Dania

Dania znajduje się w północno – zachodniej Europie na Półwyspie Jutlandzkim i otaczających go wyspach. Od zachodu oblewa Danię Morze Północne, od północnego – zachodu cieśnina Skagerrak, od północnego wschodu i wschodu – cieśniny Kattegat i Sund, od południowego wschodu Morze Bałtyckie. Powierzchnia wynosi 43093 km2. Liczba ludności: 5170000 (1992r). Administracyjnie dzieli się na 14 hrabstw i 2 wydzielone gminy miejskie – Kopenhaga i Fredericksberg. Wyspy Owcze i Grenlandia mają własne władze.
WARUNKI NATURALNE
Dania obejmuje północną i środkową część Półwyspu Jutlandzkiego oraz około 480 wysp, z których ponad 100 jest zamieszkałych. Największe wyspy duńskie skupiają się w południowo – wschodniej części kraju, między Jutlandią a Szwecją:
· Zelandia – 7016 km2
· Fionia – 2976 km2
· Lolland – 1241 km2
· Falster – 514 km2
· Als – 315 km2
· Langeland – 285 km2
· Mon – 220 km2
Najdalej na wschód wysuniętą wyspą jest Bornholm (587 km2). Dania jest krajem nizinnym, średnia wysokość terenu nad poziom morza wynosi około 30m. Najwyższe wzniesienie Jutlandii sięga 173 m n.p.m. (Yding Skovhoj), Fionii – 131 m n.p.m., Zelandii – 126 m n.p.m. Ukształtowanie powierzchni jest efektem kolejnych zlodowaceń. Półwysep Jutlandzki na część wschodnią i zachodnią dzielą wały z materiału polodowcowego, wyznaczające zasięg ostatniego zlodowacenia. Na wschód od tej linii przeważa krajobraz morenowy z jeziorami, na zachód występują równiny sandrowe. W krajobrazie zachodniej Jutlandii dominują prawie płaskie równiny, przechodzące na wybrzeżach we wzniesienia nadmorskich wydm. Wybrzeża zachodnie pozbawione zatok o wyrównanej linii brzegowej. Północną część kraju przecina najdłuższa duńska cieśnina Lim fjord, łącząca Morze Północne z cieśniną Kattegat. Najbardziej na północ położoną częścią półwyspu jest piaszczysty cypel Skaw, skierowany w stronę Szwecji. Na wschód od półwyspu Jutlandzkiego, oddzielona cieśniną Mały Bełt, leży wyspa Fionia, dalej w kierunku południowo – wschodnim mniejsza wyspa Langeland. Cieśnina Wielki Bełt oddziela Fionię od Zelandii. Na jej wschodnim wybrzeżu leży stolica kraju Kopenhaga, której przedmieścia ciągną się wzdłuż wybrzeża daleko na północ, aż do Elsinore. Dalej na wschód, już na Morzu Bałtyckim, leży granitowa wyspa Bornholm. Wzdłuż wybrzeża południowo – zachodniego ciągną się Wyspy Północnofryzyjskie, których południowa część należy do Niemiec. Rzeki Danii są krótkie i nie mają poważniejszego znaczenia dla żeglugi. Do głównych rzek Jutlandii należą: Gudenå (dł. 158 km), Storå, Skernå; na Zelandii – Suså; na Fionii – Odense Å.
KLIMAT
Dania ma klimat umiarkowany ciepły, morski, o bardzo dużej częstotliwości wiatrów, zwłaszcza zachodnich. Średnia temperatura stycznia wynosi około 0,5o, lipca około 16o – 17o. Roczna suma opadów (rozłożonych równomiernie w ciągu całego roku) – od 450 mm do 800 mm. Śnieg i mróz występują rzadko. Na zachodzie kraju częste są mgły, zwłaszcza w zimie. Na klimat oddziałuje ciepły Prąd Północnoatlantycki, dzięki czemu lata są tu ciepłe i wilgotne.
ROŚLINNOŚĆ I ZWIERZĘTA
W dzisiejszym krajobrazie Danii dominują grunty użytkowane rolniczo. Roślinność naturalna zachowała się tylko na niewielkich skrawkach (liczne rezerwaty). Dla zachodniej Jutlandii charakterystyczne są rozległe wrzosowiska i torfowiska oraz niewielkie obszary lasów dębowych i dębowo – brzozowych. Miejsce naturalnych lasów liściastych zajęły sztucznie nasadzone drzewa iglaste, stanowiące na wybrzeżu zachodnim zaporę przeciwko silnym wiatrom znad Morza Północnego. W stanie dzikim występuje niewiele dużych ssaków, a w lasach Półwyspu Jutlandzkiego spotyka się jelenie i wiele gatunków ptaków. Zanieczyszczenie wód wpłynęło ujemnie na faunę morską i słodkowodną.
LUDNOŚĆ
Średnia gęstość zaludnienia Danii wynosi 107 mieszkańców na km2. Najgęściej zaludnione są wyspy, zwłaszcza Zelandia. Ogółem jest około 5,2 mln. mieszkańców (1994r). Struktura narodowościowa jest prawie jednolita:
· Duńczycy 97,2 %
· Turcy 0,5 %
· inni Skandynawowie 0,4 %
· inni 1,9 %
Językiem urzędowym jest duński. Religią państwową jest luteranizm (90,6 % ludności); ponadto katolicy stanowią 0,5 % ludności, żydzi 0,1 %, inni 8,8 %. Około 69 % ludności mieszka w miastach i osiedlach miejskich, z tego ponad 29 % w zespole miejskim Kopenhaga. Główne miasta:
· Kopenhaga (1339000 mieszk.)
· Århus (258000 mieszk.)
· Odense (174000 mieszk.)
· Ålborg (155000 mieszk.)
Średnia długość życia: mężczyzna – 73 lata; kobieta – 78 lat.
Społeczeństwo jest postępowe, ale odnoszące się z szacunkiem do przeszłości. Duńczycy są zadowoleni z życia w tym niewielkim kraju.
Struktura zatrudnienia ludności:
· rolnictwo – 5,3%
· przemysł – 25%
· usługi i handel – 69,7%
GOSPODARKA
Dania jest rozwiniętym krajem kapitalistycznym. Systematyczny wzrost produktu krajowego brutto i wysokie dochody w przeliczeniu na 1 mieszkańca (26 204 dolarów USA, 1993). Podstawą gospodarki jest wysoko rozwinięte rolnictwo, opierające się głównie na intensywnej hodowli, oraz przemysł spożywczy. Z przemysłu przetwórczego na plan pierwszy, poza spożywczym, wysuwają się: stoczniowy, maszynowy, chemiczny. Poważny rozwój przemysłu nastąpił w Danii zwłaszcza po II wojnie światowej.
Udział działów gospodarki w PNB:
· rolnictwo i rybołówstwo – 4,5 %
· górnictwo – 0,5 %
· przemysł – 20,3 %
· handel – 13,8 %
· finanse – 19 %
· administracja i obronność – 23,2 %
Dania jest uboga w surowce mineralne. W środkowej Jutlandii eksploatuje się niewielkie złoża węgla brunatnego, na Bornholmie – węgiel brunatny, margiel, kaolin, granity i piaskowce; koło Ålborga – kaolin i glinę. Ponadto występują pokłady torfu oraz niewielkie złoża soli. Eksploatuje się ropę naftową i gaz ziemny ze złóż na szelfie Morza Północnego. Przemysł przetwórczy, poza spożywczym, materiałów budowlanych i ceramicznym, zależny jest prawie całkowicie od importu surowców. Cała produkcja energii elektrycznej oparta jest na paliwach importowanych. Przemysł spożywczy rozmieszczony jest równomiernie w całym kraju. Do najważniejszych jego działów należą: przetwórstwo mięsne, mleczne i rybne oraz browarnictwo. Przemysł stoczniowy skupiony jest głównie w Kopenhadze, Helsingor, Nakskov i Odense. Stanowi on silnie rozwiniętą i wszechstronnie wyspecjalizowaną gałąź przemysłu krajowego. Przemysł maszynowy, nastawiony jest głównie na produkcję silników okrętowych oraz maszyn rolnych i urządzeń dla przemysłu spożywczego. Skupia się on przede wszystkim w Kopenhadze. Największe huty żelaza mieszczą się w Ålborg i Frederiksværk. Hutnictwo żelaza zaspokaja około 1/3 zapotrzebowania Danii. Ponadto rozwinięty jest przemysł chemiczny (m.in. nawozy sztuczne), włókienniczy i odzieżowy, materiałów budowlanych (głównie cementowy), ceramiczny (m.in. słynna królewska fabryka porcelany w Kopenhadze), środków transportu, papierniczy, elektrotechniczny, gumowy.
Wysoko rozwinięte i zmechanizowane rolnictwo Danii zajmuje jedno z pierwszych miejsc na świecie pod względem wydajności z ha. Podstawą rolnictwa duńskiego jest hodowla bydła mlecznego i trzody chlewnej. Wielkie znaczenie mają spółdzielnie rolnicze np. mleczarskie, bekoniarskie, maszynowe, eksportu bydła i jaj, paszowe. Dania należy do krajów o najwyższym na świecie odsetku ziem uprawnych – 66,3 % powierzchni kraju. Około 40 % gruntów ornych zajętych jest pod uprawy roślin pastewnych i okopowych. Ze zbóż (uprawianych również w większości na paszę) główne znaczenie ma jęczmień, owies i mieszanki zbożowe. Najwyższe plony z ha uzyskuje się w północno – zachodniej Jutlandii i na wyspach; najniższe – w słabo urodzajnych regionach zachodniej Jutlandii i północnego Szlezwiku. Mimo bardzo wysokich plonów z ha, produkcja zbóż i pasz nie pokrywa w całości wewnętrznego zapotrzebowania kraju. Niedobory wyrównywane są za pomocą importu. Sady, warzywnictwo i uprawy roślin przemysłowych nie mają większego znaczenia gospodarczego. Bydło w Danii odznacza się bardzo wysoką mlecznością. Hodowla owiec wykazuje tendencję spadkową. Duże znaczenie ma hodowla drobiu. Dania należy do głównych na świecie eksporterów jaj. W Danii jest dobrze rozwinięte rybołówstwo, którym się zajmuje około 1% ludności zawodowo czynnej. Wskutek niewielkiej powierzchni leśnej roczne pozyskanie drewna nie zaspokaja wewnętrznego zapotrzebowania. Niedobory pokrywane są z importu.
DANE STATYSTYCZNE
· PKB: 124,4 mld USD (1998 r)
· Wzrost PKB: 2,6% (1998 r)
· Inflacja: 1,8% (1998 r)
· Średnia stopa inflacji: 5,2% (1988 r)
· Stopa bezrobocia: 6,5%
KOMUNIKACJA
Podstawową rolę w komunikacji Danii odgrywa żegluga morska. Dania ma poważnie rozbudowaną i w większości nowoczesną flotę handlową. Z licznych portów morskich najważniejszymi są: Kopenhaga, Ålborg, Århus, Odense. Głównym portem rybackim jest Esbjerg. Ważną rolę odgrywają promy kolejowe kursujące między wyspami i Jutlandią, służące do komunikacji pasażerskiej i przewozu towarów. Główne szlaki promów w komunikacji wewnętrznej prowadzą przez cieśninę Wielki Bełt (między Zelandią a Fionią) oraz Mały Bełt (między Fionią a Jutlandią). W związku z intensywnym rozwojem motoryzacji stale rozbudowuje się i ulepsza sieć drogową. W komunikacji lotniczej główne znaczenie mają linie międzynarodowe, zbiegające się w wielkim porcie lotniczym w Kastrup koło Kopenhagi. W Kopenhadze mieści się siedziba skandynawskich linii lotniczych SAS. W Danii znajduje się 13 portów lotniczych.
HANDEL ZAGRANICZNY
Gospodarka Danii opierająca się w dużej mierze na produkcji artykułów spożywczych na eksport oraz na imporcie surowców dla przemysły, jest ściśle uzależniona od handlu zagranicznego. Po II wojnie światowej Dania napotkała w handlu światowym silną konkurencję wielkich eksporterów produktów zwierzęcych (USA, Australia i Nowa Zelandia). W eksporcie Danii największe znaczenie mają produkty żywnościowe (bekony, masło, jaja, sery, drób) oraz maszyny (głównie silniki okrętowe) i statki morskie. Głównymi partnerami handlowymi Danii są: Wielka Brytania, Niemcy, Szwecja, USA, poza tym Holandia, Norwegia, Włochy, Francja, Belgia, Luksemburg, Szwajcaria i Finlandia. Do Polski eksportuje Dania m.in.: statki morskie, wyposażenie dla statków (głównie silniki), urządzenia dla przemysłu mleczarskiego i cukrowniczego, nasiona buraka cukrowego. Importuje z Polski: węgiel kamienny, wyroby hutnicze, artykuły farmaceutyczne, nawozy azotowe, tkaniny bawełniane... Jednostką monetarną Danii jest korona duńska.
USTRÓJ PAŃSTWOWY I ŻYCIE POLITYCZNE
Dania jest monarchią konstytucyjną. Według konstytucji z 5 VI 1953 r kompetencje ustawodawcze należą wspólnie do króla i jednoizbowego parlamentu – Folketingu, o czteroletniej kadencji, wybieranego przez ludność w głosowaniu powszechnym, równym, bezpośrednim, proporcjonalnym i tajnym. Król jest głową państwa, reprezentuje je na zewnątrz, sankcjonuje ustawy uchwalone przez parlament, powołuje i odwołuje rząd z premierem na czele. Rząd jest odpowiedzialny przed parlamentem. Czynne i bierne prawo wyborcze przysługuje wszystkim obywatelom duńskim stale mieszkającym w Danii, po ukończeniu 18 lat życia. Pod względem administracyjnym Dania dzieli się na okręgi, a te z kolei na gminy (poza tym są dwa miasta wydzielone). Na czele okręgów stoją gubernatorzy (amtmand) mianowani przez króla. Organami samorządowymi są rady okręgów i gminne (miejskie). Posiadłości zamorskie Danii – Grenlandia i Wyspy Owcze – mają w parlamencie po 2 swoich przedstawicieli. Sądownictwo jest trójinstancyjne. Najwyższą instancją jest Sąd Najwyższy, poza tym istnieją dwa sądy krajowe (wschodni i zachodni) oraz sądy I instancji (underretter)
Wśród partii politycznych najważniejszą rolę odgrywają: Partia Socjaldemokratyczna powstała w 1876 r; Partia Konserwatywna, reprezentująca interesy arystokracji i wielkiego kapitału; Partia Umiarkowanych Liberałów (Venstre), reprezentująca interesy własności ziemskiej i burżuazji miejskiej; Partia Liberałów Społecznych (radykałowie), reprezentująca interesy chłopów, części inteligencji i średniej burżuazji; Socjalistyczna Partia Ludowa powstałą w 1958 r, głosząca politykę neutralności; Komunistyczna Partia Danii, powstała w 1919 r. Największą centralą związków zawodowych jest Zjednoczenie Duńskie Związków Zawodowych, będące pod wpływem socjaldemokracji.
OŚWIATA I NAUKA
Powszechność i poziom oświaty są w Danii stosunkowo wysokie w porównaniu w innymi krajami europejskimi. Kraj te ma bogate tradycje ruchu oświatowego w XIX i XX w. Powszechny obowiązek szkolny wprowadzono już w 1814 r. Obecnie obejmuje on lata 7 – 16. Zjawisko analfabetyzmu praktycznie nie istnieje. Organizacja duńskiego szkolnictwa jest dość skomplikowana. Istnieją odrębne typy szkół elementarnych (a częściowo i średnich) dla młodzieży miejskiej i dla młodzieży wiejskiej. W mieście szkoła elementarna składa się z dwóch cyklów: czteroletniej „grundskole” i czteroletniej „eksamensmellemskole” lub pięcioletniej „praeliminaerskole”. Eksamensmellemskole ma program typu klasycznego i w zasadzie przygotowuje uczniów do trzyletniego gimnazjum, które z kolei (jako jedyne) daje swym absolwentom prawo wstępu na studia uniwersyteckie. Praeliminaerskole ma program typu praktycznego (realnego) i przygotowuje uczniów do różnych szkół zawodowych. Na wsi szkoła elementarna składa się także z dwóch cyklów: trzyletniej „forskole” i czteroletniej „hovendskole”, jednak absolwenci ich, by uzyskać uprawnienia absolwentów szkół miejskich, muszą odbywać jeszcze dodatkowy dwuletni kurs. Nauka w państwowych i samorządowych szkołach elementarnych i średnich jest bezpłatna. Bardzo rozwiniętą gałęzią duńskiego szkolnictwa są różnego typu szkoły dla dorosłych, zarówno wieczorowe, jak i internatowe, a szczególnie „folkehøjskole” – internatowe, raczej ogólnokształcące. Wszystkie one są prywatne lub prowadzone przez stowarzyszenia, lecz otrzymują dotacje państwowe.
W Danii są dwa uniwersytety: w Kopenhadze (założony w 1479 r) i w Århus (założony w 1928 r). Ponadto w Kopenhadze znajduje się politechnika (założona w 1829 r) oraz wyższe szkoły: dziennikarstwa (założona w 1946 r), ekonomiczno – administracyjna (założona w 1917 r), dentystyczna (założona w 1888 r), farmaceutyczna (założona w 1892 r), weterynaryjno – rolnicza (założona w 1856 r), handlowa (założona w 1922 r), gospodarstwa domowego (założona w 1906 r), akademia muzyczna (założona w 1866 r) i akademia sztuk pięknych. W Århus działa także wyższa szkoła dentystyczna (założona w 1958 r). Najwyższą instytucją naukową kraju jest Duńska Królewska Akademia Nauk (Det Kongelige Danske Vedenskabernes Selskab), założona w 1742 r. Najpoważniejszymi bibliotekami są: Universitetsbibliotek, założona w 1482 r i Det Kongelige Bibliotek, założona między 1657 r a 1664 – obie w Kopenhadze.
OPIEKA ZDROWOTNA I SPOŁECZNA
W Danii funkcjonuje jeden z najstarszych i najlepiej zorganizowanych systemów osłon socjalnych na świecie. Zagwarantowane są: bezpłatna opieka lekarska dla dzieci oraz emerytury. Popularne wśród ludności jest ubezpieczenie od skutków bezrobocia.
HISTORIA
Pierwszymi znanymi historii mieszkańcami Półwyspu Jutlandzkiego byli około I w p.n.e. germańscy Cymbrowie i Teutonowie. Po nich pojawili się Anglowie. Jutowie i Sasi, którzy około 449 r n.e. rozpoczęli podbój Wysp Brytyjskich. Na ich miejsce napłynęły w V i VI w z południowej Skandynawii plemiona duńskie. Duńczycy stanowili szczep północnego odłamu ludów germańskich (skandynawskich) i byli później znani w Europie jako Normanowie. Utworzyli oni wówczas szereg drobnych państewek i pozostawali w kontaktach z Fryzami, prowadzącymi rozległy handel w północnej Europie. W VIII w. na terytorium duńskim powstała w Haithabau (obecnie Hedeby koło miasta Szlezwik) osada handlowa, ważny punkt na szlaku wiodącym na Ruś. Około 804 r Duńczycy zetknęli się z Frankami, którzy sięgnęli tu w związku z podbojem Saksonii. Wkrótce potem Godfryd, jeden z władców plemion duńskich wybudował linię umocnień granicznych (Danevirke) od Bałtyku do Morza Północnego. Od 787 r duńscy wikingowie dokonywali najazdów na wschodnią Anglię i Irlandię, a w IX w. – na wybrzeże państwa karolińskiego (następnie także na wyspy Morza Śródziemnego). Tym łupieskim wyprawom towarzyszyło jednocześnie państwa duńskiemu, które w X w. objęło Półwysep Jutlandzki ze Szlezwikiem, sąsiednie wyspy i południową część Półwyspu Skandynawskiego (dziś prowincje szwedzkie: Skania, Blekinge i Halland). Południowa granica biegła wzdłuż rzeki Eider.
Po pierwszych próbach chrystianizacji (826 misja Ansgara – od 831 arcybiskupa Hamburga, około 965 r chrzest Haralda Sinozębego) nastąpił w końce X w. nawrót pogaństwa. Po 1000 r rechrystianizacja kraju za Swena Widłobrodego i Kanuta Wielkiego. Kanut Wielki (1018 – 1035) dokończył zapoczątkowanego przez ojca podboju Anglii i Norwegii, ale państwo anglo – skandynawskie nie przetrwało jego śmierci: 1035 r odpadła Norwegia, 1042 r – Anglia. Dania popadła w zależności do cesarstwa, przez przeszło sto lat kraj nękały walki o tron. Ponownie zjednoczył królestwo Waldemar I Wielki (1157 – 1182). On też zapoczątkował politykę opanowywania Bałtyku: działając w przymierzu z książętami niemieckimi, zwłaszcza z Henrykiem Lwem, podporządkował sobie Rugię (1168 r) i zyskał wpływy na Pomorzu. Kanut IV zhołdował przejściowo Pomorze Szczecińskie (1185 r), Waldemar II podbił Maklemburgię, sięgnął po Estonię i Inflanty (1219 r). Klęska zadana Duńczykom w 1227 r przez Niemców pod Bornhved pociągnęła za sobą utratę zdobytych ziem. Wewnątrz kraju postępu feudalizmu, opóźnionego zresztą w stosunku do innych krajów Europy Zachodniej (jeszcze w początkach XIV w. 1/3 ziemi należała w Danii do wolnych chłopów), doprowadziły do wzrostu potęgi możnowładców, którzy grali główną rolę w zwoływanej od 1282 r corocznie reprezentacji stanowej – Danehof. Słabnąca monarchia elekcyjna nie mogła przeciwstawić się tendencjom odśrodkowym. Uniezależniał się od Danii Szlezwik i Holsztyn, a rozpad państwa doszedł do szczytu 1332 – 1340, kiedy Szwedzi zajęli Skanię, hanzeaci niektóre wyspy, a południową część kraju – książęta Szlezwiku i hrabiowie Holsztynu. Dopiero za rządów Waldemara IV Atterdaga (1340 – 1375) sojusz monarchii z rycerstwem, miastami i wolnym chłopstwem pozwolił ograniczyć znaczenie feudałów. Sprzedaż Estonii Krzyżakom (1346 r) dała środki na rewindykację dóbr koronnych opanowanych przez możnowładców w formie darowizn i zastawów.
Dania mogła teraz wystąpić przeciw Hanzie. Opanowanie obu brzegów Sundu przez Waldemara IV zagroziło kontaktom handlowym Hanzy, zagarnięcie zaś Gotlandii (1361 r) pozbawiło Hanzę głównego punktu oparcia na Bałtyku. Chociaż wojna z koalicją państw niemieckich zakończyła się klęską Danii i pokój w Strzałowie (Stralsund) w 1370 r przyniósł odnowienie przywilejów Hanzy w tym kraju, Dania zaczęła odtąd systematycznie zwiększać swe wpływy w rejonie Bałtyku: w 1380 r uzyskała Islandię, a w wyniku zabiegów córki Waldemara IV, Małgorzaty, doszło w 1397 r do unii personalnej Danii z Norwegią i Szwecją. Następca Małgorzaty, Eryk Pomorski, użył połączonych sił do walki z Holsztynem I Hanzą, której odebrał prawo handlu w Danii. Poza tym ustanowił w 1425 r cło w Cieśninie Sundzkiej na wszystkie przepływające przez nią statki. Powstanie w Szwecji w 1434 r pod wodzą Engelbrechta, choć stłumione, położyło kres pierwszej fazie unii, która z przerwami, pomimo zbrojnych starć ze Szwedami, przetrwała formalnie do 1523 r. W 1448 r wstąpił na tron Chrystian I, założyciel dynastii oldenburskiej w Danii. Wybrany panującym w Szlezwiku i Holsztynie, złączył je w 1460 r z Danią unią personalną. W XV w., w zwycięskiej rywalizacji z Hanzą i Szwecją, Dania stała się władczynią Morza Bałtyckiego. Jednocześnie koniunktura na zboże i bydło na rynkach zachodnioeuropejskich stwarzała lepsze warunki eksportu i skłaniała szlachtę do rozszerzania areału folwarków i przywrócenia pańszczyzny. Zaostrzył się konflikt interesów między szlachtą a mieszczaństwem. Znaczenie szlachty usiłował ograniczyć Chrystian II (1513 – 1523), ale został obalony. Równocześnie Szwecja oderwała się ostatecznie od Danii. Dopiero wprowadzenie w 1536 r przez Chrystiana III reformacji (luteranizmu) i połączona z tym sekularyzacja dóbr kościelnych, która powiększyła majątek Korony niemal do połowy terytorium Danii, podniosły autorytet monarchii. W warunkach utrzymującej się koniunktury eksportowej kraj rozkwitał gospodarczo, co wpływało dodatnio na rozwój kulturalny (rozbudowa Kopenhagi, powstawanie miast, rozwój nauk). Dążność do utrzymania panowania na Bałtyku zmusiła Danię do kosztownych i dezorganizujących jej gospodarkę wojen ze Szwecją (1563 – 1570, 1611 – 1613). Od 1560 r Dania uczestniczyła w wojnach o Inflanty, bądź sprzymierzając się z Polską przeciw Szwecji, bądź wspólnie z Rosją występując przeciw Szwecji i Polsce. W 1577 r flota duńska wspomagała Gdańsk opierający się Batoremu. Wrogiem Danii stała się Holandia, niechętna panowaniu duńskiego nad Sundem. Niepowodzenia w wojnie trzydziestoletniej (udział po stronie protestanckiej) i w późniejszych starciach ze Szwecją, która w 1657 r zajęła cały kraj z wyjątkiem Kopenhagi, doprowadziły do utraty na rzecz Szwecji Gotlandii, Ozylii i Hallandu (traktat pokojowy w Brmsebro w 1645 r), a następnie Skanii, Bornholmu, części Norwegii i posiadłości na południu kraju (traktat w Roskilde w 1658 r). Tylko obawa Holandii przed wzrostem potęgi szwedzkiej uchroniła Danię od większych strat. Od tej chwili Bałtyk stał się „morzem wewnętrznym” Szwecji, a Dania ostatecznie utraciła mocarstwowe stanowisko. W ostatnich walkach ze Szwecją sojusznikiem Danii była Polska, Jan Kazimierz przysłał jej w 1658 r na pomoc wojska pod wodzą S. Czarnieckiego. Po klęsce wojennej wprowadzono w 1660 r w Danii monarchię dziedziczną w rodzinie Fryderyka III (w linii męskiej i żeńskiej). Władza króla stała się absolutna, zniesiono przywileje stanowe szlachty, opodatkowano jej dobra. Wzrosła rola miast i mieszczaństwa. Dalszym reformom stanęła na przeszkodzie zła koniunktura gospodarcza (spadek cen zboża w Europie, konkurencja rolnictwa angielskiego, wysokie cła w Holandii) w połączeniu z ciężarami uczestnictwa w wojnie północnej (1700 – 1721), w której Dania wystąpiła przeciw Szwecji w sojuszu z Rosją Piotra Wielkiego.
Rywalizacja Francji i Anglii w Azji i Ameryce oraz rozwój handlu kolonialnego otworzyły nowe możliwości także przed Danią. W połowie XVIII w. opanowała ona Wyspę Świętego Tomasza i inne w Indiach Zachodnich, powołała kompanie: Wschodnioindyjską i Zachodnioindyjską, rozbudowała flotę handlową Cieśninami Wielkiego i Małego Bełtu oraz Sundu płynęły towary do Anglii, Niderlandów, a nawet do krajów śródziemnomorskich i Ameryki, Kopenhaga stawała się coraz ważniejszym ośrodkiem handlu. Reformy oświeconego absolutyzmu przyniosły zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów (1778 r), co stworzyło podstawy dla rewolucji przemysłowej. Związana sojuszem z Rosją i niechętna rewolucji francuskiej, monarchia duńska wzięła jednak udział w wojnach napoleońskich po stronie francuskiej i w systemie blokady kontynentalnej Anglii, co uwikłało Danię w trudności gospodarcze. Zniszczenie zaś floty duńskiej przez Anglików (Nelsona) pod Kopenhagą w 1801 r i utrata Norwegii oraz Helgolandu w zamian za księstwo Lauenburg (pokój w Kilonii w 1814 r) sprawiły, że Dania w XIX w. przestała się liczyć jako silny partner w polityce międzynarodowej. Bankructwo skarbu państwa w 1813 r i kryzys rolny po 1815 r obudziły reakcję społeczeństwa przeciw rządom absolutnym. Po 1830 r powstało Stronnictwo Liberalne, w 1846 r – Towarzystwo Przyjaciół Chłopa, dążące do wywalczenia całkowitego równouprawnienia chłopstwa. W okresie Wiosny Ludów opozycja liberalna wywalczyła konstytucję (czerwiec 1849 r). Powstał dwuizbowy parlament Rigsdag oraz rząd wobec niego odpowiedzialny. Nowe trudności wynikły dla Danii w związku z kwestią Szlezwiku i Holsztynu. Pod pozorem obrony ludności niemieckiej w tych księstwach Prusy i Austria w 1864 r wypowiedziały Danii wojnę (wojna ta, prowadzona przez małą Danię przeciwko dwom zaborcą Polski, spotkała się z żywym oddźwiękiem społeczeństwa polskiego). Przegrana Danii zakończyła się w 1864 r utratą obu księstw i Lauenburga na rzecz Austrii i Prus. Dokonana w 1866 r pod wpływem klęski zmiana konstytucji (konieczna wobec utraty części terytorium) miała charakter konserwatywny. W porównaniu z konstytucją z 1849 r zwiększyła wpływ klas posiadających na skład izby wyższej Rigsdagu i ciał samorządowych.
Po 1864 r Duńczycy, rozczarowani stanowiskiem Europy w sprawie Szlezwiku, obrali politykę neutralności i skoncentrowali się nad rozwojem gospodarki i nauki. Od 1875 r konkurencja zboża rosyjska i amerykańska oraz znaczny spadek cen zboża w kraju zmusiły rolnictwo duńskie do przestawienia się na hodowlę. Skarmianie bydła, trzody chlewnej i drobiu tanim zbożem importowanym podniosło produkcję i eksport towarów zwierzęcych (masła, bekonów, jaj). Tej „rewolucji gospodarczej” towarzyszyła ulepszona technika, rozszerzone przygotowanie rolnictwa, tworzące się na wsi spółdzielcze mleczarnie, rzeźnie, agencje eksportowe, wreszcie uprawa nowych roślin (jak np. buraków cukrowych). Zmiany te poprawiły bilans handlowy kraju, ale przyczyniły się też do silnego zróżnicowania chłopstwa: umacnianiu się zamożnych gospodarstw towarzyszyła proletaryzacja małorolnych. Po 1870 r wzrosło znacznie tempo industrializacji. Ludność miejska, która w latach 1801 – 1850 wynosiła 21% całej ludności, w 1905 r stanowił już 44%, a w 1935 r – 60%. Po 1864 r nabierały coraz większej ostrości konflikty klasowe. Od 1870 r organizował się ruch robotniczy. Przybrał on na sile po utworzeniu w 1876 r Partii Socjaldemokratycznej, zasilonej następnie przez małorolne i bezrolne chłopstwo, lecz rządy w Danii pozostawały do początku XX w. w rękach konserwatywnej prawicy. W 1901 r Chrystian IX powołał pierwszy gabinet lewicy burżuazyjnej, która odtąd z zasady wygrywała wybory. Efektem jej wpływów były m.in. demokratyczne reformy sytemu podatkowego i szkolnictwa oraz stopniowe rozszerzanie prawa wyborczego, aż konstytucja z 5 VI 1915 r zapewniła czynne i bierne prawo wyborcze wszystkim mężczyznom od 25 i wszystkim kobietom od 35 roku życia. W I wojnie światowej Dania zachowała neutralność. W tym czasie na tronie duńskim zasiadał (od 1912 r) Chrystian X. W latach 1917 – 1920 nastąpiła aktywizacja klasy robotniczej (strajki, demonstracje bezrobotnych itd.), powstała Komunistyczna Partia Danii (1919 r). W 1918 r Islandia oderwała się od Danii, zachowując jedynie unię personalną. W 1920 r w rezultacie plebiscytu w Szlezwiku powróciła do Danii część tej prowincji (powierzchnia 40 tys. km2, 140 tys. mieszkańców). W 1924 r doszli w Danii do władzy socjaldemokraci. W okresie międzywojennym tworzyli oni wielokrotnie rządy w koalicji z liberałami (Venstre) lub radykałami. Ich przywódca – T. Stauning stał w latach 1929 – 1940 na czele rządu koalicyjnego. W latach trzydziestych, w sytuacji związanej ze światowym kryzysem gospodarczym i wzrostem bezrobocia, powiększyła swe wpływy partia komunistyczna, która w 1932 r po raz pierwszy uzyskała mandaty poselskie (2) w wyborach do parlamentu.
W dniu 9 IV 1940 hitlerowskie Niemcy dokonały inwazji na Danię, napotykając minimalny opór. W okresie okupacji rząd Danii znajdował się pod silną presją Niemców (zobowiązał się m.in. do zwalczania w kraju komunizmu). Powstał ruch oporu, kierowany przez Radę Wyzwolenia, składającą się z przedstawicieli wszystkich sił patriotycznych. Rada stała się faktycznym rządem podziemnym Danii. W 1941 r ambasador Danii w Waszyngtonie podpisał z USA układ udostępniający im bazy na Grenlandii. W dniu 5 V 1945 r wojska niemieckie skapitulowały. Po wyborach w 1945 r prowizoryczny rząd przekazał władzę rządowi partii Venstre z Knudem Kristensem na czele. W 1944 r Islandia zerwała unię personalną z Danią i proklamowała niezawisłość. W 1947 r po śmierci Chrystiana X tron objął jego syn Fryderyk IX. Wybory w 1947 r przyniosły zwycięstwo socjaldemokratom, z których ramienia na czele rządu stanął Hans Hedtoft (1901 – 1955). W 1950 r powstał koalicyjny rząd partii Venstre i Partii Konserwatywnej z przywódcą Venstre – Erykiem Eriksenem. W 1949 r Dania przystąpiła do NATO, w 1950 r podpisała z USA układ „o wzajemnej obronie”, a w 951 r – układ „o obronie” Grenlandii, zezwalający na budowę i wykorzystywanie tam baz wojennych w ramach NATO. W 1953 r Dania weszła w skład Rady Skandynawskiej. Po wyborach w 1953 r do władzy powrócił socjaldemokratyczny rząd H. Hedtofta. Uchwalona 5 VI 1953 r nowa konstytucja ustanowiła jednoizbowy parlament (Folketing), zwiększyła liczbę deputowanych (przyznając dwa mandaty przedstawicielom Grenlandii) i zmieniła zasady dziedzictwa tronu. W 1955 r po śmierci H. Hedtofta premierem został H.C. Hansen, który w 1957 r stanął na czele rządu koalicyjnego socjaldemokratów i radykałów. W 1957 r rząd Danii potwierdził złożone w 1949 r oświadczenie, że w okresie pokoju nie zgodzi się na rozmieszczenie broni atomowej oraz obcych wojsk na swym terytorium, a w 1958 r poparł ideę strefy bezatomowej w środkowej Europie. W 1959 r Dania podpisała układ o utworzeniu Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu. Po śmierci H.C. Hansena w 1960 r premierem został socjaldemokrata Viggo Kampmann, wybrany równocześnie przewodniczącym Partii Socjaldemokratycznej. W wyborach do Folketingu w 1960 r poważny sukces odniosła nowa partia polityczna – Socjalistyczna Partia Ludowa (11 mandatów), wysuwająca program neutralności Danii i żądająca jej wystąpienia z NATO. W grudniu 1961 r parlament Danii zaaprobował zgodę rządu na utworzenie wspólnego dowództwa duńsko – zachodnioniemieckiego w strefie Bałtyku. W 1962 r stanowisko premiera objął również socjaldemokrata, Jens Otto Krag.
STAN OBECNY
Ustrój – monarchia parlamentarna, głową państwa jest królowa Małgorzata II (panuje od 1972 r). Władzę ustawodawczą sprawuje monarcha wraz z jednoizbowym parlamentem. Premier – Poul Nyrup Rasmussen (od 1993 r). Kadencja parlamentu trwa cztery lata. Władzę ustawodawczą sprawuje rząd.







BIBLIOGRAFIA
· 13 tomowa „Wielka Encyklopedia Powszechna PWN” – 1963 r
· „Geografia państw świata” – Świat Książki – 1995 r
· Internet m.in. – strona www.mazowsze.uw.gav.pl