Jura Krakowsko-Częstochowska

Geneza nazwy

Teren ciągnący się pasmem wzniesień od Krakowa po Częstochowę nazywany jest właściwie Wyżyną Krakowsko-Częstochowską ostatecznie zatwierdzoną do używania i uznaną za poprawną w 1987 roku, chociaż równie często spotyka się nazwy "Wyżyna Krakowska" lub "Wyżyna Krakowsko-Wieluńska" oraz "Jura Krakowsko-Częstochowska". W literaturze geograficznej najbardziej rozpowszechniona jest pierwsza nazwa, równie popularna nazwa Jura Krakowsko-Częstochowska używana jest zwykle przez geologów.
Aż do przełomu XIX i XX wieku oficjalnie nie istniało żadne naukowe określenie tego regionu jako krainy geograficznej.
Po raz pierwszy Stanisław Staszic w swojej pracy pt. "O ziemiorództwie Karpatów..." wymienia Góry Ojcowskie i Góry Olkuskie.
Pierwszego systematycznego opisu krainy jurajskiej dokonał w latach 1895-1904 Antoni Rehman w dziele pt. "Ziemie dawnej Polski i sąsiednich krajów słowiańskich opisane pod względem fizyczno-geograficznym" w części drugiej pt. "Niżowa Polska". W ramach Szląsko-Polskiej Wyżyny wyróżnił on Wyżynę Krakowską, do której włączył m.in. teren pomiędzy Olkuszem a Sławkowem oraz między Doliną Dłubni i Szreniawy nie zaliczane obecnie do terenu Wyżyny Krakowskiej. Rehman stwierdza również, że pasmo Krakowsko-Wieluńskie ciągnie się "...od brzegów Wisły koło Krakowa...", jednakże wzniesienie nazywane przez siebie Tenczyńskim Grzbietem szczegółowo omawia pod hasłem Krakowsko-Oświęcimska Kotlina. Poza tym Rehman stwierdził, że właściwa krawędź Szląsko-Polskiej Wyżyny znajduje się na północnej stronie Krzeszowickiej zapadłości - tą ostatnią zaliczając do niziny nadwiślańskiej.
W 1913 W. Nałkowski podaje nazwę "Jura Krakowska". Z kolei w 1922 roku L. Sawicki nazywa ten region "Płytą Krakowską".
W 1922 Stanisław Lencewicz wydaje "Kurs geografii Polski" oraz 1937 roku jego rozszerzenie w osobnym tomie Wielkiej Geografii Powszechnej pt. "Polska", w których autor wyodrębnia z Wyżyny Małopolskiej teren zwany "Jura Krakowska", a obecny Garb Tenczyński nazywa "Grzbietem Tenczyńskim".
W 1947 S. Pietkiewicz ustala nazwę regionu jako "Wyżyna Krakowsko-Częstochowska", która od tej pory staje się najpopularniejszym określeniem tego terenu.
W 1953 S. Z. Różycki użył nazwy "Jura Krakowsko-Częstochowska" w tytule pracy Instytutu Geologicznego: "Górny dogger i malm Jury Krakowsko-Częstochowskiej"
Dopiero w 1956 r. W. Walczak publikuje starą nazwę "Jura Krakowska".
Dalsze spory geografów co do granic i nazewnictwa interesującej nas krainy postarał się uporządkować prof. Jerzy Kondracki (uczeń Lencewicza, autorytet w dziedzinie regionalizacji fizycznogeograficznej) w dziele "Geografia fizyczna Polski" wydanym w 1965 roku. Według niego cała kraina nosi nazwę "Wyżyna Krakowsko-Częstochowska" (synonimy: Wyżyna Krakowsko-Wieluńska i Jura Krakowska). Za zachodnią granicę południowej części tej krainy przyjęto rzekę Przemszę, pozostawiając Pustynię Błędowską przy Wyżynie Śląskiej. Wschodnią granicę oparł na dolinie Dłubni. Całą Wyżynę Kondracki podzielił na cztery regiony: Wyżynę Wieluńską, Wyżynę Częstochowską, Próg Lelowski (na zachód od doliny Pilicy) oraz Wyżynę Krakowską. Według tego profesora zaproponowana nazwa jest najodpowiedniejsza ze względu na:
 ważność Częstochowy, która również powinna się znaleźć w nazwie regionu
 to, że nazwa "Wyżyna" jest poprawnym określeniem geograficznym
W 1972 r. ukazała się "Geomorfologia Polski" (tom I: Polska Południowa. Góry i wyżyny). W niej M. Klimaszewski pod nazwą "Wyżyna Krakowska" objął całą krainę geograficzną od Krakowa po Wieluń.
Już w następnym roku (1973) A. Dylikowa zaproponowała nazwę "Jura Polska" nawiązując do innych regionów w Europie. Jako synonimy podane zostały inne nazwy: "Wyżyna Krakowsko-Częstochowska" i "Wyżyna Krakowsko-Wieluńska").
W "Narodowym Atlasie Polski", który ukazał się w latach 1973-78, "Atlasie Rzeczpospolitej Polskiej" (1994) i "Geografii regionalnej Polski" (1998) Kondracki konsekwentnie używał nazwy "Wyżyna Krakowsko-Częstochowska", która to ostatecznie w 1987 roku została zaaprobowana przez Komisję Ustalania Nazw Miejscowych i Obiektów Fizjograficznych. Nazwy te nie są jednak nazwami urzędowymi, ale tylko zostały uznane za poprawne i zalecane do używania.
Genealogia nazwy "Jura" wywodzi się z pogranicza Szwajcarii i Francji, gdzie wznosi się duże pasmo górskie o nazwie Jura Szwabska i Jura Frankońska. Utwory geologiczne, z których zbudowane są te pasma, po raz pierwszy tam właśnie zostały zbadane i opisane; stąd też cały odpowiedni okres geologiczny w erze mezozoicznej nazwano jurą. Ponieważ wapienie z okresu jurajskiego występują przeważnie również na Wyżynie Krakowskiej, dlatego zapożyczono z Francji nazwę Jura dla określenia tego terenu.

Polozenie


Wyżyna Krakowsko-Częstochowska leży w południowej Polsce. Ciągnie się wąskim pasmem pomiędzy Krakowem na południu a Częstochową na północy. Dawniej (do 1978 roku, czyli do 3 wydania "Narodowego Atlasu Polski"), a nawet czasami obecnie w jej obręb wliczany jest również obszar Wyżyny Wieluńskiej. Razem teren od Krakowa po Wieluń ma około 160 km długości (w kierunku północ-południe) i przeciętnie 20 km szerokości (z zachodu na wschód), przy czym w swojej południowej, najszerszej części osiąga około 40 km. Ma ona powierzchnię 2.615 km kw. co stanowi około 0,8 % całego kraju.
Przeciętna wysokość Wyżyny (na odcinku między Krakowem i Częstochową) wynosi 350 m n.p.m. a uważana za najwyższe wzniesienie jest Góra Janowskiego, zw. również Górą Zamkową w Podzamczu koło Ogrodzieńca osiągająca 504 m n.p.m., chociaż ostatnie dokładne badania dowodzą, że najwyższym wzniesieniem jest Skałka koło Jerzmanowic o wysokości 512 m n.p.m. Wyżyna wznosi się średnio około 100 m nad okolicą, przy czym wysokość względna rośnie na ogół w kierunku południowym.
Nieco odmienna pod względem wysokości jest Wyżyna Wieluńska położona na północ od Częstochowy, gdzie przeciętne wysokości sięgają 250-300 m n.p.m. Tu również zatraceniu ulega bardzo charakterystyczny dla "jury" krajobraz.
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest częścią większej jednostki geomorfologicznej - prowincji Wyżyny Śląsko-Małopolskie, podprowincji Wyżyny Śląsko-Krakowskie, w której skład wchodzą Wyżyny: Śląska, Krakowska i Miechowska.

Granice wyrzyny
krakowsko-czestochwskiej


W 1972 r. ukazała się "Geomorfologia Polski" (tom I: Polska Południowa. Góry i wyżyny). W niej pod nazwą "Wyżyna Krakowska" objęto całą krainę geograficzną od Krakowa po Wieluń. Dodatkowo ustalono szczegółowo granice Wyżyny. I tak od południowego-zachodu wyżyna opada ku Kotlinie Oświęcimskiej, a od południa do rowu Wisły. Granica zachodnia z Wyżyną Śląską została ustalona linią: Wygiełzów, Chrzanów, Trzebinia, Olkusz, na wschód od rzeki Warty wzdłuż wyraźnej kuesty jurajskiej do Poraja i Częstochowy. Dalej granica zachodnia biegnie w okolicach Kłobucka i Krzepic pod Komorniki aby koło Wielunia zakończyć się progiem o wysokości kilkudziesięciu metrów. Na wschód od Wielunia granica Wyżyny Krakowskiej biegnie w pobliżu miejscowości: Wierzchlas, Krzeczów, Pajęczno, Ważne Młyny, Kłobukowice (w przełomie Warty na wschód od Mstowa). Następnie stosunkowo łagodnie granica opada ku Niecce Włoszczowskiej na linii: Zawada, Janów, Lelów, Pradła, Wierbka, Żarnowiec, gdzie przechodzi w granicę z Wyżyną Miechowską na linii: Żarnowiec, Wysocice, dolina Dłubni. Od Książniczek zawraca na zachód ku Zielonkom, gdzie graniczy z Wysoczyzną Proszowicką obejmując północną i zachodnią część Krakowa.
W 1978 w 3 wydaniu "Narodowego atlasu Polski" pod red. J. Kondrackiego ustalono nowe granice, które biegną podobnie jak wyznaczone w 1972 roku, ale obejmując Wyżyny Wieluńskiej.
Jednakże w 1999 roku ukazało się 2 wyd. monografii naukowej "Środowisko geograficzne Polski" pod red. L. Starkla, która zawierała podział Polski na tzw. jednostki geomorfologiczne autorstwa S. Gilewskiej, znawczyni geomorfologii wyżyn, która wyodrębniła z zaproponowanej w 1972 roku nazwy "Wyżyna Krakowska" jeszcze "Wyżynę Krakowską Północną". Podział ten nie uzyskał jednak szerszego uznania.
Ostatecznie obecnie przyjęło się, że Wyżyna Krakowsko-Częstochowska obejmuje teren wyznaczony w 1978 przez J. Kondrackiego


Rzezba terenu

Wyżyna Krakowska dzieli się na Wyżynę Krakowską Północną i Wyżynę Krakowską Południową.
Wyżyna Krakowska Północna składa się z następujących regionów:
 Wyżyna Wieluńska - ciągnie się od przełomowej doliny Warty koło Częstochowy, aż po Wieluń stanowiąc zarazem najdalej na północ wysunięty region. Przeciętne wysokości sięgają tu 250-300 m n.p.m. a ukształtowanie terenu jedynie w nielicznych miejscach przypomina charakterystyczny krajobraz jurajski. W części południowo-zachodniej tego obszaru ponad piaszczyste tereny wznoszą się odosobnione pagóry i garby (Pagóry Kłobuckie).
 Wyżyna Częstochowska (Płaskowzgórze Częstochowskie) - ciągnąca się pomiędzy przełomową doliną Warty pod Częstochową a obniżeniem Białej Przemszy i Szreniawy (powierzchnia 1.299 km kw.) - liczne ułożone równoleżnikowo pasma wzgórz o wysokościach względnych ponad 100 metrów, przeważnie zalesione, liczne skałki, suche doliny (tzw. wodące). Najwyższym wzniesieniem na Wyżynie Częstochowskiej jest Góra Janowskiego w Podzamczu koło Ogrodzieńca (504 m n.p.m.), która była uważana do niedawna za najwyższą kulminację Jury Krakowsko-Częstochowskiej (niektórzy uważają, że nią jest nadal ale ostatnie dokładne pomiary dowodzą, że Skałka w Jerzmanowicach ma 512 m n.p.m.). W okolicach wododziałowych zachowały się wyraźne spłaszczenia, ponad którymi wznoszą się charakterystyczne ostańce. Wiele z nich ze względu na duże walory obronne zostały zwieńczone w średniowieczu zamkami i strażnicami, które obecnie stanowią w większości malownicze ruiny (tzw. orle gniazda). Płaskowzgórze Częstochowskie charakteryzuje się wyrównanym, miejscami tylko nieznacznie falistym terenem, opadającym ku wschodowi. Rozcięte jest głębokimi i malowniczymi dolinami Wiercicy, Pilicy oraz jej dopływów. Jednym z najbardziej charakterystycznych pasm wzgórz na Wyżynie Częstochowskiej jest Pasmo Smoleńsko-Niegowonickie. Pasmo to ciągnie się w poprzek omawianego terenu na dł. ok. 22 km od Smolenia (na wsch.) do Niegowonic (na zach.). Przeciętna wysokość pasma wynosi 5-8 km i góruje nad otoczeniem o ok. 70-100 m. Na grzbietach i w szczytowych partiach występują licznie ostańce. Do najwyższych i najciekawszych wzgórz należą: koło Niegowonic (Lipowa, Stodólska - 435 m n.p.m.), koło Ryczowa (Wielki Grochowiec - 486 m n.p.m., Straszykowa - 494 m n.p.m.), koło Smolenia (Grodzisko - 462 m n.p.m.). W paśmie znajduje się kilkadziesiąt jaskiń, z których najbardziej znana jest Jaskinia Zegarowa. W obniżeniach terenu występuje duża ilość piasków (m. in. tzw. "pustynia ryczowska" u stóp Wielkiego Grochowca w Ryczowie). Woda pojawia się tu głównie w postaci obfitych wywierzysk, które niejednokrotnie zanikają w piaszczystym podłożu, tworząc charakterystyczne dla Jury ponory. Dla tego terenu równie charakterystyczna jest kuesta jurajska - próg, który powstał w związku z tym, że warstwy skalne tworzące Wyżynę są pochylone ku wschodowi, a od zachodu są wypiętrzone opadając stromo w dolinę Warty. W niektórych miejscach kuesta ta dochodzi do 100 m wysokości ponad tą dolinę.
 Brama Wolbromska - utworzona przez dolinę źródłową Białej Przemszy i Szreniawy.
 Wyżyna Olkuska (Płaskowyż Ojcowski lub Płyta Ojcowska) - o powierzchni 818 km kw. leżąca między obniżeniem Białej Przemszy i Szreniawy w Bramie Wolbromskiej a Rowem Krzeszowickim. Dominuje tu płaska wierzchowina (o wysokości wahającej się pomiędzy 400 a 460 m n.p.m.), porozcinana wieloma dolinami (dolinki podkrakowskie z najsłynniejszą Doliną Prądnicką, w której ulokowano Ojcowski Park Narodowy), które przeważnie zamknięte są u wylotu charakterystycznymi "bramami skalnymi", a ich dnem płyną potoki. Najwyższe wzniesienie na Wyżynie Olkuskiej to ostaniec Skałka koło Jerzmanowic (512 m n.p.m.), który jest jednocześnie najwyższym pod względem wysokości wzniesieniem na Jurze (czasami dane te traktowane są jako nieoficjalne). Południowo-zachodnią część Płaskowyżu Ojcowskiego tworzą Pagóry Myślachowickie.
Wyżyna Krakowska Południowa obejmuje następujące regiony:
 Rów Krzeszowicki - powierzchnia 225 km kw. Zapadlisko tektoniczne ciągnące się między Trzebinią a Krakowem o długości ponad 30 km i szerokości średniej kilka kilometrów.
 Grzbiet Tenczyński (Garb Tenczyński) - (powierzchnia 273 km kw.) ciągnący się równolegle do Rowu Krzeszowickiego od Krakowa po Chrzanów. Przeważnie jest on zalesiony, a najwyższe wzniesienie ma 415 m n.p.m. W północnej części tego regionu znajduje się Kotlina Tenczynka, w której sterczą pagóry twerdzielcowe.
 Brama Krakowska - zapadlisko między wschodnią częścią Garbu Tenczyńskiego a Wisłą. W jej rzeźbie wyróżnić można dwa typy zrębów: odgrzebane wzgórza i pagóry (Sowiniec, Wzgórza Tynieckie, Krzemionki, Wawel i Skałka) oraz częściowo odsłonięte wzniesienia (zrąb Kurdwanowa).
Regiony znajdujące się poza obrębem Wyżyny Krakowskiej a częściowo tu opisane to:
 Dolina Górnej Warty i Prosny - na południowy-wschód i północny-zachód od Częstochowy. Jej dno zajmują rozległe wyrównane działy, z których wznoszą się ostańce z odpornych wapieni (pagóry Wrzosowej, Błeszna, Rakowa i Jasna Góra)
 Kotlina Mitręgi - obejmuje dorzecza Mitręgi oraz Czarnej i Białej Przemszy pomiędzy Zawierciem na północy a Sławkowem na południu. Z wyrównaną powierzchnią kontrastują tzw. góry-świadki, czyli odosobnione skaliste ostańce wapienne (w Ciągowicach, Hutkach-Kankach). Największą osobliwością zarówno Kotliny Mitręgi, jak i Wyżyny Śląskiej jest Pustynia Błędowska w dolinie Białej Przemszy. Na południe od Kotliny Mitręgi ciągną się wąskimi pasami Próg Środkowotriasowy i Kotlina Przemszy.
 Kotlina Przemszy - znajduje się na południe od Kotliny Mitręgi
 Kotlina Mysłowicka
 Zrębowe Pagóry Imielińskie
 Rów Chrzanowski
 Zrębowe Pagóry Libiąskie
 Wyżyna Miechowska - leży pomiędzy Wyżyną Krakowską a Niecką Nidziańską. Składa się ona z szerokich i płaskich garbów, a powierzchnię jej rozczłonkowują głębokie doliny. Ponad garbami wznoszą się Wzgórza Klonowskie, osiągające wysokość 414 m n.p.m. (Biała Góra w pobliżu Charsznicy).
Bardzo charakterystyczna dla Wyżyny Krakowskiej jest zachodnia krawędź, którą stanowi kuesta jurajska wznosząca się nad okolicą na około 70-100 m. Powstała ona w wyniku różnej odporności na wietrzenie warstwy górnej (odpornej) i dolnej (łatwiej ulegającej erozji). Najpiękniej kuesta widoczna jest jadąc drogą od Myszkowa do Żarek.
Na wyżynie Krakowsko - Częstochowskiej tak podatnej na czynniki środowiska, znajduje się wiele pięknych przykładów zjawisk krasowych. Są to m.in.:
 Żłobki krasowe - nieregularne zagłębienia powierzchni wapiennych w kształcie jamek, rynienek lub wnęk,
 Leje krasowe - zagłębienia w kształcie lejów i mis. Na dnie takiej misy znajdują się szczeliny odprowadzające wodę czyli tzw. łykawce,
 Polia - zagłębienia większe od lejów krasowych, mające płaskie dno, a otaczające je zbocza są strome i niekiedy pokryte wapiennymi rumowiskami (np. koło Kroczyc i Wolbromia),
 Studnie krasowe (aveny) - głębokie pęknięcia drążone przez wodę,
 Ostańce - powstające na skutek dalszej erozji, podczas której pomiędzy rozrastającymi się poliami pozostają mogoty (ostańce) zbudowane z najbardziej odpornego na niszczenie materiału,
 Jaskinie - są najbardziej znaną i zarazem najpiękniejszą formą krasową występującą w obfitości na Jurze (około 500 jaskiń). Obecnie nie płyną przez nie żadne potoki, a wyjątek na całym terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej stanowi Jaskinia Kryspinowska koło Krakowa, w której znajdują się jeziorka. Największe skupiska jaskiń na omawianym terenie znajdują się koło Ojcowa (w Ojcowskim Parku Narodowym), koło Olsztyna (najsłynniejsze znajdują się w Sokolich Górach), koło Podlesic (w Skałach Kroczyckich, Podlesickich i Rzędkowickich) oraz w dolinie Wiercicy koło Potoku Złotego i Wodącej koło Smolenia.
Gleby występujące na Wyżynie Krakowsko - Częstochowskiej są raczej ubogie, gdyż około 60 % całej powierzchni stanowią bielice przeważnie porośnięte przez lasy sosnowe. Gleby brunatne występują na większym obszarze na Wyżynie Olkuskiej.

Jaskinie leżące na terenie jury:
Jaskinia Ciemna - 3
Jaskinia Łokietka - 4
Jaskinia Nietoperzowa - 5
Jaskinia Wierzchowska Gorna - 6
Smocza Jama na Wawelu - 7

Jaskinie leżące poza jurą:
Jaskinia w Mechowie -1
Jaskinia Raj pod Kielcami -2
Jaskinia Niedzwiedzia w Kletnie -8
Jaskinia Radochowska -9
Jaskinia Malinowska -10
Dziura -11
Jaskinia Mroźna -12
Jaskinia Mylna -13
Jaskinia Raptawicka -14
Jaskinia Oblazkowa -15
Smocza Jama w Wąwozie Kraków -16
Jaskinia Bielska (przygraniczna) -17




Jaskinia Ciemna znajduje się w Ojcowskim Parku Narodowym w Dolinie Prądnika nieopodal Ojcowa. Składa się ona z obszernej sali o długości 80 metrów, szerokości do 20 i wysokości 10. Z komory prowadzidalej niski korytarzyk kończący się po ok. 50 metrach. W słoneczne dni snop światła padający przez otwór wejściowy rozświetla sale w bardzo malowniczy sposób. Jaskinia ta od wieków była główną atrakcja Ojcowa (obecnie rolę tę pełni Jaskinia Łokietka). W roku 1787 zwiedzał ją król August Poniatowski dla którego we wnętrzu urządzono koncert muzyczny. Na początku wieku w jaskini znajdowało się oświetlenie elektryczne, dziś zwiedza się ją ze świeczka

Jaskinia Łokietka

znajduje się w Ojcowskim Parku Narodowym w Dolinie Prądnika na stokach Chełmowej Góry. Jest oprócz Smoczej Jamy na Wawelu jedną z najbardziej znanych jaskiń Polski. Wg legendy miał ukrywać się w niej przyszły król Polski Władyslaw Łokietek przed pościgiem króla czeskiego. Łokietek miał siedzieć w niej 6 tygodni a życie uratował mu pająk, który pajęczyna zasłonił otwór. Jaskinia ma długość 270 metrów. Składa się ona z dwóch obszernych sal połączonych krótkimi korytarzykami i salki zwanej "Kuchnią". Ściany jaskini są ciemne i okopcone, nacieków niemal brak. Jaskinia czynna jest od 1 maja do 31 października w godzinach 9.00 do 18.00, a w październiku do 17.00.

Jaskinia Nietoperzowa
Znajduje się w górnej części Doliny Będkowskiej nieopodal drogi Kraków - Olkusz ok. 25 km od Krakowa. Jest to niemal poziomy ciąg obszernych sal zmniejsząjacych się ku końcowi jaskini o łącznej długości ponad 300 metrów. Jaskinia jest oświetlona i posiada przystosowane do odwiedzin ścieżki. Całość przygotowania prezentuje się dobrze, a obiekt stanowi konkurencję dla leżącej nieopodal (droższej) Jaskini Wierzchowskiej Górnej. Jaskinia otrzymała swą nazwę od ogromnych kolonii nietoperzy zimujących we wnętrzu. Pisze o nich W. Taczanowski w roku 1854: "hr. Wodzicki odwiedzając te miejscowości, znalazł niezliczone masy nietoperzów przyczepione do sklepień. Dla przekonania się jak dalece trudne są do spędzenia trzy razy w jednym kierunku strzelał: wszakże tylko tyle miejsca opróżnionego zostawało, ile nabój zajął, w innych zwierzęta nieporuszone siedziały. Po tej próbie dwa koszyki napełniono zabitemi nietoperzami." Obecnie nietoperze występują tu nielicznie.

Jaskinia Wierzchowska Górna
znajduje się w górnej części Doliny Kluczwody nieopodal drogi Kraków - Olkusz ok. 25 od Krakowa. Jaskinia jest długim na kilometr systemem krętych korytarzy salek i studzienek. Zwiedzenie trasy turystycznej długiej na 370 m zajmuje około godziny. Jaskinie warto odwiedzić ze względu na dość zawiły i urozmaicony układ korytarzy. W środku ustawiono dla turystów makiety przedstawiające prehistoryczne zwierzęta zamieszkujące jaskinie i człowieka pierwotnego. Jaskinia czynna jest od 9 kwietnia do 30 listopada w godzinach 9.00 do 16.00.

Smocza Jama

jest najbardziej znaną jaskinią Polski. Jej położenie pod siedzibą polskich królów - Wawelem i związana z jaskinią legenda o zamieszkującym w niej smoku powodują, że jaskinię tą zna chyba każde polskie dziecko. Sama jaskinia to 276 metrowej długości system korytarzy, z których do zwiedzania przeznaczona jest część sal o długości ok. 50 metrów. Boczne odgałęzienie długie na 180 metrów jest niezwykle ciasne i błotniste. Korytarze te dostępne tylko dla wytrawnych grotołazów i prowadzą w głąb wzgórza zamkowego.


Geologia


Obszar Jury znajduje się na obszarze zwanym platformą paleozoiczną zbudowaną z dwóch pięter tektonicznych:
1. sfałdowanego i usztywnionego podłoża paleozoicznego oraz
2. pokrywy osadowej
Podłoże omawianego obszaru ma młodopaleozoiczne usztywnienie powstałe na skutek orogenezy hercyńskiej i pokrywę osadową rozpoczynającą się utworami z permu.
Dewon (395 - 345 mln lat temu) - z tego okresu pochodzą najstarsze wychodzące na powierzchnię skały Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, zwane dolomitami ze Zbrzy (występujące w dolinie tej rzeki).
Jura (mezozoik) (ponad 150 mln lat temu) - Główna część utworów tego terenu pochodzi z okresu jurajskiego. W owym czasie osadziły się na dnie ciepłego morza zalewającego obecne tereny Jury, oprócz resztek roślin i zwierząt również pokłady iłów zawierających rudę żelaza.
Górna jura (mezozoik) (ok. 150-135 mln lat temu) - w ciepłym morzu zalewającym tereny obecnej Jury osadziło się kilka odmian wapieni, m.in.: skalisty, płytowy i gruboławicowy. Wapień skalisty, jako najbardziej odporny na erozję, tworzy najbardziej charakterystyczne dla Wyżyny skały zwane ostańcami i skałki w dolinach potoków. Większy płat wapienia płytowego zalega na terenach pomiędzy Wolbromiem a Sułoszową, gdzie występuje wierzchowina bez skał ostańczych. Skała wapienna bogata jest w skamieniałe szczątki nie istniejących już dziś organizmów morskich. Ich szkielety i pancerze, zbudowane przeważnie z węglanu wapnia, gromadziły się przez miliony lat na dnie morza, tworząc grube pokłady. Skamieniałościami przewodnimi mezozoiku są amonity i belemnity /Belemnites hostatus/, których skamieniałe pancerze z łatwością można znaleźć wśród skał na Jurze. Spośród amonitów można tu napotkać skamieniałości Perisphictes, Parkinsonia parkinsoni, Arietites bucklandi itd. Oprócz wspomnianych wcześniej skamieniałości przewodnich, w skałach wapiennych Jury można napotkać skamieniałości jeżowców /Cidaris/ i liliowców /Pentacrinus/ oraz gąbek, rynchonelli i terebratuli.
Kreda (mezozoik) - około 135 mln lat temu - po ustąpieniu morza jurajskiego tereny Jury zalewane były i opuszczane przez kolejne morza okresu kredy. Osady w nich powstałe zostały na całej prawie Wyżynie Krakowskiej usunięte przez późniejszą erozję. Pozostałości ich można tylko znaleźć na wschodnich krańcach Wyżyny. Morze definitywnie ustąpiło około 65 mln lat temu.
Starszy trzeciorzęd (paleogen) - około 60 mln lat temu - procesy niszczące wytworzyły wierzchowinę jurajską, oszczędzając bardziej odporne wapienie skaliste (ostańce).
Starszy i środkowy trzeciorzęd - nasuwające się masy fliszu karpackiego spowodowały popękanie sztywnej masy wapieni. Część z nich została wypiętrzona zaś część zapadła się, co najbardziej widoczne jest w południowej części Jury. Wówczas to powstały dwa rowy tektoniczne: Rów Wisły i Krzeszowicki oraz wypiętrzenie Garbu Tenczyńskiego. Pod koniec ruchów górotwórczych południową część interesującego nas terenu pokryło morze mioceńskie. Zalało ono doliny jurajskie, pozostawiając po sobie przeważnie tzw. iły mioceńskie, które grubą warstwą zaścielają obecnie dna szeregu obniżeń.
Koniec trzeciorzędu (pliocen) - powstawanie jaskiń w wyniku silnie działającym zjawiskom krasowym.
Czwartorzęd - około 1 mln lat temu - z Wyżyny Krakowskiej morze zupełnie ustąpiło, co spowodowało nasilenie wpływu erozji wcześniejszych osadów oraz osadzanie się nowych, pochodzenia lądowego (głownie związanego z działaniem lądolodu skandynawskiego). Tylko zlodowacenie (krakowskie) sięgnęło na południowy wschód od Częstochowy, pozostawiając prawdopodobnie odsłonięte wyższe partie Wyżyny. Czoła następnych lodowców zatrzymywały się dalej na północ. Jedynie na Wyżynie Wieluńskiej można obserwować jeszcze pozostałości po działalności lodowca - wysokie wały i wzgórza morenowe ze zlodowacenia środkowopolskiego. Morena czołowa z tego okresu ciągnie się między Liswartą a przełomem Warty pod Działoszynem oraz na południe od Wielunia. Pod koniec okresu zlodowaceń glinka lessowa została wywiana z nanosów lodowcowych na innych terenach i osadzona m.in. na części Wyżyny Krakowskiej. Część lessu oparła się erozji i utrzymała w grubszych pokrywach na wschodnich i południowych partiach Wyżyny. W okresie zlodowaceń panował tu klimat peryglacjalny, żyły m.in. renifery, zaś teren pokrywała tundra. W okresach między zlodowaceniami klimat ocieplał się i osuszał, w wyniku czego pojawiały się lasy liściaste i szpilkowe o charakterze tajgi, a także roślinność stepowa.

Klimat


Przedwiośnie i jesienne szarugi trwają tu tylko około 55 dni.
Średnia suma opadów rocznych wynosi średnio 600-700 mm (700-800 mm na południu i w okolicach przełomu Warty pod Działoszynem). W zachodniej części Wyżyny opady występują znacznie obfitsze. Przez 135 dni od 13 kwietnia do 14 września trwa okres burzowy, a największe nasilenie ilości burz przypada tu na koniec zimy i wiosnę. Pod koniec września burze zanikają niemal całkowicie. Jest to jeden z najbardziej burzowych regionów w kraju. Dla przykładu, w lipcu ilość burz wynosi aż 17. Ponad połowa wyładowań atmosferycznych przypada na godziny popołudniowe (14-15). Większość burz trwa około 15-20 minut, ale i zdarzają się i 70-cio minutowe. Powietrze charakteryzuje się niską wilgotnością powietrza.
Okresem najbardziej nasłonecznionym jest późne lato i wczesna jesień.
Maksymalną zanotowaną temperaturą na tym obszarze było 35 st. Celcjusza (w sierpniu) a średnia temperatura lipca waha się około 18,5 st. Celcjusza i 19 st. C na południu wzdłuż doliny Wisły. Średnia temperatura stycznia kształtuje się na poziomie -3/-2 st. Celcjusza, przy czym okolice Poręby, Zawiercia i Olkusza charakteryzują się nieco niższą temperaturą w zimę (o około 1-2 st. C). Średnioroczna temperatura wynosi 7 st. Celcjusza i jest nieco wyższa (8 st. C) na południu Jury. Inną cechą klimatu jest zaznaczający się wpływ klimatu kontynentalnego czego dowodami są nie rzadkie olbrzymie amplitudy temperatur.
Pokrywa śnieżna zalega tu przez 80 dni w roku, a czas ten zależy również od miejsca. Zdarza się, że np. pod koniec marca w Dolinie Sąspówki leży śnieg, gdy w innym miejscu jest już bezśnieżnie a temperatura powietrza wynosi około 10 st. C. Na obszarze wierzchowiny pokrywa śnieżna osiąga dużą grubość i leży tam znacznie dłużej niż podane dane.
Na całym obszarze Jury podobnie jak i Polski dominują wiatry zachodnie (około 60% wszystkich wiatrów). Ma to wpływ na dużą liczbę cisz, które mają swoje następstwa w postaci inwersji termicznych. Inwersja na Wyżynie występuje tylko w głębokich jarach. Dochodzi do niej wyłącznie jesienią. Bardzo częste są sytuacje, kiedy w dolinie Wisły na wysokości Krakowa tworzą się tzw. mgły inwersyjne, które spotkać można również w okolicach Krzeszowic. Najbardziej zaskakujące jest to, iż w tym samym czasie na obszarze oddalonym o kilka kilometrów może panować całkiem inna pogoda.
Mimo tego, że notuje się na tym terenie w miarę stałe warunki klimatyczne, to występują tutaj także pory kapryśności pogody. Największy wpływ na to ma stały niż islandzki, którego działalność można odczuwać szczególnie mocno zimą. Zimą również odczuwalna jest działalność wyżu arktycznego. Latem na rodzaj pogody wpływają dwa czynniki: wyż azorski przynoszący powietrze podzwrotnikowe i wyż zwrotnikowy znad Afryki. Zdarza się również, że pogoda na Jurze może zmienić się kilka razy w ciągu dnia.
Zgodnie z ustaleniami regionalizacji klimatycznej wyróżnia się tu następujące dzielnice rolniczo-klimatyczne:
 dzielnica łódzka - na północ od Częstochowy
 dzielnica częstochowsko-kielecka - obejmująca centralną Jurę. Opady są tu stosunkowo duże, ale o wiele mniejsze w miejscowościach położonych "w cieniu" wzniesień. W niektórych miejscach czas utrzymywania się pokrywy śnieżnej dochodzi tu do około 100 dni.
 dzielnica tarnowska - wzdłuż doliny Wisły wraz z Krakowem. W rejonach uprzemysłowionych duże zapylenie atmosfery stanowi wybitnie negatywny czynnik klimatyczny.
Charakterystykę poszczególnych dzielnic przedstawia poniższa tabela.

dni mroźne dni z przymrozkami dni z pokrywą śnieżną opad roczny w mm okres wegetacyjny (dni)
dzielnica łódzka 30-50 100-118 50-60 600 210-220
dzielnica częstochowsko-kielecka 20-40 112-130 50-80 800 200-210
dzielnica tarnowska b.d. b.d. 50-60 700-750 ponad 220

Wody


Wyżyna Krakowsko-Częstochowska oraz sąsiadująca od wschodu Wyżyna Miechowska stanowią tą samą jednostkę hydrograficzną. Z obszaru tego promieniście spływają rzeki we wszystkich kierunkach. Przechodzi tu również dział wodny między dorzeczami Wisły i Odry, który wyznacza linia biegnąca mniej więcej następująco: wzgórza między Siewierzem, Myszkowem a Zawierciem, wzgórza między Kromołowem, a Bzowem, Celiny koło Karlina, Góra Żerkowska, Skarżyce, Rzędkowice, Mirów i Bobolice, Niegowa, Góry Gorzkowskie. W Zawierciu odległość między Wartą (dopływ Odry) a Czarną Przemszą (dopływ Wisły) w najwęższym miejscu wynosi zaledwie 400 m.
Od południa granicę Wyżyny Krakowskiej wyznacza linia rzeki Wisły - najdłuższej rzeki Polski, która jest jedyną żeglowną rzeką na omawianym terenie.
Najważniejszą rzeką Jury jest Warta będąca najbardziej znaczącym prawym dopływem Odry i jednocześnie najdłuższą rzeką płynącą na terenie Wyżyny. Warta ma długość 808 km, a powierzchnię dorzecza 53.709,7 km2. Rzeka ta bierze swój początek właśnie na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej z dwóch wywierzyskowych źródeł w Kromołowie (obecnej dzielnicy Zawiercia) na wysokości 384 m n.p.m. i płynie na północ w kierunku Częstochowy. Odcinek od źródeł do stawu przy Hucie "Zawiercie" jest stosunkowo czystym, wąskim strumykiem o piaszczystym dnie pokrytym niewielką warstewką mułu. Dalej ścieki przemysłowe i miejskie z miasta nieco zanieczyszczają rzekę, której czystość mimo to zdecydowanie poprawiła się w ostatnich latach. Za Zawierciem szerokość doliny rzeki i zasięg zalewowy jej wód ulegają znacznemu poszerzeniu. Wody zalewowe pokrywają przyległe łąki, które na odcinku do Kręciwilka są stale podmokłe. Szerokość zalewu na tym odcinku wynosi około 50 do 200 m. Średni spadek rzeki od źródeł do wspomnianej miejscowości wynosi około 5%, natomiast wodowskaz w Kręciwilku wykazuje najniższy przepływ ok. 100l/sek., zaś średni 400 l/sek. Od tego wodowskazu Warta płynie przy niskich stanach korytem o szerokości ok. 4 m i gł. 0,5 m. Dno jest nadal piaszczyste, a na brzegach rozwija się bujna roślinność w tym m.in. olchy i wierzby. Przed Częstochową płynie równolegle do progu górnojurajskiego poprzez tzw. dolinę subsekwentną. Ten typ doliny charakteryzuje się tym, że ma płaskie dno, a ono ma z kolei niewielki spadek, który pogłębia się wraz z biegiem doliny. W okolicach Częstochowy zmienia Warta kierunek biegu na wschodni oraz zmienia się charakter doliny przełomowy. Tak nagłe załamanie się regularnego biegu rzeki wyjaśnia fakt, że w tym miejscu zatrzymał się lodowiec w czasie zlodowacenia środkowopolskiego a rzeka płynąca do tej pory w przybliżeniu w kierunku Działoszyna-Krzepic (przed zlodowaceniem łączyła się z obecnym korytem rzeki w pobliżu Załęcza i Bieńca), musiała szukać innej drogi ujścia. Ponadto wody spływające z lodowca zaburzyły dotychczasowy system hydrograficzny. Pod koniec zlodowacenia ogromne masy lodu ulegały stopniowemu roztapianiu się, a u czoła lądolodu gromadziły się wody w postaci dużych zbiorników, które po napełnieniu się przelewały wody przez działy wodne. Ostatecznie wody znalazły ujście poprzez stałe drążenie skał osadowych w okolicy Mstowa tworząc nową przełomową dolinę rzeki. Obecnie dolina ta posiada płaskie dno o średniej szerokości 200 metrów, a skrajne punkty wynoszą odpowiednio 100 i 300 metrów. Obydwa brzegi Warty w tym miejscu są strome, a ich wysokość waha się w granicach 40-70 metrów. Tu można również zaobserwować część terasy erozyjnej, której wysokość wynosi 20 metrów. Tutaj usytuowane są również dwie terasy akumulacyjne, których wysokości wynoszą odpowiednio 20 i 8 metrów. Poniżej wzgórza Gąszczyk koryto rzeki zachowało jeszcze naturalny, meandrujący przebieg. Dalej rzeka szeroko rozlewa się miejscami tworząc większe rozlewiska, które w okresie wezbrań wód utrudniają lub nawet uniemożliwiają przejście dnem doliny. W przełomie znajduje się kilka obfitych wywierzysk, z których warto wspomnieć o złożonym z kilku mniejszych źródeł w pobliżu dawnego folwarku w Mirowie pod wzgórzem Skałka oraz innym blisko wsi Jaskrów. Na odcinku przełomowym woda płynąca w rzece jest silnie zanieczyszczona ściekami Częstochowy przez co zamarło w niej życie biologiczne. Po pewnym czasie rzeka Warta opuszcza granice Jury, aby po zawróceniu na północ i później na zachód wrócić do granic omawianego terenu w okolicach Wąsoszy Wielkiej. Odtąd do samego Działoszyna rzeka płynie niezmienionym torem. Dopiero po minięciu tego miasteczka Warta po raz drugi przełomowo przeciska się przez otaczające go skały aby ostatecznie zawrócić na północny-wschód i północ oraz po raz trzeci przedrzeć się krótkim przełomem na rozległe równiny Wielkopolski. Przełomy te chronione są obecnie w utworzonym tu Załęczańskim Parku Krajobrazowym.
Kolejną ważną rzeką jest Pilica, która również ma źródła na tym terenie (348 m n.p.m.) a stanowi dopływ Wisły. Ma ona 342 km długości a na całej długości zbiera wody z 9.244,2 km2. powierzchni kraju. Zachodnia część dorzecza Pilicy stanowi wododział z Wartą a część północna z Bzurą (poza terenem Wyżyny). Jako ciekawostkę warto podać, że w tej właśnie rzece żyje aż 463 gatunków glonów, z których dominują okrzemki i zielenice.
Pomimo, iż na Wyżynie Krakowskiej dominuje Warta i Pilica, niemal symbolem tego regionu Polski jest rzeka Prądnik, płynący poprzez Ojcowski Park Narodowy na odcinku 16,6 km. Całkowita powierzchnia dorzecza tej rzeki to 195 km2. Prądnik oraz wpadający doń potok Sąspówka zasilane są przez 50 źródeł krasowych (wywierzysk).
Czarna Przemsza, a szczególnie jej obszar źródliskowy stanowią urocze zakątki. Rzeka ta od źródeł do miejsca połączenia się z Białą Przemszą posiada 63,8 km długości i powierzchnię dorzecza 1.045,5 km2. Wspomniane źródła znajdują się w Bzowie za domem kultury skąd wypływa macierzysta rzeka, w Ogrodzieńcu pod figurką św. Jana Nepomucena w centrum miasteczka i pod Rokitnem Szlacheckim na leśnym dużym obszarze torfowym pomiędzy tą wsią oraz Łazami i Zawierciem. Rzeka ta niemal na całej długości charakteryzuje się czystością wód. Obok przepływającej Czarnej Przemszy znajdują się stawy po dawnej eksploatacji węgla brunatnego na tzw. kopalni "Elka" leżącej niedaleko wsi Kuźnica (3 km na zach. od Zawiercia i 0,5 km od szosy Zawiercie-Dąbrowa Górnicza, obok toru kolejowego Zawiercie-Żyglin). Znajduje się tam wśród lasów przysiółek Kądzielów, dawny młyn Zawadzkiego i kąpielisko. Na tym obszarze liczącym kilkadziesiąt kilometrów kwadratowych występuje wiele rzadkich roślin. Są tu m.in.: widłak, babimór, wroniec, paprocie - długosz królewski i pióropusznik ptasi, ostatnio coraz bardziej rzadkie. Ze zwierząt występują: zające, kuropatwy, sarny, dziki, sójki, dzięcioły, cietrzewie, pojawiają się również głuszce.
Mniejsze znaczenie mają rzeki z dorzecza Wisły: Rudna, Sanka, Rudawa, Dłubnia i Szreniawa oraz z dorzecza Warty: Wiercica i Liswarta.
Aż 70% rzek jurajskich zasilanych jest przez wody gruntowe dzięki czemu rzeki charakteryzują się wyrównanym stanem ód w ciągu roku Nie jest to jednak niezmienną regułą, bowiem po bardzo obfitych opadach bądź roztopach mogą następować obfite, aczkolwiek krótkotrwałe wezbrania. . W centralnej części Wyżyny odpływ wynosi o wiele więcej niż na pozostałych jej obszarach i wynosi około 7 litrów/sek. z 1 km2. Najwyższe stany wód występują po roztopach, natomiast najniższe w miesiącach letnich, których kulminacją jest wrzesień. Nie należy przy tym zapominać o co prawda rzadkich, ale bardzo niebezpiecznych powodziach powstałych w wyniku nagłego, silnego opadu atmosferycznego powodującego spłynięcie dużych mas wody z pól i zalanie leżących w dolinach poniżej miejscowości (np. powodzie w Kromołowie, Poraju, Częstochowie).
Pomimo, iż Jura jest terenem źródliskowym to całość wspomnianego terenu a w szczególności aglomeracja krakowska cierpi na stały deficyt czystej wody.
Z zasobami wodnymi związane są bezpośrednio zjawiska krasowe możliwe do zaobserwowania na terenie pomiędzy Krakowem i Wieluniem. Licznie występujące tu ponory (leje krasowe w których zbiera się woda o zanika w nich) i wywierzyska (źródła krasowe) są bardzo ciekawym elementem przyrody nieożywionej. Jedne z najpiękniejszych wywierzysk na Jurze można obserwować koło Złotego Potoku (źródła Wiercicy zwane Źródłami Zygmunta, którego wydajność wynosi 30 l/sek., a temperatura wody wynosi tu 8,5 0C). Zdarzają się również źródła krasowe czynne tylko okresowo (w mokrych okresach).
Na terenie Wyżyny znajduje się kilka znaczących sztucznych zbiorników wodnych. Są to m.in.: zbiornik w Zaborzu, Jastrzębiu koło Poraja, pomiędzy Częstochową a Olsztynem, w Kostkowicach, Kroczycach, Przyłubsku, Siamoszycach, na Krępie koło Ogrodzieńca, w Pilicy i Przeczycach. Zbiorniki te oprócz zastosowań przemysłowych są również miejscem wypoczynku letniego mieszkańców okolicznych miejscowości.

Surowce mineralne


Bogactwa mineralne eksploatowane na terenie Jury stanowią:
1. rudy cynku i ołowiu (sfaleryt i galena) w rejonie Olkusza, Sławkowa i Bolesławia (kopalnie "Olkusz" i "Pomorzany" i huta cynku Zakłady Górniczo-Hutnicze "Bolesław" w Bukownie), Chrzanowa (Zakłady Górniczo-Hutnicze "Chrzanów"), Jaworzna (wydobywano rudę ołowiu z domieszką srebra już w XIII w., kopalnia "Andrzej obecnie wchodząca w skład Zakładów Górniczo-Hutniczych "Chrzanów"), Ostrężnicy i Nowej Góry (w okolicy tych dwóch miejscowości napotkać można ślady po dawnych kopalniach ołowianki i galmanu /rudy cynku/ z XIX w.), Siewierza, Przeczyc, Brudzowic i Mierzęcic (w tych ostatnich wydobycie rudy zarzucono ze względu na małą zawartość ołowiu). Kilkanaście lat temu potwierdzono umiejscowienie znacznych złóż rudy cynku i ołowiu w okolicach Zawiercia, ale protesty mieszkańców i ekologów przyczyniły się do wstrzymania budowy planowanej kopalni.
2. rudy żelaza (syderyty i limonity) na obszarze rudonośnym o powierzchni około 850 km2 ciągnącym się od Zawiercia po Wieluń. Obecnie nie działają tu już żadne kopalnie tej rudy, chociaż dawniej było ich bardzo dużo (obecnie ślad po nich stanowią liczne hałdy skał płonnych m.in. w Rudnikach koło Zawiercia (po Kopalni Rudy “Rudniki”), Osinach, Dźbowie, Gnaszynie i Wręczycy Wielkiej koło Częstochowy, Kamienicy Polskiej, Poczesnej, Nowej Wsi, Hucie Starej, Wrzosowej. Tradycje wydobycia rudy sięgają XV w. lecz na większą skalę wydobycie rozpoczęło się po II wojnie światowej i ze względu na niską zawartość żelaza oraz niemal całkowicie wyczerpane zasoby rudy zakończyło się w latach 70-tych XX w. Pokłady rudy o 100-150 metrowej miąższości stanowiły serie pokładów ilasto-mułowcowych z dwoma warstwami syderytów i ławicach sferosyderytów. Rudy te zawierają od 26 do 36,5 % Fe a wydajność wynosiła do 960 kg/m2 (z tego około 300 kg metalu). Syderyty o zawartości żelaza około 25 % odkryto również w okolicy Ogrodzieńca, ale były to nieznaczne ilości.
3. wapienie jurajskie - Działoszyn i Rudniki, Zabierzów, Czatkowice (czynny kamieniołom wapienia węglowego, jeden z największych w Polsce), Niegowonice (nieczynny kamieniołom zaopatrujący niegdyś cementownię “Wysoka”), Ogrodzieniec (nieczynny od niedawna /około 1-2 lat/ zaopatrywał cementownię “Wiek”). Niewielkie kamieniołomy można znaleźć niemal na cały obszarze Jury m.in. w Bydlinie, Olsztynie, Potoku Złotym.
4. "marmury" - W rzeczywistości wapienie zwane potocznie "czarnymi marmurami" występujące jedynie w okolicy wsi Dębnik i Paczółtowice. Ze względu na swoje piękno po oszlifowaniu wydobycie w Dębniku potwierdzone są już w wieku XIV. Obecnie dzieła z tego kamienia można podziwiać m.in. w Krakowie /m.in. na Wawelu/, w klasztorze na Jasnej Górze w Częstochowie, w klasztorze w Czernej, w pałacu biskupim w Kielcach i zamku królewskim w Warszawie.
5. porfiry permskie - Miękinia (obecnie istnieją tu duże nieczynne kamieniołomy eksploatowane już w XVIII w., na większą skalę od 1852, a w 1906 r. zmechanizowane przez niemiecką firmę H. Kulka i Spółka. Kamień mielony był tu na grys), Sanka (w dolinie Wrzosy znajduje się nieczynny już kamieniołom Orlej), Zalas (w okolicy liczne kamieniołomy różnobarwnego porfiru), Ostra Góra koło Myślachowic
6. melafiry – kamieniołomy okolic Alwerni, Regulic, Rudna i Poręby (koło Alwerni)
7. diabazy - w Niedźwiedziej Górze koło Tenczynka (skała wulkaniczna wykorzystywana do budowy dróg i nasypów kolejowych)
8. węgiel kamienny z okolic Tenczynka (obecnie nieczynna Kopalnia Krystyna I i II z XVIII w.), Chrzanowa, Trzebini (zwłaszcza Sierszy, Kopalnia węgla "Artur" i Kopalnia Węgla "Zbyszek" w Krzu połączono w kopalnie węgla kamiennego "Siersza" w Sierszy), Libiąża (kopalnia "Janina" z 1912 r. w której można wydobyć 1 mln ton węgla rocznie) i Jaworzna (KWK “Jan Kanty” S.A., Zakład górniczo-energetyczny Sobieski Jaworzni III Sp. z o.o., kopalnia "Kościuszko-Nowa", w latach 1873-1909 istniała tu kopalnia "Juliusz", Kopalnia "Jaworzno" powstała z połączenia pobliskich kopalń węgla kamiennego) oraz Zagłębia Dąbrowskiego (Dąbrowa Górnicza /KWK “Paryż” Sp. z o.o. w likwidacji/, Sosnowiec /kopalnia "Mortimer-Porąbka" w Sosnowcu-Zagórzu, KWK “Kazimierz Juliusz”/, Będzin /KWK “Grodziec” chyba upadła/ i Mysłowice /KWK Mysłowice i KWK Wesoła, obydwie kopalnie należą do Katowickiego Holdingu Węglowego S.A./)
9. dolomity, których największe kamieniołomy znajdują się w Siewierzu (Górnicze Zakłady Dolomitowe S.A.), Dąbrowie Górniczej-Ząbkowicach (Dolomit S.A.), Chrzanowie, Kluczach (Stare Gliny koło Kluczy), Bukownie (Boloil S.A.), Jaworznie (Szczakowa Zakłady Dolomitowe w upadłości). Tutejszy dolomit o miąższości około 1000 metrów z okolic Brudzowic, Nowej Wioski, Żelisławic, Dziewek , Siewierza i Chruszczobrodu wykorzystywane są głównie jako topnik w hutnictwie (Górnicze Zakłady Dolomitowe dostarczają kamień dolomitowy m.in. do Huty Katowice i Huty Sendzimira), jako kruszywa budowlane i po zmieleniu jako nawozy dolomitowe dla rolnictwa.
10. piasek - Jaworzno (po II wojnie światowej powstaje Kopalnia Piasku "Szczakowa" S.A. wydobywająca materiał podsadzkowy dla potrzeb górnictwa węglowego, wobec upadku górnictwa obecnie kopalnia ta poszukuje innych sposobów zarobienia. Niedawno otrzymała nawet koncesję na transport kolejowy z wykorzystaniem własnego licznego taboru i własnej infrastruktury łamiąc monopol PKP), Kryspinów (po dawnej eksploatacji piasku budowlanego pozostał zalew tzw. "krakowski Balaton"), Ogrodzieniec (obecnie piaskownia jest nieczynna), Dąbrowa Górnicza (kopalnia piasku "Kuźnica Warężyńska"), Lutowiec (kopalnia piasku Niegowa). Na północ od Gężyna znajdują się piaski warstw kościeliskich z jury środkowej, mogące mieć zastosowanie jako piaski formierskie w odlewnictwie. W okolicy Siewierza i Mierzęcic piaski zalegają rozległe obniżenia terenu. W Sosnowcu znajduje się duża Kopalnia Piasku “Maczki-Bór” Sp. z o.o. ekspoatująca piasek głównie dla górnictwa. Duże skupiska piasków (również formierskich) znajdują się również na wschód od Olsztyna gdzie (bodajże w miejscowości Piasek) znajduje się piaskownia.
11. węgiel brunatny – z dolnej jury związany jest z tzw. warstwami blanowickimi. Przeciętna miąższość wynosi 0,5 – 1,2 metra. Węgiel tego typu zalega w Myszkowie, Siedlcu, Kamienicy Polskiej (od Zawiercia po Wieluń). Wartość opałowa 4500-600 kalorii - mokry i 5400-6800 kalorii - suchy. Wydobycie odbywało się w Porębie, Siewierzu, Wysokiej, Mierzęcicach, Będzinie, Gężynie, Zawierciu, Łazach i Niegowonicach. Zasoby te były stosunkowo niewielkie i właściwie prawie całkowicie zostały wyeksploatowane. Przez to, jak i przez odzyskanie Górnego Śląska jako bazy surowcowej (węgiel kamienny) całkowity zanik wydobycia węgla brunatnego po II wojnie światowej.
12. trawertyn - jest to bardzo rzadko występująca skała osadowa w Polsce (zwięzła odmiana martwicy wapiennej). Na skalę przemysłową wydobycie jej rozpoczęło się dopiero w 1999 roku w jedynym w Polsce miejscu - Działoszynie-Reciszynie (inne znzne złoża występują dopiero we Włoszech i Turcji). Oprócz tego trawertyn występuje również w okolicy Krakowa (dolinki podkrakowskie z holocenu i w Karniowicach z karbonu). Wykorzystywany jest jako kamień budowlany i kruszywo drogowe oraz do produkcji m.in. kredy, odsiarczania spalin. Jest on również ekskluzywnym materiałem do wykańczania wnętrz - płytki podłogowe i ścienne, parapety i schody.
13. rudy wolframu – wiercenia potwierdziły występowanie w okolicy Myszkowa pokaźnych złóż tej rudy. Ze względu na dużą degradacje środowiska oraz bliskość dużego skupiska ludzkiego dotychczas nie uruchomiono tu kopalni, chociaż istniały takie plany.
14. gliny - pochodzące z czwartorzędu są stosunkowo niewielkimi złożami pozwalającymi na założenie lokalnych cegielni m.in. w Siewierzu, Ogrodzieńcu (dwie), Zawierciu-Blanowicach (dwie), Łazach, Sosnowcu, Rudnikach, Jaworznie, Grojcu.
15. inne w niewielkich ilościach, m.in.:
 złoto rodzime – w galenie w okolicach Siewierza śladowe ilości
 kalcyt – wydobywany dawniej głównie dla przemysłu szklarskiego. Wydobycie zniszczyło w większości jaskiń na Jurze szatę naciekową, które utworzone są właśnie z kalcytu. Najintensywniejsza eksploatacja odbywała się w okolicy Działoszyna
 guano nietoperzowe – wydobywane w XIX w. z jaskiń powodowała ich niszczenie. Odchody nietoperzowe były wykorzystywane w rolnictwie jako nawóz. Ich eksploatacja odbywała się głównie w południowej części Jury (okolice Ojcowa i Jerzmanowic)
 kaolinit – w okolicy Alwerni, Krzeszowic, Mirowa
 piryt – odkryto niewielkie złoża w Jaroszowcu koło Olkusza i Klucz tworząc związek z galeną i sfalerytem
 szamozyt – w częstochowskim zagłębiu
 grinolit – minerał kadmu występujący w wietrzejących kruszcach cynku i ołowiu w obszarze śląsko-krakowskim
 kwarc – w kamieniołomach melafiru i diabazu w Rudnie, Tenczynku, Niedźwiedziej Górze, Wygiełzowie i Zagórzu
 ametysty – występują w kamieniołomach melafiru i diabazu w Regulicach, Alwerni , Rudnie, Tenczynku i Niedźwiedziej Górze
 agaty – w kamieniołomach melafiru i diabazu w Krzeszowicach, Regulicach, Rudnie, Tenczynku i Niedźwiedziej Górze
 jaspis – w Tenczynku i Niedźwiedziej Górze
 limonit – w śląsko-olkuskim zagłębiu kruszcowym (dolina Czernej, Sławków, Mierzęcice)
 smitsonit – największe złoża w Europie na Górnym Śląsku i w Polskim Zagłębiu Kruszcowym (Olkusz, Chrzanów)
 cerusyt – Olkusz, Będzin
 kalamin – okolice Olkusza – największe złoża na świecie w Polskim Zagłębiu Kruszcowym
 pirokseny rombowe – w Niedźwiedziej Górze
 boksyty (złoża aluminium) – w północnej części Zagłębia Dąbrowskiego na obszarze występowania triasu środkowego (wapień muszlowy) spotyka się niewielkie złoża glinek ogniotrwałych z pojedynczymi warstwami boksytów. Grubość poszczególnych warstw boksytów nie przekracza 2 metrów.
 zlepieńce – w Rudnie, Kwaczale i Zagórzu.

Przemysl


Przemysł na omawianym terenie powstał już w XIX w. dzięki dogodnemu położeniu blisko bazy surowcowej (gł. Węgla kamiennego i rudy żelaza) oraz dzięki przeprowadzeniu linii Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, ułatwiającej zbyt wyrobów. Następny okres rozwoju przemysłu Jury wiąże się z latami powojennymi, kiedy to plany centralne uwzględniały rozwój śląska i okolic oraz większych ośrodków kulturalnych. W przypadku tych ostatnich (patrz Nowa Huta w Krakowie) władza centralna miała na celu poprzez napływ niewykształconej siły roboczej doprowadzić do zwiększenia swoich wpływów wśród społeczeństwa wspieranego dotychczas przez znaczną część inteligencji.

Przemysł jest reprezentowany w:
1. hutnictwo żelaza - Kraków (m.in. Huta im. Tadeusza Sendzimira /jssp, 14,9 mln zł kap. zakład./ dawna Huta im. Lenina, jeden z największych zakładów przemysłowych w Polsce. Obecnie Huta Sendzimira wchodzi w skład koncernu Polskie Huty Stali),
Dąbrowa Górnicza (Huta "Katowice" S.A. /jssp, 70,2 mln zł kap. zakład./, która obecnie podobnie jak Huta Sendzimira w Krakowie wchodzi w skład PHS-u. Huta “Bankowa” Sp. z o.o., BHH Mikrohuta Sp. z o.o.),
Zawiercie (Huta "Zawiercie" S.A. /140 mln zł kap. zakład./wchodząca obecnie w skład grupy kapitałowej Impexmetal. Obecnie Huta będąc po restrukturyzacji jest faktycznie zlepkiem kilku lub kilkunastu spółek podległych wyodrębnionych z przedsiębiorstwa państwowego Huta "Zawiercie". Wiele trafnych decyzji w poprzednich latach /m.in. inwestycja w postaci COS- linia ciągłego odlewania stali oraz nowej inwestycji walcowni z piecami gazowymi. Obydwie inwestycje zrealizowano przy współpracy z firmą Danelli. Odlewnia Żeliwa S.A. /9,8 mln zł kap. zakład./ z 1884 r. produkująca m.in. kolanka, krany, mufy, trójniki do rur rozpowszechnione w całym kraju. Łatwo są rozpoznawalne po emblemacie "EE" oznaczającym założyciela zakładu Ernesta Erbego),
Częstochowa (Huta "Częstochowa" S.A. /jssp, 76,07 ml zł kap. zakład./, ma poważne problemy finansowe, które dodatkowo zostały pogłębione przez najprawdopodobniej nietrafną inwestycję w nowoczesną tlenownię, pokazywaną jako najnowocześniejszy zakład tego typu. Zakłady Górniczo-Hutnicze "Sabinów" S.A. /0,29 mln zł kap. zakład./),
Sosnowiec (Huta Buczek S.A. /10,18 mln zł kap. zakład./, Huta “Cedler” S.A.),
Będzin (Huta Będzin S.A. /jssp, 3.000 mln zł kap. zakład./)
2. Hutnictwo metali nieżelaznych - Trzebinia (Zakłady Metalurgiczne "Trzebinia" w upadłości, w 1811 - pierwsza huta cynku w Sierszy, Zakłady Górnicze "Trzebionka" S.A. /8,94 mln zł kap. zakład./),
Będzin,
Bolesław (Huta cynku),
Bukowno (Zakłady Górniczo-Hutnicze "Bolesław" w Bukownie /przedsiębiorstwo państwowe, 166,72 mln zł fund. własny/),
Chrzanów (Zakłady Górniczo-Hutnicze "Chrzanów"),
Jaworzno (istniały tu huty cynku m.in. w 1808 przy kopalni "Fryderyk August", w 1820 huta "Józefina" w Niedzieliskach, 1865 - fabryka bieli cynkowej)
3. Przemysł maszynowy i metalowy - Kraków (Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. Zieleniewskiego S.A. /1,45 mln zł kap. zakład./ są jedynym w kraju producentem potężnych sprężarek powietrznych, chłodniczych i dmuchaw, Zakłady Urządzeń Wiertniczych "Georyt", Przedsiębiorstwo Opakowań Blaszanych "Opakomet" /przedsiębiorstwo państwowe, 53,79 mln zł fund. własny/, Fabryka Maszyn Odlewniczych, Krakowskie Zakłady Automatyki S.A. /3,1 mln zł kap. zakład./, Krakowska Fabryka Armatur S.A. /47 mln zł kap. zakład./, Fabryka Automatyki i Hydrauliki "Georyt" S.A. /5,5 mln zł kap. zakład./, Przedsiębiorstwo Budowy Maszyn Drogowych "Madro" Sp. z o.o. /4 mln zł kap. zakład./),
Zabierzów (Zabierzowska Fabryka Maszyn w upadłości),
Chełmek (Zakłady Urządzń Technicznych "Technoskór" Sp. z o.o.)
Olkusz (Olkuska Fabryka Naczyń Emaliowanych "Emalia" S.A. /5,78 mln zł kap. zakład./ produkująca sprzęt kuchenny garnki, patelnie teflonowe itd., Fabryka Wentylatorów "Owent"),
Sławków (Zakłady Wyrobów Metalowych S.A. /1,12 mln zł kap. zakład./)
Jaroszowiec (Przedsiębiorstwo Urządzeń Szklarskich "Szkłomasz" /przedsiębiorstwo państowe, 1,6 mln zł fund. własny/)
Poręba (Fabryka Urządzeń Mechanicznych "Poręba" Sp. z o.o. /8,19 mln zł kap. zakład./ produkująca nowoczesne przemysłowe obrabiarki sterowane elektronicznie),
Zawiercie (Fabryka Maszyn, Fabryka Opakowań Blaszanych /przeds. państwowe, 11,46 mln zł fund. własny/, FOB-DAIM, Siemianowicka Fabryka Śrub i Nitów),
Myszków (Myszkowskie Zakłady Metalurgiczne "Mystal" S.A. w upadłości /1,44 mln zł kap. zakład./, Myszkowska Fabryka Naczyń Emaliowanych "Światowit" S.A. /2,29 mln zł kap. zakład./),
Poraj (fabryka wózków dziecięcych i filia Myszkowskich Zakładów Metalurgicznych),
Częstochowa (Fabryka Urządzeń Mechanicznych "Wykromet" S.A. /3,4 mln zł kap. zakład./),
Dąbrowa Górnicza (Dąbrowska Fabryka Obrabiarek "Ponar-Defum" /przeds. państwowe, 4,74 mln zł fund. własny/, Dąbrowska Fabryka Maszyn "Damel" S.A. /jssp, 72 mln zł kap. zakład./)
Będzin (Mostostal "Będzin" S.A. w upadłości /3,45 mln zł kap. zakład./)
Kłobuck (Zakłady Budowy Maszyn dla Górnictwa "Częstochowa" S.A. w likwidacji /1,32 mln zł kap. zakład./),
Chełmek (Wytwórnia Części Maszyn Obuwniczych, Zakłady Urządzeń Technicznych "Technoskór" Sp. z o.o. /1,94 mln zł kap. zakład./),
Wolbrom (Zakład Urządzeń Transportu Technologicznego “Techmatrans”),
Wierbka (Olkuskie Zakłady Sprzętu Instalacyjnego),
Kromołów (Królmet – produkcja armatury)
Wieluń (Przedsiębiorstwo Modernizacji Przemysłu Maszynowego "Techma-Wieluń" /przedsiębiorstwo państwowe, 3,86 mln zł fund. własny/, Zakłady Urządzeń Galwanicznych i Lakierniczych "Zugil" S.A. /5,6 mln zł kap. zakład./)
Sosnowiec (Foster Wheeler Energy Fakop Sp. z o.o. /16,26 mln zł kap. zakład./, Fabryka Butli Technicznych "Milmet" S.A. /6,32 mln zł kap. zakład./)
4. Przemysł środków transportu - Chrzanów (Fabryka Maszyn Budowlanych i Lokomotyw "Bumar-Fablok" S.A. /5,89 mln zł kap. zakład./ powstała w 1920 r., jedyna w Polsce fabryka produkująca lokomotywy),
Kraków (Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego "Kraków" S.A. /2,5 mln zł kap. zakład./),
Osiny (Zakłady Budowy Maszyn "Osiny" produkujące dawniej popularne Osinobusy),
Sosnowiec (Magneti MarelliPoland S.A. – produkcja części do samochodów gł. marki Fiat m.in. liczniki, lusterka, odlewy z plastiku)
5. Przemysł elektrotechniczny - Kraków (Krakowska Fabryka Kabli, Krakowska Fabryka Aparatów Pomiarowych, Przedsiębiorstwo Stalowych Konstrukcji Elektroenergetycznych /przeds. państwowe, 8,62 mln zł fund. własny/),
Zabierzów (Zakłady Materiałów Izolacyjnych),
Wierbka (Zakład Sprzętu Elektroenergetycznego "Ospel" S.A. /2,1 mln zł kap. zakład./),
Będzin (Fabryka Przewodów Energetycznych S.A. /jssp, 1,145 mln zł kap. zakład./),
Jaworzno,
Częstochowa
6. Przemysł gumowy - Kraków (Krakowskie Zakłady Przemysłu Gumowego "Stomil" produkujące m.in. piłki sportowe, czepki kąpielowe, rękawice, sprzęt medyczno-sanitarny, uszczelki, pasy, membrany, zawory),
Wolbrom (Fabryka Artykułów Technicznych "Stomil" w upadłości, produkująca m.in. taśmy transportowe, płyty wulkanizacyjne, gumolit i węże gumowe),
Zawiercie (Zakłady Tkanin Technicznych "Stomil" w upadłości /przeds. państwowe, 1,04 mln zł fund. własny/)
7. Przemysł chemiczny - Kraków (Krakowskie Zakłady Sodowe - produkcja m.in. półfabrykatów dla przemysłu szklarskiego, mydlarskiego, papierniczego, farbiarskiego i włókienniczego, Zakłady Chemiczne "Bonarka" Sp. z o.o. /3,04 mln zł kap. zakład./ wytwarzające fosforan paszowy-dodatek do mieszanek dla zwierząt hodowlanych, Przedsiębiorstwo Zaopatrzenia Farmaceutycznego "Cefarm" /przedsiębiorstwo państwowe, 23,85 mln zł fund. własny/, Krakowskie Zakłady Farmaceutyczne "Polfa" S.A. /PLIVA-49,57 mln zł kap. zakład./, Fabryka Kosmetyków "Miraculum" S.A. /9,83 mln zł kap. zakład./, Krakowska Fabryka Mydła C. Śmiechowski Sp. z o.o.),
Alwernia (Zakłady Chemiczne "Alwernia" S.A. /5,26 mln zł kap. zakład./),
Trzebinia (od 1895 rafineria nafty obecnie Rafineria "Trzebinia" S.A.),
Jaworzno (Zakłady Chemiczne "Organika-Azot" S.A. z 1917),
Dąbrowa Górnicza (Zakłady Tworzyw Sztucznych "Ząbkowice-Erg" S.A. /4,27 mln zł kap. zakład./, Zakłady Chemiczne "Strem" S.A. w upadłości 3,7 mln zł kap. zakład./),
Zawiercie (Przedsiębiorstwo Produkcji Esencji Octowej, Węgla Drzewnego i Pochodnych "Ace-carb" w upadłości d. Zawierciańskie Zakłady Suchej Destylacji Drewna z 1932 r.),
Blachownia koło Częstochowy (Zakłady Chemiczne Blachownia),
Jaworzno (Chemistik s.c. producent klejów cyjanopan, Zakłady Chemiczne "Organika-Azot" S.A. /2,75 mln zł kap. zakład./),
Siewierz (BOC “Gazy” - producent gazów technicznych)
Częstochowa (K&B Zakłady Chemiczne ERG S.A. w upadłości /6,4 mln zł kap. zakład./)
Kłobuck (Przedsiębiorstwo Tworzyw Sztucznych "Erg" S.A. w likwidacji /1,95 mln zł kap. zakład./)
8. Przemysł petrochemiczny - Trzebinia (Rafineria Trzebinia S.A. /43,04 mln zł kap. zakład./),
Kraków (Przedsiębiorstwo Doświadczalno-Produkcyjne "Naftochem" /przeds. państwowe, 2 mln zł fund. własny/, Lurgi Bipronaft S.A. /16,12 mln zł kap. zakład./)
9. Przemysł materiałów budowlanych i wydobywczy - Kraków (Przedsiębiorstwo Przemysłu Betonów "Prefabet" /przeds. państwowe, 2,31 mln zł fund. własny/, Biegonie- Zesławice Sp. z o.o. /17,99 mln zł kap. zakład./, cementownia w Pleszowie),
Krzeszowice (Krakowskie Zakłady Kamienia Budowlanego w upadłości, Przedsiębiorstwo Przemysłu Betonów "Prefabet Krzeszowice" w upadłości, Zakład Produkcji Materiałów Budowlanych w upadłości ),
Trzebinia (Zakłady Surowców Ogniotrwałych "Górka" S.A. w upadłości /2,97 mln zł kap. zakład./),
Chrzanów (Kopalnia i Prażalnia Dolomitu "Żelatowa" S.A. /jssp, 92 mln zł kap. zakład. /, Chrzanowskie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych S.A. /2,66 mln zł kap. zakład./ d. "Stella" z 1930 r.),
Czerna (Kopalnia Wapienia "Czatkowice" w likwidacji)
Jaworzno (Kopalnia Piasku "Szczakowa" S.A. /5,72 mln zł kap. zakład./, w 1883 r. powstaje cementownia "Szczakowa", Polmar Sp. z o.o. –producent styropianu),
Wysoka (Cementownia “Wysoka”),
Ogrodzieniec (Cementownia "Wiek" S.A. /28,93 mln zł kap zakład./, Przedsiębiorstwo Materiałów Izolacji Budowlanej "Izolacja" w upadłości),
Będzin-Łagisza (Przedsiębiorstwo Państwowe Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych w Katowicach /przeds. państwowe, 3,02 mln zł fund. własny/),
Dąbrowa Górnicza (Kopalnia Piasku "Kuźnica Warężyńska" S.A. /2 mln zł kap. zakład./, Eko-Cem),
Częstochowa (Częstochowskie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych S.A. /0,65 mln zł kap. zakład./),
Rudniki (cementownia “Rudniki”),
Działoszyn (Kombinat Cementowo-Wapienniczy "Warta" S.A. /26,25 mln zł kap. zakład./),
Płaza (Zakład Wapienniczy /przeds. państwowe, 4,56 mln zł fund. własny/)
Siewierz (Górnicze Zakłady Dolomitowe S.A. /2,23 mln zł kap. zakład./)
Sosnowiec (Kopalnia Piasku "Maczki-Bór" Sp. z o.o. /19 mln zł kap. zakład./)
Żelisławice (Korporacja AHG Prefabet Sp. z o.o. /7,5 mln zł kap. zakład./)
10. Przemysł szklarski - Jaworzno (Huta Szkła "Szczakowa" S.A. /16,33 mln zł kap. zakład./tradycjami sięgająca 1910 r., obecnie produkuje różne typy szyb m.in. okiennych. Wytwórnia Form Szklarskich "Vitroform" w upadłości),
Kraków (Krakszkło Sp. z o.o. /1,4 mln zł kap. zakład./),
Trzebinia (1818-huta szkła w Krzu),
Jaroszowiec koło Olkusza (huta szkła walcowanego "Vitrobud" produkująca szkło wielu gatunków m.in. zbrojone, ornamentowe, hartowane, żaluzjowe, polerowane, kolorowe i emaliowane),
Ząbkowice (Huta Szkła Gospodarczego Ząbkowice S.A.),
Zawiercie (Huta Szkła Gospodarczego Zawiercie S.A. /jssp, 0,14 mln zł kap. zakład./, z 1884 r. produkująca m.in. przepiękne kryształy wysyłane obecnie przeważnie na eksport),
Łazy (Rogoźnickie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych – Zakład Łazy),
Dąbrowa Górnicza (Polfloat Saint Gobain – producent m.in. szyb samochodowych /np. do Fiata i Daewoo/, Huta Szkła Gospodarczego "Ząbkowice" S.A. /1,17 mln zł kap. zakład./, Huta Szkła Okiennego "Ząbkowice" S.A. w upadłości /7 mln zł kap. zakład./),
Poczesna pod Częstochową (Press Glass – produkcja szyb zespolonych, jest obecnie w grupie Saint Gobain)
Częstochowa (Częstochowska Huta Szkła S.A. /8,3 mln zł kap. zakład./, Guardian S.A.)
11. Przemysł drzewny - Koniecpol (Koniecpolskie Zakłady Płyt Pilśniowych S.A. /1,18 mln zł kap. zakład./),
Krzeszowice (duży tartak istniejący już w 1947 r.),
Włoszczowa i wiele mniejszych tartaków (m.in. w Zimnowodach, Ciągowicach)
Kraków (Krakowskie Przedsiębiorstwo Prosukcji Leśnej "Las" /przeds. państwowe, 0,11 fund. własny/)
12. Przemysł papierniczy - Klucze (International Paper - Klucze S.A. /12 mln zł kap. zakład./),
Myszków (Fabryka Papieru S.A. /2 mln zł kap. zakład./),
Masłońskie (fabryka tektury),
Kamienica Polska (Fabryka Tektury Myszkowskich Zakładów Papierniczych)
13. Przemysł włókienniczy – Sosnowiec (Przędzalnia Czesankowa “Intertex” S.A. /5,72 mln zł kap. zakład./, Sosnowiecka Przędzalnia Czesankowa "Politex" w upadłości, Przędzalnia Czesankowa "Elanex" S.A. /1,3 mln zł kap. zakład./, Przędzalnia Czesankowa "Wełnopol" S.A. w upadłości),
Zawiercie (od 1974 - Przędzalnia "Zawiercie" S.A. /jssp, 0,1 mln zł kap. zakład./ powstała we współpracy z NRD, Zakłady Przemysłu Bawełnianego "Zawtex" S.A. w likwidacji /0,82 mln zł kap. zakład./),
Częstochowa (Polontex S.A. – produkcja obrusów, firanek itd., Zakłady Przemysłu Lekkiego "Wigolen" S.A. /1,97 mln zł kap. zakład./, Częstochowskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego "Stradom" S.A. /1,98 mln zł kap. zakład./),
Gnaszyn koło Częstochowy,
Kamienica Polska (Zakłady Jedwabniczo-Dekoracyjne, zakład nr 1),
Myszków (Wartex),
Poraj (Galtex)
14. Przemysł odzieżowy - Kraków,
Trzebinia (Zakłady Konfekcji i Sprzętu Technicznego "Gumownia")
15. Przemysł skórzano-obuwniczy - Myszków (Krisbut, Batbut – okolice Myszkowa i Myszków nazywany jest potocznie zagłębiem szewców),
Chełmek (Przedsiębiorstwo Handlowo Produkcyjne "Zam-Skór w upadłości, Południowe Zakłady Przemysłu Skórzanego "Chełmek" S.A. PZPS /2,02 mln zł kap. zakład./ - producent obuwia oraz Wytwórnia Sztucznej Skóry),
Kraków (Krakowskie Zakłady Garbarskie S.A. /9,74 mln zł kap. zakład./)
Wolbrom (Zakład Garbarski "Wolbrom" w upadłości)
Rudniki,
Częstochowa,
Kłobuck,
Jaworzno,
Włodowice,
Dąbrowa Górnicza,
Będzin (Fabryka Obuwia "Butbędzin" S.A. w upadłości /1 mln zł kap. zakład./)
16. Przemysł energetyczny - Jaworzno (w 1911 r. powstała Elektrownia Jaworzno I, a w 1954 r. Elektrownia Jaworzno II. Obecnie funkcjonuje Elektrownia Jaworzno III podtrzymująca tradycje poprzednich zakładów),
Trzebinia (1913-lata 60-te Elektrownia Siersza I, Elektrownia Siersza II i III. W roku 1973 gdy powstała elektrownia Siersza II był to największy w Polsce zakład tego typu),
Będzin (Elektrownia Łagisza S.A., Elektrociepłownia Będzin S.A. /15,75 mln zł kap. zakład./ notowana na giełdzie, Będziński Zakład Elektroenergetyczny S.A. /jssp, 1.120 mln zł kap. zakład./),
Kraków (Zakład Energetyczny Kraków S.A. /jssp, 13 mln zł kap. zakład./, Elektrociepłownia "Kraków" S.A. /63,15 mln zł kap. zakład./),
Częstochowa (Przedsiębiorstwo Energetyczne Systemy Ciepłownicze S.A. /jssp, 73,69 mln zł kap. zakład./, Zakład Energetyczny Częstochowa S.A. /jssp, 76 mln zł kap. zakład./),
Dąbrowa Górnicza (Zakłady Koksownicze "Przyjaźń" przedsiębiorstwo państwowe, które zostały wyodrębnione z Huty Katowice, Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej /przeds. państwowe, 236,45 mln zł fund. własny/)
17. Przemysł spożywczy - Wieluń (Cukrownia "Wieluń" S.A. /6,4 mln zł kap. zakład./)
Częstochowa,
Szczekociny (Spółdzielczy Kombinat Rolno-Spożywczy, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska, Agrofirma Szczekociny wytwarzająca wody i napoje),
Włoszczowa (Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska),
Trzebinia (Śląskie Zakłady Tłuszczowe),
Tenczynek (przetwórnia owocowo-warzywna),
Kraków (Zakłady Przemysłu Cukierniczego "Wawel", Destylernia Polmos w Krakowie S.A. /jssp, 14,87 mln zł kap. zakład./, Polskie Zakłady Zbożowe PZZ S.A. /1,76 mln zł kap. zakład./, Zakłady Mięsne "Krakmeat" S.A. /3,15 mln zł kap. zakład./),
Włodowice (Rozlewnia wody mineralnej “Skałka”),
Zawiercie (rozlewnia wody mineralnej “Warcianka” – obecnie już nie istnieje, browar “Jurajski”),
Myszków (rozlewnia wód “Jurajska”, PPH Sokpol Sp. z o.o.),
Sosnowiec (Duda – zakłady mięsne, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska),
Pilica (JAF – zakłady mięsne, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska),
Mysłowice (zakłady mięsne),
Żarnowiec (Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska),
Irządze,
Udórz,
Poczesna,
Popów
18. Przemysł tytoniowy - Kraków (Philip Morris Polska S.A. /88,45 mln zł kap. zakład./)
Koncentracja przemysłu wokół niek