunaju w Żelaznej Bramie, aż po Bramę Morawską. Tatry zaliczane są do Karpat Zachodnich, a w ich obrębie do Karpat Wewnętrznych. Tatry, leżą na pograniczu Polski i Słowacji, pomiędzy nisko położonymi kotlinami: Podhala na północy oraz Spiską i Liptowską na południu. Od wschodu sąsiadują z Magurą Spiską, oddzielone od niej przełęczą Ździarską (1077 m); od zachodu - z Halami Orawsko-Liptowskimi, od których dzieli je Przełęcz Huciańska (910 m).

Łańcuch tatrzański składa się z dwóch głównych części - Tatr Wysokich i Zachodnich. Kształtem przypominają one dwa łuki wygięte ku południowi. Od głównego grzbietu gór odchodzą grzbiety boczne oddzielone od siebie dolinami walnymi. Tatry Zachodnie oddzielone są od Wschodnich przełęczą Liliowe (1952 m). Tatry Wschodnie dzielą się na, rozdzielone Przełęczą pod Kopą (1749 m), Tatry Wysokie i Bielske.

Tatry zajmują powierzchnie 785 km2. Do Polski należy około 175 km2. Równoleznikowo mają długość 53 km w linii prostej, a wzdłuż grzbietu 82 km. Z północy na południe mają zaledwie 18,5 km. Główny grzbiet Tatr Wysokich liczy 26,5 km długości, a Tatr Zachodnich 37 km długości.

Powstanie, budowa geologiczna i rzeźba Tatr

Tatry są górami młodymi, gdyż wypiętrzyły się dopiero w młodszym trzeciorzędzie tj. około 15 mln lat temu. Ruchy górotwórcze trwały tu od górnej kredy po młodszy trzeciorzęd. Tatry mają budowę geologiczną typową dla gór fałdowania alpejskiego. Składają się na nią charakterystyczne jednostki tektoniczne: granitowy trzon krystaliczny Tatr Wysokich, łupki krystaliczne i gnejsy budujące trzon krystaliczny Tatr Zachodnich oraz spoczywające na nim, sfałdowane i przemieszczone skały osadowe serii wierchowych i reglowych (wapienie, margle, dolomity, łupki ilaste, piaskowce). Najstarsze skały metamorficzne powstały ponad 300 mln lat temu, a skały osadowe 220-200 mln lat temu. W wyniku kilku zlodowaceń powstały charakterystyczne formy terenu, zwane formami polodowcowymi. Należą do nich m.in. strome ściany skalne, piętrowo usytuowane kotły, zawieszone doliny, przekształcone profile dawnych dolin rzecznych, moreny. Tatry Wysokie zostały silniej przekształcone przez lodowce - najdłuższym z nich był liczący prawie 20 km długości lodowiec w Dolinie Białki. Rejony zbudowane ze skał bardziej odpornych na wietrzenie i erozję tworzą zwykle wypukłe formy szczytów, turni, grzbietów i skałek. Obszary zbudowane ze skał podatnych na erozję, a także strefy uskoków i spękań tektonicznych w obszarze krystalicznym tworzą formy wklęsłe. Są to doliny, żleby, przełęcze itp. Ponadto w obszarach zbudowanych ze skał węglanowych tworzą się powierzchniowe i podziemne formy krasowe, spośród których największą atrakcją są jaskinie. Na terenie polskiej części Tatr odkryto do tej pory ponad 650 jaskiń, ale tylko szóstka jaskiń jest udostępniona turystom. Są to: jedna w Dolinie na Dziurze i 5 w Dolinie Kościeliskiej: Mylna, Obłazkowa, Raptawicka, Smocza Jama oraz Mroźna

W Tatrach Zachodnich występują ponory, w których to giną niespodziewanie wody potoków, suche odcinki dolin i wywierzyska z których woda wypływa ponownie na powierzchnię.

Klimat

Ma on cechy klimatu wysokogórskiego strefy umiarkowanej. Występuje tu piętrowy układ stref klimatycznych. Wraz ze zwiększeniem wysokości o 100 m n.p.m. temperatura powietrza spada o 0,5 stopni Celsjusza, a średnie temperatury roczne wynoszą od około 6 C u podnóża Tatr do około -4 wysoko na szczytach. Klimat tatrzański cechuje również duża zmienność stanów pogody, gwałtowne spadki ciśnienia, duża wilgotność względna powietrza, oraz duża roczna suma opadów atmosferycznych (średnio około 1600 mm). W Tatrach występuje często zjawisko inwersji wyżowej polegające na tym, że w zagłębieniach terenu powietrze ma niższą temperaturę niż na stokach - co prowadzi do powstawania kotlin chłodu. W piętrze regla dolnego okres zalegania trwałej pokrywy śnieżnej to listopad - kwiecień, a w piętrze turniowym to październik - czerwiec, ale nawet w miesiącach lipiec - sierpień notowano temperatury minimalnie niższe od zera. Powszechnie występującym zjawiskiem w Tatrach jest powstawanie lokalnego wiatru fenowego, zwanego halnym. Jest to silny, ciepły i suchym wiatr wiejący z kierunku południowego i południowo-zachodniego. Może wystąpić on przez cały rok, ale najczęściej odnotowywany jest na wiosnę i jesień. Aby powstał konieczny jest układ niżowy na zachodzie i wyżowy na wschodzie. Osiąga on prędkość niejednokrotne przekraczającą 50 m/s. Jest on sprawcą odwilży, a niejodnokrotnie przewraca on drzewa oraz spuszcza lawiny kamieniste i śnieżne. Oprócz halnego często wieje, również bardzo silny, Wiatr Orawski. Innymi zjawiskami meteorologicznymi, z którymi może zetknąć się w Tatrach turysta są Ognie Świętego Elma wyładowania elektryczne z metalowych części ekwipunku mogące wystąpić podczas silnego naelektryzowania powietrza przed burzą oraz Widmo Brockenu cień turysty na mgle lub chmurze, otoczony tęczową aureolą.

Piętra klimatyczne i roślinne w Tatrach:
- Piętro klimatyczne
- Zimne (-4;-2C)
- Umiarkowanie Zimne(-2;0C)
- Bardzo chłodne (0;+2c)
- Chłodne (+2;+4C)
- Umiarkowanie chłodne (+4;+6C)

Stoki o ekspozycji południowej
- Ponad 2350
- 2350-2050
- 2050-1600
- 1600-1200
- poniżej 1200

Stoki o ekspozycji północnej
- Ponad 2200
- 2200-1850
- 1850-1550
- 1550-1110
- Poniżej 1100

Piętro roślinne
- Piętro subniwalne
- Piętro alpejskie
- Piętro kosodrzewiny
- Regiel górny
- Regiel dolny

Na terenie regla dolnego pierwotnie rosły lasy jodłowo-bukowe z domieszką świerków, jaworów, jarzębów, cisów i modrzewi, ale obecnie w wyniku działalności człowieka dominują tu lasy świerkowe. Jedynie w dolinach Strążyskiej i Białego zachował się pierwotny las jodłowo-bukowy.

W strefie regla dolnego rosną również: zawilce, kaczeńce, lilię złotogłów i dziewięćsił, szafran spiski zwany popularnie krokusem.

W strefie regla górnego rośnie las świerkowy, a w jego górnej części występują limby. Ponadto rosną tu również: modrzew europejski, jarząb pospolity, wierzbę śląską i brzozę karpacką.

Piętro kosodrzewiny (jak sama nazwa wskazuje) porośnięte jest kosodrzewiną, której płaty zmniejszają się wraz ze wzrostem wysokości, a pomiędzy nimi rosną: wierzba krzaczasta, brzoza karpacka, porzeczka skalna oraz róża alpejska, goryczki i jaskry.

W piętrze alpejskim rosną: boimka dwurzędowa, sito skucina, dębik ośmiopłatkowy, lepnica bezłodygowa, skalnica i koztowce.

W strefie subniwalnej występuje około 120 roślin naczyniowych - rosnące na niewielkich płatach trawy - rośliny kwiatowe i paprotniki: goryczki, pierwiosnkę maleńką, rośliny poduszkowe i różne gatunki skalnic. Rosną tu również mchy i porosty