W okresie rozbicia dzielnicowego książęta zaczęli sprowadzać osadników w celu zagospodarowania pustych terenów. W największych miastach Polski już w XI i XII wieku istniały małe grupki cudzoziemców: Niemców, Żydów, Walonów z dalekich Niderlandów. Nazywano ich gośćmi i pozwalano, aby rządzili się własnym prawem. W XIII w. znacznie wzrosła ich liczba.
W tym czasie w całej Europie Zachodniej obserwowano ogromny rozwój miast. Mieszczanie walczyli o prawa i dostawali przywileje od królów, książąt, biskupów. Wynikiem tego także mieszkańcy miast polskich, zwłaszcza przybysze z Niemiec, dążyli do uzyskania podobnych praw.
Pierwsze lokalizacje miejskie dokonały się na Śląsku w pierwszym czterdziestoleciu XIII wieku. Lokacją nazywamy organizowanie wsi i miast na podstawie określonego prawa.
Nowe miasta budowano na wzór niemieckiego Magdeburga lub Lubeki lub tez na wzór polski. Dlatego tez często mówimy o zakładaniu miast na prawie niemieckim, polskim czy też lokowaniu ich na prawie magdeburskim lub lubeckim Pierwsze lokacje na ziemiach polskich miały miejsce w Środzie Śląskiej oraz w Chełmnie i stały się wzorem dla kolejnych osad miejskich.
ETAPY LOKALIZACJI MIASTA NA PRAWIE NIEMIECKIM
Olbrzymia większość lokacji miast na prawie niemieckim odbywała się na obszarze lub
w pobliżu już istniejących miast wczesnośredniowiecznych. Lokalizacja była, więc nie tyle założeniem nowego miasta, co nowym etapem w życiu miasta, które już dawno istniało.
I - wyznaczenie miejsca na lokowanie wsi albo określanie terenu, na którym wieś ma zostać lokowana.
II - przybycie zasadźcy na określone tereny w imieniu ludności, lustrowanie terenu
III - podpisanie umowy miedzy panem feudalnym, a zasadźcą.
IV - przybycie osadników
V - organizacja wsi
Organizował miasto zasadźca. Robił to na podstawie umowy zawartej z panem feudalnym. - na podstawie umowy z panem feudalnym. Był on przybyszem, miejscowym mieszczaninem lub drobnym rycerzem. Zasadźca dostawał od księcia przywilej lokacyjny. Książę określał
w nim prawa i obowiązki zasadźcy oraz pozostałych mieszkańców.
UMOWA ZAWIERANA MIĘDZY PANEM FEUDALNYM a ZASADŹCĄ:
Wszystkie osady lokowane są na prawie niemieckim jeżeli
1.określano wielkość działek dla osadników – co najmniej 1 łana (1 łan frankoński to 24 ha, a 1 łan chełmiński to 16 ha)
2.określano prawa i obowiązki zasadźcy
a) zasadźca zostawał sołtysem wsi lub wójtem i dostawał kilka łanów dla siebie
b) zasadźca mógł wybudować młyn, karczmę
c) zasadźca miał obowiązek zbierania podatków dla właściciela wsi
d) zasadźca przewodniczył ławie wiejskiej
e) zasadźca zabierał 1/3 opłat sądowych
3. określano wymiar wolnizny- lat wolnych od płacenia podatków
4. określano rodzaj podatków- w pieniądzu lub naturze
5. określano obowiązki osadników
a) płacenie czynszu pieniężnego
b) płacenie obiednego - specjalnej opłaty uiszczanej 3 razy do roku kiedy pan feudalny przyjeżdża na sądy
c) płacenie mesznego czyli daniny na rzecz plebana, oprócz podatku na rzecz Kościoła czyli dziesięciny
WYGLĄD MIASTA LOKOWANEGO NA PRAWIE NIEMIECKIM
Typowy układ przestrzenny ówczesnego miasta to plac targowy (najczęściej kwadratowy
o wymiarach kilkudziesięciu metrów, ale Kraków i Wrocław mają rynki o wymiarach 200x200m), stanowiący rozszerzenie drogi, obudowany domostwami i otoczony obwarowaniem. Na placu tym zwanym rynkiem, stawiano kramy. Serce rynku stanowił ratusz- siedziba władz. Obok niego stawiano wagę miejską oraz pręgierz- dla przykładnego karania przestępców. Często też znajdował się tam kościół. Ziemie przy rynku oraz na pobliskich ulicach należały do najdroższych w mieście. Posiadanie domu w tej okolicy oznaczało nie tylko bogactwo, ale zapewniało też uznanie i prestiż. Z każdego rogu rynku wychodziły dwie ulice, pro-stopadłe do siebie, w wielkich miastach również boki rynku poprzecinane były ulicami. Ulice w mieście lokacyjnym [przecinały się pod kątem prostym lub zbiegały do bram miejskich. Zmiany w regularnym kształcie ulic wynikały z wcześniejszej zabudowy Całą powierzchnię miasta dzielono na działki budowlane w kształcie prostokąta. Do rynku przylegały krótszym bokiem. Dlatego niektóre kamieniczki przy rynku są bardzo wąskie i mają tylko dwa okna na każdym piętrze. Właściciel dwóch sąsiednich działek mógł wybudować dom z szerokim czterookiennym frontem. Największe miasta składały się z kilku drobnych miast-przedmieść. Rozbudowa opierała się na jednolitej sieci komunikacyjnej i obronnej. Rozwijało się budownictwo gotyckie, później renesansowe. Zastosowanie cegły, zaprawy murarskiej, pionów, kielni i transportu pionowego materiałów za pomocą bloków. Większe miasta obwiedziono murami, które wzmacniano za pomocą baszt. Zabudowa była ciasna, uliczki wąskie i błotniste. Domy murowane w rynku należały do patrycjatu, pod murami fortyfikacji gnieździła się biedota. Boczne uliczki zajmowali rzemieślnicy na ogół tej samej specjalności. Byli oni zorganizowani w cechy, czyli zrzeszenia rzemieślników tego samego zawodu. Pozostałością po nich są do dziś nazwy ulic w miastach lokowanych w średniowieczu np. Szewska, Piekarska, Rzeźnicza. W Krakowie i Wrocławiu pojawiły się chodniki kamienne, jezdnie wykładano okrąglakami. Większe miasta posiadały już wodociągi, zastępujące prymitywne studnie. Wy-sokie, wąskie domy murowane składały się z wielu pomieszczeń. Najgroźniejszym niebezpieczeństwem dla mieszkańców średniowiecza były pożary i epidemie chorób zakaźnych (tzw. mór, powietrze).· Niekiedy pierwsza lokalizacja była nieudana i miasto lokowano powtórnie. Często lokowanie miasta trwało kilka lat.
WŁADZA W MIEŚCIE LOKOWANYM NA PRAWIE NIEMIECKIM
Miasta lokowane na prawie niemieckim posiadały własne władze, mianowicie dziedzicznego wójta i ławę miejską tj. Zespół kilkuosobowy pełniący funkcję sądu miejskiego. Obok tego pojawia się z czasem przedstawicielstwo patrycjatu miejskiego.Wójt był w mieście przedstawicielem pana miasta. Zarządzał on miastem z jego imienia i sprawował sądy według surowego prawa magdeburskiego. W sądach towarzyszyli mu ławnicy spośród mieszczan. Wyroki sądu wykonywano przy pręgierzu. Wójt był najbogatszym człowiekiem w mieście. Pobierał szóstą część czynszów należnych księciu i trzecią część pieniężnych kar sądowych. Posiadał rzeźnię, jatki mięsne, młyny i łąki.
NAJWCZEŚNIEJSZE LOKALIZACJE:
Złotoryja - 1221
Lwówek Śląski - 1217
Chełmno i Toruń – 1233
Środa Śląska – 1235
Wrocław - 1241 lub 1242
Poznań – 1253
Kraków – 1257
LOKACJA NA PRAWIE POLSKIM
I - głównie na przełomie od X do XII wieku
II - brak jednolitych zasad lokowania
III - osadzano ludność wolną i niewolną
IV - niewolni chłopi przypisywani byli ziemi
V - umowy zawierano między księciem a ratajami czyli wolnymi chłopami
VI - w zamian za gospodarstwo i pożyczkę chłopi zobowiązani byli do czynszu i orki gospodarstwa książęcego
RÓŻNICE MIĘDZY LOKACJĄ NA PRAWIE POLSKIM, A LOKACJĄ NA PRAWIE NIEMIECKIM
- w większości przypadków czynsz na prawie polskim był czynszem mieszanym, podczas gdy czynsz w miastach na prawie niemieckim przeważał czynsz pieniężny
- na wsiach lokowanych na prawie polskim przeważała robocizna
- na wsiach lokowanych na prawie niemieckim były dłuższe okresy wolnizny
- na wsiach oraz w miastach lokowanych na prawie polskim, nie ma sołtysa, ławy miejskiej, nie ma samorządu wiejskiego
- na wsiach i w miastach lokowanych na prawie polskim władzę sądownicza sprawuje pan feudalny- sąd pana dominialnego
- na wsiach lokowanych na prawie niemieckim istnieje ława wiejska, której przewodniczy sołtys, ale sądzi w otoczeniu ławników wybranych spośród bogatych chłopów