Chełm

Rys historyczny


Wyspowe usytuowanie wyniosłego pagóra kredowego, nad brzegiem szerokiej niegdyś zabagnionej doliny Uherki, w zamierzchłych czasach zwróciło uwagę mieszkańców okolicznych puszcz i ich plemiennych władców na szczególnie obronny charakter tego miejsca. Toteż już we wczesnym średniowieczu powstał tu gród warowny. Dawnym jego budowniczym nie wystarczały jednak same walory topograficzne. Na wzgórzu, czyli „chełmie” jak wówczas mówiono, usypano spory nasyp wypiętrzony na 15 m. Dopiero na tym sztucznym wzniesieniu zwanym dziś Wysoką Górką powstał w XI w., a może i wcześniej, gród o konstrukcji drewniano – kamiennej.
Wchodziło on w obronny system związku plemiennego Lędzian, którego stolicą był Sandomierz lub Wiślica. W histografii przybrał on miano Grodów Czerwieńskich. Ówczesny Chełm był jednym z warownych grodów. Włodzimierz I książę kijowski w swej wyprawie na Lachy w roku 981 zagarnia Grody Czerwieńskie, a wraz z nimi podbity zostaje Chełm. Bolesław Chrobry idąc na Kijów w swej drugiej wyprawie w roku 1018 odzyskuje te tereny z powrotem dla Polski. Po
upływie zaledwie 13 lat, w roku 1031, za panowania Mieszka II, kolejny władca kijowski książę Jarosław Mądry korzystając z zamieszek w Polsce opanowuje znowu Grody Czerwieńskie wraz z Chełmem. Później odzyskuje te ziemie Bolesław Śmiały, a następnie Leszek Biały.
W roku 1054 Ziemia Czerwieńska wchodzi w skład księstwa włodzimierskiego, a w końcu XII w. Zostaje włączona do silnego księstwa włodzimiersko – halickego.
Około roku 1223 książę halicki Daniel Romanowicz buduje na miejscu dawnego grodu leńdziańskiego nowy warowny gród na Chełmskiej Górze, a później napierany przez Tatarów przenosi tu swoją stolice książęcą. Dążenia Kazimierza Wielkiego o odzyskanie tej dzielnicy są jednak bezskuteczne. W roku 1377 w wyniku wspólnej wyprawy polsko – węgierskiej wyparci zostali litewscy najeźdźcy, ale miasto i ziemia opanowane zostały przez Węgrów i dopiero królowa Jadwiga w roku 1387 położyła kres węgierskim rządom przyłączając te tereny ostatecznie do Polski. Chełm stał się siedzibą kasztelana i starosty grodowego, a jednocześnie – stolicą ziemi chełmskiej. Chełm stał się także ważnym ośrodkiem duchownym.
Chełm był więc ważnym ośrodkiem administracyjnym, chociaż miasto mimo uzyskania od Władysława Jagiełły w roku 1392 przywilejów z nadaniem praw magdeburskich nie rozwinęło się zbytnio. Skutecznie konkurował z nim Krasnystaw leżący na bardziej znaczącym szlaku handlowym.
Na sejmie grodzieńskim (rok 1793), który zatwierdził II rozbiór Polski, Chełm został podniesiony do rangi stolicy województwa. W dniu 24 marca 1794 roku społeczeństwo chełmskie zgłosiło jako pierwsze w kraju akces przystąpienia do powstania kościuszkowego. Sformułowany został pułk milicji powstańczej. Insurekcja jednak upadła. W dniu 8 czerwca 1794 roku na przedpolu Chełma, tam gdzie dziś znajduje się kopalnia kredy i cementownia, polski korpus pod dowództwem gen. Józefa Zajączka poniósł klęskę, zginął wówczas sławny dowódca kosynierów, jakobin płk Michał Chomentowski. Po III rozbiorze Polska straciła swój byt państwowy. W okresie Księstwa Warszawskiego miasto było siedzibą powiatu wchodzącego w skład departamentu lubelskiego. W roku 1815 po kongresie wiedeńskim powstało Królestwo Polskie. W skład guberni lubelskiej wszedł obwód chełmsko – krasnostawski. W przeddzień powstania styczniowego powstała tu silna komórka obozu „Czerwonych”. Przewodniczył jej Leon Niemirowski z Nowosiółek. Na cmentarzu miejskim przy ul. Lwowskiej znajduje zbiorowa mogiła powstańcza z tego okresu. Po upadku powstania w roku 1867 utworzony został ponownie powiat chełmski. Władze carskie rozpętały krwawe prześladowania unitów i rusyfikacje kraju. Wybucha I wojna światowa, władze carskie tuz przed wycofaniem frontu ogłosiły oderwanie guberni chełmskiej od Królestwa. Ostatnim epizodem tragedii miasta i ziemi chełmskiej w tym okresie było zawarcie przez państwa centralne traktatu brzeskiego z przedstawicielami marionetkowego nacjonalistycznego rządu ukraińskiego (9 lutego 1918), na mocy którego ziemia chełmska miała być oddana burżuazyjnej Ukrainie. Społeczeństwo Chełma na ten akt bezprawia i gwałtu odpowiedziało masową manifestacją protestacyjną zorganizowaną 3 maja 1918 roku. W pierwszych dniach listopada 1918 roku Chełm był już całkowicie wolny od wojsk okupacyjnych. W okresie międzywojennym miasto było stolicą powiatu.
We wrześniowych dniach wojny obronnej 1939 roku na Chełm spadały kilkakrotnie bomby hitlerowskich najeźdźców. W czasie pierwszego bombardowania 8 września największe szkody poniosła ul. Kolejowa. Miasto zajęli hitlerowcy. Narastał terror polityczny i gospodarczy. Ludność podejmuje walkę, organizuje zbrojne podziemie. W lipcu 1942 roku miejscowi komuniści założyli ogniwo zbrojnej organizacji, która wiosną 1943 roku przystąpiła do PPR. W dniu 4 maja tegoż roku wybrany został powiatowy komitet partii. Wiosną 1944 roku powołano konspiracyjna Chełmską Radę Narodową, w skład której weszli też przedstawiciele BCh. Na terenie miasta rozwinęły też działalność: ZWZ, AK, BCh.
Okupant hitlerowski wycofując się przed ofensywą wojsk radzieckich wysadził dworzec kolejowy i zabytkową wieże (XIII – wieczną) w Bieławinie, a także parowozownię, stację wodociągów i wszystkie urządzenia kolejowe. Ale były to już ostatnie akty wandalizmu najeźdźcy. Zbliżała się wolność.
Wyzwolenie przyszło od wschodu. Przyniosły je ze sobą jednostki wojsk radzieckich, które w zwycięskiej ofensywie letniej 1944 roku ścigając cofającego się wroga sforsowały Bug i wkroczyły na ziemie polskie. Oddziały 69 Armii, 2 Armii Pancernej i 7 Korpusu Kawalerii zaatakowały w dniu 22 lipca hitlerowski garnizon pancerny Chełma i po kilkugodzinnej walce wyzwoliło miasto. W tym samym radosnym, historycznym dniu ogłoszony został w Chełmie wiekopomny Manifest PKWN. Afisze z Manifestem drukowane były w chełmskiej drukarni „Zwierciadło”. Składu dokonał zecer Jacek Zajączkowski – pracownik tej drukarni. Chełm na dziesięć dni stał się stolicą wyzwolonego skrawka Polski.









Zabytki Chełma




Wysoka górka
Zwiedzanie zabytków miasta wypada rozpocząć od jego najstarszej części. W tym celu należy się wspiąć schodami na Górę Zamkową, zwaną tez po prostu „Górką”. Po osiągnięciu płaskiego wzniesienia tego kredowego wzgórza, gdzie w średniowieczu stał właściwy gród wraz ze zespołem katedralno – klasztornym, wchodzimy pochylnia na nasyp Wysokiej Górki. Jak ustalili archeolodzy, wznosi się na niej w wieku X – XI stary gród plemienia Lędzian. W ziemi kryją się resztki umocnień o konstrukcji szkrzyńcowo – hakowej, właściwiej dla kręgu kultury Polan. Dopiero na tych najstarszych zrębach pragrodu chełmskiego spoczęły fundamenty późniejszego kamiennego palatium Daniela, zniesionego w wieku XIII. Z kolei ustąpiło ono miejsca kamiennej wieży Kazimierza Wielkiego z wieku XIV. Pod murawą kryją się fundamenty potężnej kamiennej budowli Kazimierzowskiej. Dziś wszystko to pokrywa warstwa ziemi i porasta trawa. Mały kopczyk usypany na środku Wysokiej Górki pochodzi z okresu międzywojennego i upamiętnia odzyskanie niepodległości w roku 1918.

Góra Zamkowa
Płaski, rozległy grzbiet Góry Zamkowej to miejsce dawnego średniowiecznego grodu. Tu w wiekach XIV – XV znajdował się drewniany zamek, na którego miejscu w XVII w. Pobudowano drewniany pałac starościński (uległ on spaleniu w końcu XVIII w.). Z dawnych obiektów zachowała się tu tylko potężna studia zamkowa zbudowana z ciosów kamiennych, pochodząca z XIII w. Jej średnica wynosi 2,7 m, a głębokość 60 m. Obecnie jest sucha, do czego przyczyniła się chełmska cementownia, która pobiera do celów produkcyjnych duże ilości wód głębinowych. W niektórych źródłach spotyka się przypuszczenia, że studnię wykuli jeńcy tatarscy. Ale przecież książę Daniel, za czasów którego ona powstała, znajdując się w zależności lennej od chana krymskiego, nie mógłby więzić współplemieńców swego suwerena. Jeszcze przed I wojną światową studnia była czynna, a jej woda słynęła z wyjątkowej czystości. Była też m.in. wykorzystywana do celów liturgicznych przez duchowieństwo prawosławne. W czasie uroczystości cerkiewnych odprawiano przy nim modły, święcąc wodę, którą później czerpali zabierając ze sobą. W latach sześćdziesiątych, przy okazji zabezpieczenia lochów pod Starym Miastem, podjęto prace zmierzające do odgruzowania studni, jednak nie doprowadzono ich do końca. Nie zrekonstruowano też drewnianego kołowrotu i stylowego daszku, w rezultacie czego obiekt, zamiast stać się atrakcją turystyczna, istnieje jako „zakonspirowany” zabytek „podziemny”.
Pozostałe budynki to klasztor Bazylianów z XIX – wiecznymi dobudówkami i XVII – XVIII – wieczny zespół katedralny, w skład którego wchodzi dawna unicka cerkiew katedralna (obecnie kościół katolicki).

Bazylika Narodzenia Najświętszej Marii Panny

Dawna katedra unicka, obecnie kościół parafialny wzniesiony w poł. XVIII w., stoi na miejscu cerkwi pod tym samym wezwaniem, fundowanej przez Daniela Romanowicza ok. 1260 r., a rozebranej w 1 poł. XVIII w.
Po przyjęciu w 1596 r., na soborze brzeskim, unii kościelnej, świątynia chełmska stała się katedrą obrządku greckokatolickiego. Piąty z kolei chełmski biskup unicki, Metody Terlecki, po pożarze w 1640 r., odbudował ją, wprowadzając przy okazji nieduże zmiany. Po upływie niespełna 100 lat zaistniała potrzeba jej powiększenia. Toteż biskup Józef Lewicki podjął w 1711 r. prace remontowe, dobudowując nawę poprzeczną. Niestety, roboty te przeprowadzone zostały w sposób niesolidny, tak że już niedługo potem budynek groził zawaleniem. Następca Lewickiego, biskup Felicjan Wołodkiewicz uznał, że obiekt nie nadaje się do remontu, zlecając jego całkowitą rozbiórkę i budowę na tym samym miejscu nowej, znacznie już większej świątyni.. Prace rozpoczęto w 1735 r., a budowę w stanie surowym ukończono w 1756 r. W tym czasie na stolcu kurii chełmskiej zasiadał już biskup Maksymilian Ryło. On też zakończył inwestycję i ufundował bogaty wystrój snycerski wnętrza świątyni, dzieło znanego lwowskiego artysty Michała Filewicza.

Wzniesiona wg projektu Pawła Fontany katedra otrzymała wygląd właściwy dla zachodnioeuropejskiego baroku, upodobniając się całkowicie do świątyń rzymskokatolickich. Wnętrze także nie miało już cech cerkwi obrządku greckiego; nie było w nim ikonostasu, ani obrazów w stylu bizantyjskim. Za to wprowadzono chór muzyczny, konfesjonały oraz ołtarze (główny i 5 bocznych)
Sklepione skrypty grobowe pod prezbiterium i transeptem pochodzą zapewne z
XIII w., mogą zatem kryć szczątki nie tylko biskupów chełmskich, ale być może także prochy księcia Daniela i jego następców, których pogrzebano w Chełmie.
Po kasacie w 1875 r. unii Rosjanie przekształcili katedrę na prawosławny sobór, wprowadzając do jej wystroju elementy właściwe dla stylu bizantyjsko – ruskiego. Wieże zwieńczono cebulastymi hełmami, a barokowym szczytom nadano formę mauretańskich łuków, zw. Oślimi grzbietami. Wówczas też dobudowano przed głównym wejściem 4 – kolumnowy, do dziś istniejący portyk. Po usunięciu z wnętrza dawnego wyposażenia, ściany i sklepienia pokryto polichromią utrzymaną w stylu bizantyjsko – ruskim.
Po wkroczeniu do Chełma w 1915 r. wojsk austriackich, w katedrze urządzono skład broni i amunicji, który przetrwał do 2 XI 1918 r. W maju 1919 r. polskie władze przekazały katedrę duchowieństwu katolickiemu, jako że w regionie chełmskim nie było już wyznawców obrządku greckokatolickiego.

Katedra pounicka jest obiektem późnobarokowym, typu bazylikowego, rozplanowana na rzucie krzyża łacińskiego, trójnawowa, z transptem i 2 wieżami od frontu oraz kopułą na bębnie zwieńczoną latarnią. Do jej wnętrza prowadzi troje drzwi z portalami przykrytymi naszczółkami. Część środkowa fasady poprzedza kolumnowy portyk i wieńczy barokowy szczyt. Wieże ozdobione są narożnymi kolumnami i przykryte łamanymi hełmami.
Wnętrze świątyni posiada sklepienie kolebkowo – krzyżowe z lunetami, a w nawach bocznych – krzyżowe. Wystrój architektoniczny tworzą korynckie i jońskie pilastry, zaś w prezbiterium i podchórzu – przyścienne kolumny korynckie oraz bogato profilowane gzymsy i obramienia okienne. W oknie nad ołtarzem głównym umieszczony jest witraż przedstawiający Trójcę Św., natomiast witraż na chórem stanowi replikę obrazu Matki Boskiej Chełmskiej (oba z 1988 r.). Wyposażenie jest nowe i dość skromne; z dawnego
wymienić należy przede wszystkim wspaniały zabytek sztuki jubilerskiej – trybowane w srebrnej blasze antypedium ołtarza głównego, wykonane w 1750 r. w gdańskim warsztacie mistrza W. Jde, na zlecenie chełmskich bazylianów, przedstawiające scenę
hołdu rycerstwa polskiego przed obrazem Matki Boskiej, po zwycięstwie pod Beresteczkiem nad Kozakami i Tatarami w 1651 r.

Z prawej strony antypedium przedstawiony jest ołtarz polowy, umieszczony pod namiotem, z obrazem NMP Chełmskiej, obok którego klęczy król Jan Kazimierz ze świtą oraz biskup Jakub Susza.
Zaraz po kasacie unii Rosjanie wywieźli ten zabytek i umieścili go w zbiorach kremlowskich. Antypedium powróciło do Chełma w 1923 r. w ramach rewindykacji podyktowanych pokojem ryskim. W 1939 r. ukryto go w ziemi, o czym wiedziało tylko kilka zaprzysiężonych osób. W 1954 r. zabytek wrócił na swe dawne miejsce, w przedniej ścianie mensy marmurowego ołtarza.
Z unickiego wyposażenia katedry pozostały też 2 cenne obrazy z końca XVIII w., o imponujących rozmiarach 4,4 x 3,4 m, przedstawiające Ukrzyżowanie Chrystusa oraz św. Onufrego, autorstwa Franciszka Szmuglewicza. Zapewne pounickie są też 2 barokowe figury umieszczone w transepcie: św. Wojciecha i św. Stanisława.

Kościół na „Górce” jest starym sanktuarium maryjnym. Znajdują się w nim słynący łaskami obraz Matki Boskiej Chełmskiej, od wieków otaczany przez wiernych szczególnym kultem. Oryginał tej bizantyjskiej ikony pochodził prawdopodobnie z X w. Malowany był na płótnie naciągniętym na cyprysowej desce.
Dzięki staraniom pierwszego po II wojnie światowej proboszcza parafii na Górce, ks. Marcelego Mrozka, świątynia została wyposażona w nowy wystrój wewnętrzny. Ufundowano ołtarz główny i ołtarze boczne, organy, stalle, konfesjonały, żyrandole, marmurową balustradę i posadzkę. W 1980 r. obiekt otrzymał pokrycie blachy miedzianej. W filarze nawy umieszczono w 1972 r. tablicę z białego marmuru, z brązowym medalionem Tadeusza Kościuszki, autorstwa J. Grassiego, dla upamiętnienia pobytu Naczelnika, który 11 VII 1791 r. był tu i rozmawiał z ówczesnym biskupem unickim Porfiriszem Ważyńskim.
Na filarach podchórza umieszczone zostały 2 pamiątkowe tablice poświęcone najnowszym dziejom: z prawej – odlana w brązie tablica poświęcona pamięci poległych żołnierzy 27 Wołyńskiej Dywizji AK, z lewej – marmurowa tablica dla uczczenia bohaterów 7 p.p. Legionów AK. W nawach bocznych znajdują się marmurowe epitafia miejscowych proboszczów – ks. Juliana Jakubiaka i ks. Marcelego Mrozka.
Uwzględniając szczególna cześć, jaką wierni darzą obraz Matki Boskiej i chełmskie sanktuarium, papież Jan Paweł II nadał świątyni na Górce w 1988 r. zaszczytny tytuł bazyliki mniejszej.

Dzwonnica
Przed budynkiem bazyliki, obok Wysokiej Górki stoi 4 – kondygnacyjna dzwonnica z 1878 r., wzniesiona jako symbol triumfu prawosławia po kasacie unii. Pierwotnie zaplanowana na rzucie
krzyża greckiego, po przebudowie w końcu lat trzydziestych jest kwadratowa. W 1939 r. została podwyższona o jedną kondygnację
wg projektu Antoniego Forkiewicza. Przykryta jest hełmem latarniowym, zwieńczonym wyniosłym berłem, z umieszczonym na nim krzyżem. Parter dzwonnicy został w 1945 r. zaadaptowany na Mauzoleum Ofiar Terroru Hitlerowskiego. Wówczas też wykonano od frontu arkadowy prześwit zabezpieczony kratą, a wewnątrz ustawiono konfesje, wspartą na 4 kolumnach toskańskich, z kamiennymi orłami. Pod nią, na wysokim cokole umieszczono urnę z prochami ofiar z miejsc straceń. Na tablicach z czarnego marmuru widnieją nazwiska pomordowanych i miejsca ich kaźni. Przed kratą wejściową ustawiono znicz, którego podstawę tworzy kamienny krzyż maltański. Z napisem: „Za Ojczyznę i Naród”.
Na dzwonnicy zawieszone są 3 dzwony, wykonane w pracowni przemyskiej słynnych ludwisarzy Felczyńskich. Najstarszy z dzwonów, noszące imię „Maria”, ufundowany został w 1938 r. Na jego płaszczu umieszczona jest płaskorzeźba wyobrażająca replikę obrazu NMP Chełmskiej bez korony, natomiast znajdujący się pierwotnie napis patriotyczny skuli w czasie okupacji ukraińscy nacjonaliści. Dzwon ten, ważący 2155 kg, kosztował ponad 12 000 zł, co w owym czasie stanowiło równowartość 12 ha ziemi. Pozostałe dzwony ufundowane zostały w 1946 r., a
poświęcił je biskup Stefan Wyszyński. Większy dzwon noszący imię „Stanisław”, waży 3000 kg. Na jego płaszczu poza inskrypcją, widnieje ryngraf z wizerunkiem patrona Polski św. Stanisława oraz widok fasady chełmskiego Mauzoleum. Napis głosi: „Poległym za wiarę i Polskę, bohaterom – męczennikom ziemi chełmskiej”. Trzeci dzwon „Julian”, o wadze 1200 kg, poświęcony jest pamięci pierwszego proboszcza parafii katolickiej na Górce, ks. J. Jakubiaka, którego popiersie widnieje na jego płaszczu, obok wizerunku MB Chełmskiej (w koronie).

Pałac biskupów unickich
W bezpośrednim sąsiedztwie katedry, od jej pd. Strony znajduje się dawny pałac biskupów unickich, fundowany przez biskupa Józefa Lewickiego w 1711 – 30. Obecnie pełni on funkcje kancelarii parafialnej. Jest to budynek jednopiętrowy, z częściowo sklepionymi pomieszczeniami parterowymi, kryty dachem 4 – spadowym, pozbawiony dawnego wystroju architektonicznego. Wewnątrz zachowała się częściowo XVIII – wieczna stolarka z supraportami. Od strony wsch. Dobudowano w końcu XIX w. dwukondygnacyjne skrzydło mieszkalne, z dużą salą na piętrze, służącą za kaplicę. Jest ona przykryta interesującym, pozornym sklepieniem zwierciadlanym. Budynek opatrzony jest skromnym wystrojem architektonicznym, w postaci profilowanych gzymsów, lizen i ram.
Wspólną pierzeję z pałacem tworzy pobazyliański, parterowy budynek gospodarczy – dawna wozownia. Zbudowana na przeł. XVII i XVIII w., obecnie przekształcona na dom katechetyczny, kryta blaszanym dachem dwuspadowym, od strony dziedzińca katedralnego otwarta jest krużgankiem filarowo – arkadowym, z oknami wychodzącymi na pd.

Cmentarz wojenny
Nieco dalej, już na pn. skłonie chełmskiej góry znajduje się cmentarz wojenny, schodzący trasami ku ul. 1 Pułku Szwoleżerów. Powstał w 1915 r. i w części górnej mieści groby żołnierzy niemieckich i rosyjskich, poległych podczas I wojny światowej. Nieco niżej znajdują się mogiły 22 żołnierzy Września. Na najwyższym poziomie cmentarza, od strony wsch. Ulokowano zbiorową mogiłę 12 żołnierzy, z por. Henrykiem Dzianotonem, poległych w 1939 r.
W części środkowej znajduje się kwatera z grobami żołnierzy WP, poległych w walkach z polskim i ukraińskim podziemiem w latach 1944 – 46, a wśród nich 14 żołnierzy WOP. Tu też znaleźć można groby działaczy lewicowych.
W pierwszych rzędach, po zach. stronie, umiejscowiono kwaterę 60 żołnierzy radzieckich, poległych w latach 1944 – 45. Pomiędzy mogiłami oficerów Armii Czerwonej znajduje się grób ppłk. M. P. Fiodorowa, który zginął pod Wojsławicami 17 VI 1944 r.
W 1968 r. cmentarz uporządkowano i wówczas tez wzniesiono monumentalne schody, których frontowa ściana olicowana jest czerwonym piaskowcem z wykutym napisem: „Cmentarz wojenny 1939 – 1944”. Na osi obiektu, w jego szczytowej części ustawiono pomnik projektu E. Kotyłło w postaci dwu wyniosłych betonowych bloków, z tablicą z białego piaskowca, na której wykuto polskiego orła i napis: „Bohaterom wieczna chwała. 1939 – 1945”.

Brama Uściłuska

W podcieniu, od strony wsch., znajdują się kręcone schody prowadzące do pomieszczenia na piętrze Bramy Uściłuskiej, zw. Tez Brzeską. Niegdyś zamkowa, później klasztorna, wzniesiona została w 1616 r. dla obrony zespołu od wsch., którędy przebiegał trakt wiodący do Uściługa nad Bugiem. W poł. XVIII w. bramę przebudowano i wówczas nadano jej efektowny wystrój barokowy. Jest to obiekt dwukondygnacyjny, z przejazdem w przyziemiu, o sklepieniu kolebkowo – krzyżowym z gurtami. Pomieszczenie na piętrze, przykryte płaskim stropem, otwarte jest na zewnątrz prostymi oknami w obramieniach, a dwuspadowy dach pokryty jest dachówką klasztorną. Elewacje wyposażono w bogaty wystrój architektoniczny. Budynek wieńczą barokowe szczyty. Brama, z uwagi na duże walory artystyczne, stanowi cenny zabytek, a przy tym jest to jedyny zachowany w całości obiekt wchodzący w skład dawnych obwarowań miejskich. Z obu stron bramy przylegają budynki gospodarcze, należące dawniej do klasztoru Bazylianów.


Kościół św. Mikołaja
Seminaryjny, pounicki, to obecnie filia Muzeum Okręgowego. Wzniesiony został w latach 1722 – 27 przez biskupa Józefa Lewickiego na miejscu starej, drewnianej cerkwi, wzmiankowanej w 1428 r. Poczynając od 1759 r. świątynia łączyła dwie funkcje: służyła miejscowemu duchownemu seminarium i była jednocześnie cerkwią unickiej parafii. Wraz z likwidacją unii przeszła pod zarząd duchowieństwa prawosławnego i w latach 1875 – 90 funkcjonowała jako cerkiew seminarium diecezjalnego, a następnie jako kaplica szkoły diaków. W latach II Rzeczpospolitej nadal pełniła funkcję sakralną, będąc kaplicą przy żeński Seminarium Nauczycielskim, prowadzonym przez Jadwigę Młodowską. W czasie okupacji i po II wojnie światowej budynek służył jako skład opału. Po przeprowadzeniu generalnego remontu, przekazano go w 1979 r. muzeum na cele ekspozycyjne i do wykorzystania na salę koncertową.
Ta barokowa, jednonawowa świątynia z prezbiterium i babińcem, posiada przy ścianie pd. Wieżyczkę z klatką schodową wewnątrz i z późniejszą, XIX – wieczną przybudówką, przylegającą od pn. Nad nawą spoczywa dach namiotowy, łamany, nad kruchtą i prezbiterium – dwuspadowy, natomiast wieżyczkę przykrywa dach kopulasty. Wnętrze świątyni ma sklepienie kolebkowo – krzyżowe na gurtach. Ściany zdobią zdwojone pilastry dźwigające masywne belkowanie. W bocznej ścianie prezbiterium wmurowane jest marmurowe epitafium z 1934 r., poświęcone pamięci dr Jadwigi Młodowskiej. Wykuta na nim dewiza: „Wiele czyni, kto wiele kocha”, stanowiło credo jej życia.

Rynek Starego Miasta
Noszący obecnie nazwę pl. E. Łuczkowskiego. Ma on kształt zbliżony do wrzecionowatego, co jest typowe dla starych miast wyrosłych na prawie polskim, czy też ruskim. U zarania urbanizacji na ziemiach naszych podgrodzia, jak u same grody, były często lokowane przy traktach handlowych. W takim zasiedlonym miejscu trakt rozszerzał się, tworząc plac targowy, który z czasem przeistaczał się w rynek miejski. Chełmski rynek do 1939 r. był gęsto zabudowany straganami i kramami, zaś w jego części środkowej, przy pierzei stał tzw. Okrąglak mieszczący zespół sklepików. Wcześniej w miejscy w tym wznosił się XVI – wieczny ratusz. Był to obiekt murowany, jednopiętrowy, z wysoka wieża zegarową, zwieńczoną renesansowym hełmem. Po pożarze w 1848 r. ratusz legł w ruinie, a po kilku latach został całkowicie rozebrany.

Pomnik Niepodległości
Na zach. Skraju placu stoi Pomnik Niepodległości, mający za sobą burzliwą historię. Ufundowała go w 1930 r. Rada Miejska dla uczczenia 10 rocznicy zwycięstwa w wojnie z bolszewikami. Nazwany został Pomnikiem Poległych, jako że na jego kamiennych trzonie wykute były nazwiska 15 młodych ochotników z Chełma, którzy zginęli w tej wojnie. Pomnik miał postać klasycznego obelisku kamiennego, na szczycie którego ustawiony był zrywający się do lotu orzeł w koronie W czasie okupacji orzeł został strącony, a w kilka lat po zakończeniu II wojny światowej usunięto po kryjomu, nocą, cały pomnik. Dopiero w 1988 r., wysiłkiem chełmskich rzemieślników, Pomnik Poległych zrekonstruowano. Jego odsłonięcia dokonano przy okazji obchodów 70 rocznicy odzyskania niepodległości. Cokół i trzon obelisku olicowane są płytami z czerwonego piaskowca. Wykuty napis brzmi: „Bojownikom o Niepodległość Polski”. Przy rekonstrukcji pomnika zmieniono treść inskrypcji, ponieważ nie uzyskano wówczas zgody na odtworzenie pierwotnego napisu: „Poległym Synom w Dziesiątą Rocznicę Zwycięstwa, Chwały Narodu i Tryumfu Wodza – Miasto Chełm, 1920 – 1930”. Szczyt pomnika, jak dawniej, wieńczy spiżowy orzeł w koronie, z rozpostartymi do lotu skrzydłami. Autor rzeźby, artysta plastyk Jerzy Kierski wzorował się na wizerunku orla ze sztandarów pułkowych czasów Księstwa Warszawskiego.

Kamienica dr. Edwarda Łuczkowskiego
Tuż za Pomnikiem Niepodległości stoi skromna kamienica, będąca w przeszłości własnością dr. Edwarda Łuczkowskiego, ofiarnego społecznika i patrioty, założyciela chełmskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, skupiającego najbardziej światłą część miejscowego społeczeństwa. W 75 rocznice powstania oddziału PTTK wmurowano w fasadę domu pamiątkową tablice poświęconą prekursorowi chełmskiego krajoznawstwa.

Kościół Rozesłania św. Apostołów

Pierwotnie jest to kościół OO. Pijarów, obecnie parafialny, został wzniesiony w latach 1753 – 63 z fundacji Andrzeja i Marianny Wolskich, właścicieli majątku Uher, oraz Wacława Rzewuskiego z Sielca, hetmana wielkiego koronnego. W tym miejscu stała drewniana katedra łacińska, ufundowana w 1417 r. przez Władysława Jagiełłę. Obecny kościół projektował Paweł Fontana, nadworny architekt Sanguszków, a jego budowniczym był Tomasz Rezler. Obiekt, utrzymany w stylu późnego baroku, jest wybitnym dziełem sztuki. Jedyny tej rangi obiekt w województwie, należy do typu kościołów centralno – podłużnych, charakteryzujących się przede wszystkim oryginalną w swym rzucie nawą zbliżoną do owalu.
Nawę kościoła otacza rząd kaplic bocznych, połączonych ze sobą arkadowymi przejściami i górnymi prześwitami. Wnętrze przykrywa sklepienie kolebkowe z lunetami. Dach jest ośmiospadowy, z wyniosłą sygnaturką nad nawą, znacznie przewyższającą wieże frontowe. Przed 1978 r. obiekt pokryty był dachówką holenderską, obecnie blachą miedzianą. Nazbyt wydłużone prezbiterium zakłóca nieco zawartość bryły, podyktowane to jednak zostało koniecznością wkomponowania go w jedną całość z wcześniej wzniesionym budynkiem Kolegium Pijarów.


Frontową, pn. fasadę kościoła flankują dwie, skośnie ustawione wieże. W pionie fasadę rozczłonkowują zdwojone pilastry toskańskie, zaś jej kondygnacje akcentują przełamujące się belkowania i bogato profilowane gzymsy. Pomiędzy górnymi partiami wież ustawiony jest wyniosły szczyt zwieńczony sterczyną i oprofilowany gzymsem. Portal główny ujęty jest zdwojonymi pilastrami, otwory okienne mają obramienia opaskowe z naszczółkami. Na wieży zach. Znajdują się zegar gdański z 1768 r. Hełmy wież wieńczą ustawione na kulach krzyże.
Wnętrze świątyni rozczłonkowane jest zdwojonymi pilastrami o stylizowanych kapitelach kompozytowych, podtrzymując szerokie, bogate profilowane belkowanie. W prezbiterium drewniane, rokokowe portale prowadzą do zakrystii, Znajdujące się nad nimi prostokątne otwory lóż na piętrze zabezpieczone są ozdobnymi, kutymi w żelazie balustradami. Sklepienie świątyni i ściany pokrywa późnobarokowa polichromia wykonana technika al. Fresco i al. Secco przez Józefa Mayera. Tematyka figuralna wzbogacona jest dodatkowo malarstwem iluzjonistycznym. Snycerskie i malarskie wyposażenie wnętrza, utrzymane w jednolitym stylu, zachowało swój pierwotny stan. Ołtarz główny utrzymany jest w typie architektonicznym, posiada wystrój rzeźbiarski, wykonany przez Michała Filewicza, artystę lwowskiego, którego dziełem są tez inne elementy wyposażenia kościoła. W środkowej części ołtarza umieszczony jest duży XVII – wieczny krucyfiks, przysłaniany obrazem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy.

W ołtarzach bocznych znajdują się XVIII – wieczne obrazy w bogato rzeźbionych, rokokowych ramach. W pierwszej parze kaplic: św. Antoni Padewski i św. Józef z Dzieciątkiem (w sukience ze srebrnej blachy); w następnej, w transepcie: Adoracja Matki Boskiej z Dzieciątkiem przez św. Józefa Kalasantego (pędzla Szymona Czechowicza) i Matka Boska Łaskawa. W parze kaplic przy chórze: św. Kajetan z Dzieciątkiem i Matką Boską (Szymona Czechowicza) i Przemienienie Pańskie (kopia wg Rafalea). Rokokową ambonę i chrzcielnicę wykonał również Michał Filewicz. Rzeźby 4 doktorów Kościoła, dłuta tegoż artysty, ustawione są na cokołach przyfilarowych. Wyposażenie kościoła uzupełniają XVIII – wieczne konfesjonały, feretrony, ławki, komody w zakrystiach; wszystkie utrzymane w jednakowym stylu, tworzą zharmonizowaną całość.
Przed fasadą fary stoją dwie kamienne figury na wysokich słupach, które wsparte są na rozbudowanych cokołach z wydatnymi gzymsami. Na lewym znajduje się rzeźba Matki Boskiej Łaskawej, a na prawym – św. Józefa Kalasentego.
W pn. – wsch. Narożniku placu kościelnego stoi skromny, drewniany, oszalowany deskami krzyż, który żołnierze I Armii WP przynieśli na swych ramionach zza Buga w lipcu 1944 r.

Dawne Kolegium Pijarów
Zajęte jest obecnie przez Muzeum Okręgowe, a w części użytkowane jako dom parafialny. Ten piętrowy obiekt powstał przed 1714 r., a w latach 1720 – 26 został rozbudowany przez Dominika Bellottiego. Pijarów sprowadził do Chełma w 1667 r. biskup sufragan Mikołaj Świrski z Romanowa, który ufundował im początkowo kolegium drewniane, a później na tym samym miejscu wzniesione zostało murowane, istniejące do dzisiaj. Zakonnicy prowadzili w nim nauczanie młodzieży szlacheckiej, a w czasie działalności Komisji Edukacji Narodowej funkcjonowała tu szkoła wydziałowa. Po stłumieniu powstania, w 1864 r. władze carskie wygnały z miasta pijarów, a majątek zakonu skonfiskowały, tworząc w dawnym kolegium męskie gimnazjum rosyjskie. W czasie II Rzeczpospolitej mieściła się tu Szkoła Powszechna im. Szymona Konarskiego i starostwo.
W 1935 r. w pn. ścianie obiektu wmurowano pamiątkową tablicę poświęconą Mikołajowi Świrskiemu. Natomiast w fasadzie szczytowej tego skrzydła widoczna jest granitowa tablica ku czci gen. Gystawa Orlicz – Dreszera, który na czele oddziału POW 2 XI 1918 r. rozbroił garnizon austriacki w Chełmie i tutaj formował 1 pułk szwoleżerów. Tablica ta, ufundowana w 1937r., pierwotnie umieszczona była na ścianie magistratu. W latach sześćdziesiątych została stamtąd usunięta i przechowywana była w magazynie Muzeum Okręgowego. W 70 rocznicę odzyskania niepodległości – 11 XI 1988 r., nastąpiło ponowne jej odsłonięcie, już na nowym miejscu.


Podziemia kredowe

Podziemia kredowe w Chełmie to świat pełen tajemniczego romantyzmu, kraina mrocznych tuneli i grot, niskich przejść i wysokich sal. Chełm jest jedynym miastem na świecie posiadającym unikalne podziemia ryte w kredowej skale, związane one są ściśle z dziejami miasta. Początki podziemi należy datować na okres wczesnego średniowiecza. Już w tamtych czasach Chełm słynął ze swej znakomitej kredy, eksportowano ją nawet za granicę. Największy rozkwit handlu tym surowcem przypadł na wiek XVI. Chełmianie korzystając z popytu na kredę, za zgodą władz miasta, lub potajemnie, prowadzili eksploatację poszukiwanego surowca. W korytarzach wykutych dla celów strategicznych, drążono boczne urobiska jak również kuto kredowe ściany z piwnic własnych posesji a uzyskany urobek transportowano na powierzchnię i sprzedawano. Trzeba tu wyjaśnić, że chełmska kreda posiadająca
wysoką jakość była i jest niezwykle cennym surowcem. Prowadzone przez wieki kopalnictwo kredy pod Starym Miastem, przyczyniło się do powstania plątaniny korytarzy, tuneli, sal i schodów które wiodą do niższych poziomów. W XVIII wieku podjęto próby zahamowania niekontrolowanej eksploatacji kredy. Na początku XX wieku Cyprian Walewski spenetrował podziemia i opisał je w swej pracy, której rękopis znajduje się w bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Autor stwierdza, że "pod całym miastem ciągną się podziemne lochy, z których dalej wybierana jest kreda... " W roku 1936, podczas
budowy wodociągów, natrafiono na podziemia i postanowiono udostępnić je społeczeństwu. Uporządkowano spory odcinek lochów i położono instalację elektryczną. Wejście znajdowało się w piwnicy domu przy ulicy Lubelskiej 27, a wyjście w skarpie na ulicy 3 Maja. Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Chełma przez Niemców w 1939 roku, hitlerowcy zasypali wejście i wyjście do podziemi. Ten fakt nie przeszkodził Polakom z korzystania z lochów. Ukrywali się tu partyzanci, a zwłaszcza prześladowani przez Niemców Żydzi Po rozgromieniu Niemiec hitlerowskich, od roku 1944 do 1959 o podziemiach nie mówiło się. Ziemia chełmska, podobnie jak cała Polska, zajęta była odbudową zniszczonego wojną kraju. Czasami tylko młodzi amatorzy przygód, na własną rękę organizowali wyprawy w ciemne labirynty lochów. Dopiero w roku 1960 podziemia same zaczęły przypominać miastu o swoim istnieniu. Na skwerze przy ulicy Lubelskiej 4 zapadły się sztolnie, innym razem znikł nagle w podziemnych czeluściach słup telefoniczny, niektóre budynki na Starówce zaczęły się zarysowywać. W dniu 29 listopada 1965roku, po przejeździe ciężarowego samochodu, runęła na całej szerokości jezdnia na ulicy Lubelskiej i groźnie popękały ściany kamienic. Władze miasta musiały natychmiast podjąć kosztowne prace remontowe. Na ratunek miastu pośpieszyli profesorowie i studenci Politechniki Krakowskiej oraz górnicy z Przedsiębiorstwa Robót Górniczych w Mysłowicach. Podjęto metodyczne badania podziemi i starego Chełma. W ciągu siedmiu lat (1966-1973) większa część podziemi została przebadana,
zinwentaryzowana i zabezpieczona. W sumie poznano dokładnie 15km podziemnych korytarzy (całość liczy około 40km). Lochy w niektórych miejscach mają nawet cztery piętra w dół (27m. poniżej powierzchni ulic). W czasie inwentaryzacji podziemi ustalono, że istnieje sześć ciągów lochów, które nie mają z sobą połączenia. Wszystkie te podziemne zespoły biegną plątaniną korytarzy pod fundamentami budynków i ulicami Starego Miasta. Niektóre partie zagrożonych chodników, podczas remontu, zabezpieczono stalową siatką i wzmocniono ceglaną podporą, a wszystko to pokryto warstwą kredy (torkretacja). Miejsca, które nie nadawały się do remontu, zasypano gruzem i piaskiem zmieszanym z mleczkiem cementowym. Pozostałe ciągi, po oczyszczeniu z kredowego pyłu i zakonserwowaniu, wróciły do swego pierwotnego wyglądu. Chełmskie podziemia unikalne w Polsce i na świecie, wpisane zostały do rejestru jako zabytek kultury trzeciej klasy.

Szkoła Techniczna
Obecnie jest to Zespół Szkół Mechanicznych, który znajduje się przy ul. Pocztowej 54. Jest to budynek dwukondygnacyjny, od strony pd. Trzykondygnacyjny, wzniesiony w latach 1890 – 95, a rozplanowany na rzucie prostokąta z dwoma wydatnymi ryzalitami bocznymi, przykryty czterospadowym dachem. Elewacja z czerwonej cegły ma charakterystyczna dekorację w postaci wypukłych, otynkowanych pasów boniowanych. Wieńczy ją nieduży szczyt z emblementem skrzyżowanej kotwicy z toporem (symbol techniki). Ta chełmska placówka oświatowa powstała w Lublinie w 1878 r. jako Techniczna Szkoła Kolejowa, a w 1889 r. przeniesiono ją do Chełma. W 1895 r. szkoła wprowadziła się do nowo wzniesionego, istniejącego do dziś budynku. W latach 1915 – 19 mieściła się tu przejściowo Szkoła Filologiczna, a po 1919 r. obiekt przejęła Państwowa Szkoła Rzemieślnicza, która w 1938 r. przekształcono w Gimnazjum Mechaniczne. Od 1950 r. szkoła nosi nazwę Technikum Mechaniczne, skupiając przy sobie pokrewne placówki oświatowe. Na parterze budynku znajduje się obszerny hol o interesującym wystroju architektonicznym. Na jego ścianach umieszczone są pamiątkowe tablice: brązowa z 1950 r. – poświęcona pamięci nauczycieli i wychowanków, którzy zginęli w czasie okupacji hitlerowskiej, granitowa z 1969 r. – dla uczczenia 75 – lecia szkoły i brązowa z 1979 r. – upamiętniająca 100 – lecie powstania szkoły.

Kościół Reformatorów św. Andrzeja Apostoła

Kościół wzniesiono w 1750 r. z fundacji Andrzeja Wolskiego i jego żony Marianny z Radzymińskich, a zaprojektowany został (prawdopodobnie jak wszystkie starsze kościoły Chełma) przez Pawła Fontanę. Jest to skromna, barokowa świątynia, jednonawowa, z wydłużonym transeptem i zakrystią oraz dobudowaną później kruchtą. Wnętrze przykrywa sklepienie krzyżowo – kolebkowe na gurtach. Fasada nad przebudówką posiada bliźniacze okno z łukowym nadprożem i oculusem nad nim. Szczyt rozczłonkowany jest pilastrami. Budynek ma zaokrąglone naroża. Bliźniacze okna są pozostałością przeróbek z 2 poł. XIX w., kiedy to świątynia była adaptowana na cerkiew. Kościół przykrywają dwuspadowe dachy. Nad nawą wznosi się sygnaturka latarniowa, ustawiona w 1020 r. Wnętrze rozczłonkowują masywne przyścienne filary z parami pilastrów toskańskich. Ołtarze architektoniczne są nowe. W głównym wisi obraz Matki Boskiej Leżajskiej z XVIII w., ze srebrna sukienką, a na zasuwie znajduje się obraz św. Andrzeja z przeł. XVIII i XIX w.
W lewym ołtarzu bocznym umieszczony jest obraz św. Antoniego Padewskiego z 2 poł. XVIII w., pochodzący z Biecza. Na uwagę zasługuje też 13 dużych obrazów Męki Pańskiej, namalowanych w poł. XVIII w. przez miejscowego zakonnika Paschaliasa. Pierwotnie były one umieszczone w kapliczkach kalwaryjskich, ustawionych na dziedzińcu kościelnych.
O.O. Reformaci sprowadzeni zostali do Chełma w 1738 r. Zaangażowali się oni w działalność patriotyczna przed powstaniem styczniowym oraz współpracowali z partiami powstańczymi po wybuchu zrywu narodowego. W drodze represji władze carskie przeprowadziły w 1864 r. kasatę klasztoru, wyganiając zakonników do Siedlec. Kościół zaś, po przeróbkach dokonanych w 1868 r., zamienili na cerkiew św. Barbary. Wówczas to zabrano z krypt prochy hetmana wielkiego koronnego Wacława Rzewuskiego i przeniesiono do kaplicy rodowej na cmentarzu w Kumowie. Po 1915 r. w świątyni mieścił się przejściowo zbór ewangelicki, a po 1920 r. kościół zwrócono katolikom. W latach 1936 –39 był on pod opieką zakonu Reformatów. W czasie okupacji ponownie wprowadzono tu ewangelików, a po wojnie wrócili do niego prawowici właściciele.

Cerkiew św. Jana Teologa

Prawosławna cerkiew św. Jana Teologa wzniesiono w latach 1848 – 52 w stylu klasycystycznym, na planie krzyż greckiego, z nieduża kruchtą od frontu. Pomiędzy ramionami umieszczone są rotundowe wieżyczki. Środek wnętrza świątyni sklepiony jest kopułą, dźwigającą potężna latarnię w formie bębna, a pozostała część przykrywa kolebka. Latarnię centralną i latarnię 4 bocznych wieżyczek wieńczą cebulaste hełmy. Wszystkie zewnętrzne elewacje cerkwi flankowane są parzystymi pilastrami toskańskimi. Znajdujący się we wnętrzu cerkwi ikonostas i ołtarze boczne pochodzą z 2 poł. XIX w. Natomiast XVIII – wieczne ikony przeniesione z cerkwi we wsi Strzelce. Na uwagę zasługują dwie kopie obrazu Matki Boskiej Chełmskiej, z których jedna ozdobiona jest srebrną, rokokową sukienką i takimże nimbem.
Dzwonnica z poł. XIX w., wzniesiona na rzucie kwadratu, jest dwukondygnacyjna, klasycystyczna, o elewacjach boniowanych, z półkolistymi otworami przeźroczy na piętrze i z pilastrami na narożach. Przykryta jest kopulastym dachem z lukarnami i zwieńczona latarnią z cebulastym hełmem, na którym widnieje krzyż ze skośną poprzeczką, zw. „pierekładina”.




Okolice Chełma

Stołpie
Już sama nazwa tej wsi pod Chełmem jest wymowna. Stołp to wolno stojąca wieża obronna. Stoi ona tu na niewielkim sztucznym wzgórzu obok małego jeziorka zasilanego wodą ze źródła uważanego dawniej za lecznicze. Na szczęście ci którzy wytyczyli tu główna drogę do Chełma od zachodu (zapewne komuniści) nie zburzyli wieży tylko minęli ją o dosłownie 10 m, ale i tak naruszyli dawny wygląd okolicy. Obecnie otaczają ją domy i jakiś zakład. Obiekt zbudowany na planie czworoboku o wymiarach 6,3 x 5,5 m ma ok. 15 m wysokości i 3 kondygnacje, ale kiedyś było ich 5. Wiadomo że na najwyższym piętrze była kaplica. Niektóre źródła podają iż na czwartej kondygnacji było pomieszczenie mieszkalne, na trzecim sypialnia, a niżej pomieszczenia gospodarcze. Dziwne że nie wyjaśniają jednak bardzo małego obwodu wieży, nie wiem jak można było mieszkać na tak małej przestrzeni! Poza tym stołp nie oznacza wieży mieszkalnej, być może więc wieża była zamieszkiwana tylko na czas wojen. Zamkowy budynek mieszkalny prawdopodobnie
znajdował się na południowy zachód od niej, gdzie jeszcze po wojnie widać było resztki jakichś murów. Do wieży można wejść przez wejście utworzone dopiero na początku XIX w., wcześniej znajdowało się ono na czwartej kondygnacji! Przypuszcza się że całość była otoczona murem kamiennym.
Pierwotny gród warowny założyli tu książęta halicko - włodzimierscy. Jest o nim wzmianka z 1204 r. Wieżę zbudowano w drugiej połowie XIII w. z grubo ciosanego zlepieńca wapienno-piaskowego. Przyjmuje się że była ona początkiem przebudowy grodu w zamek. Wraz z Bieławinem stanowiła system obrony Chełma. Niestety nic więcej nie wiadomo o dawnych dziejach tego miejsca. W 1945 r. stan wieży został nadwątlony, odrestaurowano ją 3 lata później.
Wieża w Stołpiu jest najstarszym polskim zabytkiem murowanym po prawej stronie Wisły. We wczesnym średniowieczu (X-XI w.) został tu zbudowany warowny klasztor – pustelnia misyjna (tzw. erem) celowo ulokowany na dawnym pogańskim miejscu kultowym. Inną ciekawostką jest to iż na zewnątrz wieża jest kwadratowa a wewnątrz okrągła.






Chełm – Bieławin
We średniowiecznego grodu Bieławin zachowały się mury przyziemia
kamiennej wieży. Przed wojną było tu co jeszcze oglądać, ale obecnie należy uczciwie napisać że jest to mało atrakcyjne miejsce. Mury o wysokości niecałego metra stoją na
lekko zabagnionej łące na drobnym wzniesieniu, obecnie w granicach administracyjnych Chełma. Widać że w większej części jest to współczesna rekonstrukcja, tylko gdzie niegdzie można zauważyć stare kamienie. Jak informuje tablica informacyjna prowadzone tu badania archeologiczne przyniosły bardzo znaczące odkrycia dotyczące samego obiektu jak i osadnictwa z różnych okresów chronologicznych. Wzbogaciły one miejscowe muzea, niestety brak szczegółów.
Wieża w Bieławinie była reprezentacyjną i obronną częścią grodu ruskiego. Do niedawna uważano że zbudował ją w 1259 r. książę Daniel, lecz obecnie za bardziej prawdziwą datę powstania uznaje się przełom XIII i XIV wieku. Wieża zbudowana była z kamienia łamanego na planie prostokąta o wymiarach 11,8 x 12,4 m, posiadała cztery lub pięć kondygnacji. Na dole znajdowała się piwnica z lochem, wyżej kuchnia, nad nią pomieszczenie mieszkalne a na czwartej kondygnacji komnata reprezentacyjna. Podłoga wyłożona była w niej glazurowaną cegłą oraz płytkami ceramicznymi. Okna ozdobiono zielonym kamieniem - glaukonitem. Najwyższa kondygnacja posiadała funkcje obronne i obserwacyjne. Dach był prawdopodobnie czterospadowy. Wieża została dość szybko zniszczona, bo już w końcu XIV w, podczas wojen między Polską, Litwą i Węgrami. Prawdopodobnie nigdy jej nie odbudowano. Pierwsze prace archeologiczne przeprowadzono w latach 1909 - 1911, kontynuowano je później w 1976, 1979, 1994, 1996, 1998 r. Jeszcze w XX w. zachowana jedna ściana miała wysokość 16,6 m, jednak 1 kwietnia 1944 r. zburzyli ją Niemcy.







Inne zabytki

W połowie drogi między Chełmem i Krasnymstawem leży założona przez Mikołaja Reja osada Rejowiec. Znajduje się tutaj, położony w pałacowym parku,pięknie zachowany, klasycystyczny pałac Ossolińskich z 1848 roku.


W niewielkiej odległości od Rejowca, na wzgórzu stoi "Arianka - kaplica grobowa Pawła Orzechowskiego .

W samej osadzie warto zwiedzić jeszcze klasycystyczną cerkiew pounicką.

Nieco dalej, w miejscowości Krupe, znajdują się ruiny renesansowej rezydencji magnackiej.