Stosunki transatlantyckie

Po zakończeniu II wojny światowej Stany Zjednoczone skierowały do zniszczonych wojną państw europejskich propozycję pomocy gospodarczej (Plan Marshalla) stając się tym samym siłą napędową współpracy transatlantyckiej i pośrednio jednym z inicjatorów procesu integracji europejskiej.1 Wraz z rozwojem sytuacji międzynarodowej i przemianami wewnątrz Wspólnot, stosunki pomiędzy integrującą się Europą a Stanami Zjednoczonymi podlegały ewolucji, w której przełomową datą był rok 1989. Zmiana międzynarodowego układu sił spowodowała w Europie wzrost poczucia niezależności od USA i chęć samodzielnego decydowania o swoim bezpieczeństwie. Pojawiła się więc potrzeba ponownego zdefiniowania relacji Unia Europejska - Stany Zjednoczone.
Oficjalne kontakty dyplomatyczne pomiędzy USA a Europejską Wspólnotą Węgla i Stali (EWWiS) nawiązane zostały w 1953 r., kiedy USA mianowały swoich pierwszych obserwatorów przy EWWiS, a przejawem wzmocnienia tych kontaktów było ustanowienie w 1961 r. misji dyplomatycznej USA przy Wspólnotach Europejskich. W 1954 r. ówczesna Wysoka Władza, a obecnie Komisja Europejska, otworzyła swoje przedstawicielstwo w Waszyngtonie, które w 1971 r. stało się pełnoprawną placówką dyplomatyczną.

1. Specyfika stosunków pomiędzy Unią Europejska a Stanami Zjednoczonymi
* USA odgrywają wiodącą rolę na arenie międzynarodowej, podczas gdy działania Unii Europejskiej - mimo jej wciąż wzrastającej roli gospodarczej i politycznej - mają wymiar przede wszystkim regionalny. Brak podmiotowości prawnomiędzynarodowej Unii Europejskiej oraz niedostatki w zakresie spójności polityki zagranicznej UE dodatkowo wpływają na nierównorzędny status partnerów.
* Poszczególne państwa członkowskie UE posiadają różne interesy międzynarodowe i w odmienny sposób postrzegają rolę USA w Europie i świecie. Z jednej strony dostrzega się bezsporną potrzebą obecności USA na kontynencie europejskim, z drugiej - istnieje obawa przed ich dominującą rolą. W wielu sprawach na jednym biegunie znajduje się Wielka Brytania, która tradycyjnie jest pomostem między USA a europejskimi sojusznikami, a na drugim Francja, będąca orędownikiem większej samodzielności UE wobec Ameryki.
* Obydwaj partnerzy, a w przypadku UE poszczególne państwa członkowskie należą do różnych organizacji międzynarodowych, członkostwo w których nakłada na strony określone zobowiązania i tym samym wpływa na jakość stosunków z państwami trzecimi.2
* Stosunki pomiędzy UE a USA obejmują szeroki zakres zagadnień o charakterze politycznym, gospodarczym i militarnym, które mają różny poziom uwspólnotowienia w UE. W niektórych sprawach partnerem USA jest więc Komisja Europejska (np. sprawy handlowe), w innych - jednocześnie Komisja i Rada UE (np. polityka zagraniczna), w jeszcze innych właściwe są poszczególne państwa członkowskie.
* Stopień intensyfikacji współpracy pomiędzy Unią a Stanami Zjednoczonymi podlega stałej ewolucji i zależy od wielu czynników mających swe źródło zarówno w sytuacji wewnętrznej obu partnerów, jak też sytuacji międzynarodowej. Czynniki zewnętrzne to pojawiające się konflikty międzynarodowe oraz inne zagrożenia dla bezpieczeństwa i pokoju na świecie (terroryzm, zorganizowana przestępczość, handel bronią, występowanie niebezpiecznych chorób), a także proces rozszerzenia UE o kolejne państwa. Istotnym czynnikiem o charakterze wewnętrznym jest również stosunek administracji USA do integracji europejskiej oraz to, jakie państwo sprawuje w danym momencie przewodnictwo w UE. Na rozwój stosunków wpływa ponadto rosnący udział partnerów społecznych we współpracy transatlantyckiej.
* Na stosunki pomiędzy UE i USA w istotny sposób oddziałuje odmienne podejście do sprawy bezpieczeństwa. USA postrzega bezpieczeństwo raczej w kategoriach polityczno-militarnych, podczas gdy UE rozszerza to pojęcie na kwestie polityczno-społeczne, gospodarcze, ekologiczne i kulturalne.
* Relacje na szczeblu rząd USA - Rada i Komisja UE oraz kontakty bilateralne pomiędzy USA a poszczególnymi państwami członkowskimi stanowią jedynie jeden z wymiarów szeroko rozumianych stosunków transatlantyckich (Transatlantic Relations), które obejmują znacznie szersze kręgi. Uczestnikami stosunków transatlantyckich są także poszczególne stany USA, Kongres St. Zjednoczonych i Parlament Europejski, a ponadto organizacje pozarządowe, stowarzyszenia reprezentujące interesy różnych grup (pracowników, konsumentów, ekologów itp.).


2. Podstawy prawne

Deklaracja Transatlantycka

W Deklaracji Transatlantyckiej przyjętej przez Wspólnoty Europejskie i Stany Zjednoczone w 1990 r. określone zostały cele, zasady, oraz ramy instytucjonalne wzmacniające dotychczasową współpracę. W Deklaracji strony zobowiązały się do regularnych konsultacji obejmujących następujące dziedziny:

* współpraca gospodarcza, w tym zwłaszcza działania na rzecz liberalizacji handlu, implementacji uregulowań GATT oraz podjętych w ramach OECD i dotyczących handlu towarami i usługami oraz inwestycji; zobowiązano się do pogłębienia dialogu w zakresie polityki konkurencji, transportu, telekomunikacji;
* współpraca w zakresie edukacji, nauki i kultury, m.in. poprzez wymianę technologii, wspólne projekty z zakresu medycyny, ochrony środowiska, energii, bezpieczeństwa nuklearnego, jak również wymianę studentów i kadry naukowej;
* wyzwania globalne, do których zaliczono zwalczanie terroryzmu, handlu i produkcji narkotyków, walkę z praniem brudnych pieniędzy oraz zapobieganie proliferacji broni jądrowej, biologicznej i chemicznej, a także skoordynowane działania na rzecz ochrony środowiska.
Efektem przyjęcia Deklaracji Transatlantyckiej było ustanowienie sformalizowanego dialogu politycznego pomiędzy UE i USA odbywającego się na różnych szczeblach i dotyczącego zagadnień politycznych, gospodarczych, naukowo-technicznych i kulturalnych.
Nowa Agenda Transatlantycka (New Transatlantic Agenda - NTA)
Podpisanie 3 grudnia w 1995 r. Nowej Agendy Transatlantyckiej (a wraz z nią Wspólnego Planu Działania) stanowiło kolejny etap rozwoju stosunków UE - USA, którym nadano szerszy wymiar. Strony zobowiązały się do dalszych, pogłębionych działań na rzecz politycznego i gospodarczego partnerstwa, zmieniając przy tym formułę współpracy z "konsultacji" na rzecz "wspólnych działań". Cztery główne sfery zainteresowania nakreślone w NTA dotyczyły następujących zadań:
* promowanie pokoju, stabilności i rozwoju demokracji na świecie,
* podejmowanie działań w odpowiedzi na wyzwania globalne,
* rozwój handlu światowego i zacieśnianie współpracy ekonomicznej,
* budowanie "mostów przez Atlantyk".
* Istotnym elementem NTA było stworzenie ram instytucjonalnych dla wspólnych działań obejmujących zarówno spotkania na najwyższym szczeblu jak też fora konsultacji i współpracy o niższej randze, obejmujące także podmioty pozarządowe.

Wspólny Plan Działania (Joint Action Plan - JAP)
Integralnym składnikiem NTA jest Wspólny Plan Działania, w którym uszczegółowiono wymienione w Agendzie cele oraz opracowano dokładny plan ich realizacji oparty na zobowiązaniu stron do podjęcia blisko 150 działań.
W zakresie promowania pokoju, stabilności i rozwoju demokracji nacisk położono na regiony: byłej Jugosławii (przestrzeganie praw człowieka, pomoc humanitarna, odpowiedzialność za zbrodnie wojenne, budowa instytucji demokratycznych), Europy Środkowej i Wschodniej (pomoc techniczna na rzecz reform systemów finansowych i rynków kapitałowych oraz tworzenia infrastruktury niezbędnej do rozwoju handlu i inwestycji) oraz państw byłego ZSRR (wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw, doradztwo w zakresie reform podatkowych, sektora bankowego, prywatyzacji, rozwoju zasobów ludzkich).
W odpowiedzi na wyzwania globalne podjęto zobowiązania dotyczące walki z przestępczością zorganizowaną (współpraca w ramach Europolu, programy walki z narkotykami), imigracji i polityki azylowej (mechanizmy wczesnego ostrzegania, wymiana informacji o nielegalnej imigracji) oraz ochrony środowiska (współpraca w ramach organizacji międzynarodowych oraz dialog dotyczący handlu, transportu i oznakowania substancji chemicznych oraz zanieczyszczenia powietrza). Strony zadecydowały o działaniach mających na celu rozwój handlu światowego, ochronę praw własności intelektualnej, zwiększenie dostępu do rynku światowego, ochronę inwestycji, współpracę na rzecz opracowania wspólnych procedur celnych na świecie.
W ramach zacieśniania współpracy gospodarczej, podjęto decyzję o utworzeniu Nowego Rynku Transatlantyckiego, poprzez stopniowe eliminowanie barier ograniczających przepływ osób, usług i kapitału pomiędzy stronami. Szczegółowe działania dotyczyły ponadto standaryzacji i certyfikacji, usług finansowych, nowoczesnych technologii informacyjnych, telekomunikacji, ochrony danych, transportu, energii, biotechnologii, rynku pracy. Ich efektem było podpisanie szeregu porozumień i umów regulujących te zagadnienia.3
Nowym elementem stosunków UE - USA, w świetle NTA i JAP, była budowa "mostów przez Atlantyk", czyli inicjatywa wzmocnienia kontaktów pomiędzy obywatelami obu kontynentów, m.in. poprzez propagowanie wśród społeczeństw obu stron wiedzy o historii i kulturze partnerów oraz inicjowanie wspólnych przedsięwzięć artystycznych. Instrumentem realizacji tych celów było wspieranie Transatlantyckiego Dialogu Gospodarczego, współpracy naukowo-technicznej i kulturalnej oraz ułatwienie kontaktów na poziomie grup społecznych (people to people links) m.in. poprzez ustanowienie analogicznych dialogów dotyczących innych dziedzin m.in. konsumentów i ochrony środowiska.
Transatlantyckie Partnerstwo Gospodarcze (Transatlantic Economic Partnership - TEP)
Podpisane w maju 1998 r. Transatlantyckie Partnerstwo Gospodarcze stanowiło rozwinięcie zagadnień poruszonych w NTA oraz przygotowywało strony do Konferencji Ministerialnej WTO w 1999 r. Postanowienia TEP dotyczyły zarówno problematyki dwustronnej, jak i wielostronnej, w tym zwłaszcza handlu i inwestycji.
Przedmiotem współpracy dwustronnej było przede wszystkim usuwanie barier w handlu towarami i usługami oraz działania na rzecz wzajemnego uznawania norm i standardów technicznych oraz kwalifikacji zawodowych, a także kwestie dotyczące m.in. zamówień publicznych, prawa własności intelektualnej, biotechnologii, ochrony środowiska i standardów w produkcji żywności. W zakresie współpracy wielostronnej skoncentrowano się głównie na postępach w dalszej liberalizacji handlu światowego, a zwłaszcza implementacji porozumień podpisanych na forum WTO.
Dziedziny współpracy gospodarczej zawarte w TEP stanowiły w znacznej części powtórzenie zapisów z NTA, niemniej zostały one poszerzone i skonkretyzowane. Nowym elementem tego porozumienia było wyznaczenie daty realizacji poszczególnych przedsięwzięć oraz uwzględnienie potrzeb konsumentów, wymogów ochrony środowiska oraz interesów sektora prywatnego. 3. Instytucjonalne ramy współpracy
Wraz z rozszerzaniem się przedmiotowego i podmiotowego zakresu współpracy, UE i USA na podstawie przyjętych porozumień ustanowiły zinstytucjonalizowany system komunikowania się, dzięki czemu dialog pomiędzy stronami ma charakter ciągły i obejmuje zarówno elity polityczne, jak też kręgi gospodarcze oraz kontakty między społecznościami obu kontynentów.
* Spotkania na szczycie z udziałem Prezydenta USA, Rady Europejskiej i Komisji odbywają się dwa razy do roku, z reguły na przemian w USA i Europie, zwykle na zakończenie kolejnej prezydencji. Uczestniczący w nich Przewodniczący Komisji Europejskiej, Prezydent USA i premier lub prezydent państwa sprawującego prezydencję oceniają wyniki dotychczasowej współpracy, decydują o nowych inicjatywach oraz dyskutują na temat kwestii spornych. Powzięte na tym szczeblu decyzje nadają zasadniczy kształt stosunkom transatlantyckim oraz wyznaczają kierunki dalszej współpracy. W ostatnich latach głównymi tematami szczytów był konflikt bałkański, sytuacja w Rosji (w tym wojna w Czeczenii), walka z niebezpiecznymi chorobami zakaźnymi w Afryce (HIV/AIDS, malarią, gruźlicą), wznowienie rozmów w ramach WTO oraz różne aspekty stosunków dwustronnych, w tym współpraca gospodarcza, a także wszelkie kwestie sporne (ustawa Helmsa-Burtona, biotechnologia, protokół z Kioto).4
* Konsultacje na temat polityki zagranicznej pomiędzy Sekretarzem Stanu USA i ministrami spraw zagranicznych państw członkowskich (lub prezydencją występującą w ich imieniu albo tzw. trojką5) i Komisją odbywają się z również dwa razy do roku i dotyczą realizacji postanowień podjętych w czasie szczytu, a także bieżących problemów z zakresu wzajemnych stosunków.
* Konsultacje pomiędzy przedstawicielami Komisji Europejskiej i rządu St. Zjednoczonych niższego szczebla oraz na poziomie grup roboczych i ekspertów mają charakter regularnych spotkań odbywających się kilka razy do roku, podczas których omawiane są szczegółowe kwestie z zakresu wzajemnej współpracy.
* Regularna współpraca w ramach Grupy Wysokiego Szczebla (Senior Level Group), składającej się z przedstawicieli prezydencji, Komisji Europejskiej oraz rządu USA. Do jej zadań należy opracowywanie priorytetów na każde pół roku pomiędzy szczytami oraz przygotowywanie półrocznych raportów z wykonania NTA.
* Ponadto, odbywają się spotkania w ramach Grupy Zadaniowej ds. NTA (NTA Task Force), złożonej z przedstawicieli prezydencji, Komisji Europejskiej i USA. Grupa ta bezpośrednio koordynuje działania realizowane w ramach NTA.
* Organem wewnętrznym Rady UE zajmującym się współpracą ze Stanami Zjednoczonymi jest Komitet ds. Stosunków Transatlantyckich COTRA (Committee on Transatlantic Relations), którego prace polegają głównie na współpracy z grupami roboczymi Rady oraz pośredniczeniu w ich kontaktach z państwami członkowskimi. Komitet jest również odpowiedzialny za przygotowywanie szczytów UE - USA.
Mimo stałej intensyfikacji kontaktów pomiędzy USA i UE wypracowywanie uzgodnień bywa trudne ze względu na zróżnicowanie mechanizmów decyzyjnych po obu stronach Atlantyku. Wielopoziomowy i czasochłonny tryb osiągania konsensusu wewnątrz UE utrudnia podejmowanie ustaleń (i zobowiązań) na szczytach UE-USA. Propozycję rozwiązania tego problemu zawiera dokument6, przyjęty przez Komisję 20 marca 2001 r., który stwierdza, że formuła stosunków UE-USA nadana przez NTA w 1995 r. wymaga modyfikacji. Zdaniem Komisji, partnerstwo transatlantyckie powinno obejmować współpracę w ograniczonej liczbie zagadnień (tematy strategiczne), takich jak np. wyzwania bezpieczeństwa światowego, globalizacja i handel międzynarodowy, walka z przestępczością zorganizowaną, rozwój gospodarki w oparciu o internet (digital economy). Komisja proponuje ograniczenia liczby szczytów UE-USA tak, by można było lepiej wywiązać się ze zobowiązań przyjętych podczas poprzedniego spotkania.

Obok kontaktów na szczeblu władz, istotny wymiar stosunków transatlantyckich stanowią kontakty przedstawicieli kręgów pozarządowych, których współpraca ma również zinstytucjonalizowany charakter.
* Transatlantycki Dialog Gospodarczy (Transatlantic Business Dialogue - TABD) ustanowiony został w 1995 r. w celu zintensyfikowania europejsko - amerykańskich kontaktów gospodarczych. Stworzenie formalnego kanału współpracy pomiędzy organizacjami reprezentującymi interesy podmiotów gospodarczych a władzami USA i UE umożliwiło zwiększenie skuteczności działań na rzecz zniesienia barier utrudniających prowadzenie działalności gospodarczej po obu stronach Atlantyku.
* Transatlantycki Dialog Konsumencki (Transatlantic Consumer Dialogue - TACD) jest forum konsultacyjnym, w ramach którego amerykańskie i europejskie organizacje wspólnie reprezentują interesy konsumentów wobec rządu USA i Unii Europejskiej. TACD ustanowiony został w 1998 r. i grupuje 45 europejskich i 20 amerykańskich organizacji konsumenckich, które podczas odbywających się dwa razy do roku spotkań formułują zalecenia dla władz w zakresie polityki wobec konsumentów.
* Transatlantycki Dialog Pracowniczy (Transatlantic Labour Dialogue - TALD) utworzony został w 1998 r. jako forum współpracy pomiędzy dwiema głównymi organizacjami reprezentującymi interesy pracowników w USA (American Federation of Labor and the Congress of Industrial Organizations - ALF-CIO) i UE (European Trade Union Council - ETUC). Uczestnictwo w TALD organizacji pracodawców szczebla światowego przekształciło TALD w forum multilateralne o szerszej niż euroatlantycka, perspektywie. W ramach TALD uczestnicy zajmują się głównie przestrzeganiem praw pracowniczych, zwłaszcza w krajach rozwijających się.
* Transatlantycki Dialog Ustawodawczy (Transatlantic Legislators Dialogue - TLD) ustanowiony w 1999 r. ma za zadanie wzmocnić i podnieść jakość politycznej dyskusji pomiędzy amerykańskimi i europejskimi prawodawcami. Formuła TLD opiera się na odbywających się dwa razy do roku spotkaniach deputowanych do Parlamentu Europejskiego i Kongresu St. Zjednoczonych oraz szeregu telekonferencji poświęconych szczegółowym zagadnieniom (wolność informacji i dostępu do dokumentów, priorytety konferencji w sprawie zmian klimatycznych, internet i telekomunikacja trzeciej generacji).
* Transatlantycki Dialog dot. Ochrony Środowiska (Transatlantic Environmental Dialogue - TAED) utworzony został w 1999 r. przez organizacje ekologiczne jako forum oddziaływania na politykę władz amerykańskich i europejskich w dziedzinie ochrony środowiska. Celem TAED jest zarówno intensyfikacja działań na rzecz ochrony środowiska naturalnego, jak też koordynacja współpracy obu stron, m.in. w zakresie zmian klimatycznych, zanieczyszczenia powietrza, bezpieczeństwa żywności, stosowania substancji chemicznych.
* Transatlantyckie Elektroniczne Centrum Informacyjne (Transatlantic Information Electronic Service - TIES) to organizacja pozarządowa powołana z inicjatywy uczestników szczytu UE - USA w Waszyngtonie w grudniu 1997 r. TIES poprzez internet dostarcza informacji na temat szczegółowych aspektów współpracy amerykańsko-unijnej (edukacja, środowisko, zdrowie, sprawy konsumentów) zwiększając skuteczność realizacji koncepcji budowania mostów przez Atlantyk. W ramach TIES powstała sieć informacji (EU Centers) na wielu amerykańskich uniwersytetach.

4. Współpraca gospodarcza
Stany Zjednoczone i Unia Europejska to dwie największe potęgi gospodarcze wytwarzające w sumie 42% światowego PKB (USA-22%, UE-20%). Obie strony są dla siebie najważniejszymi partnerami zarówno w handlu, jak też pod względem dokonywanych inwestycji zagranicznych. Wartość wymiany handlowej wynosi dziennie ponad 1 mld dolarów. Dzięki współpracy, w której uczestniczą nie tylko duże firmy i korporacje, ale też małe i średnie przedsiębiorstwa po obu stronach Atlantyku utworzono ok. 6 mln miejsc pracy.7
Wymiana pomiędzy UE a USA stanowi największą część międzynarodowej wymiany handlowej i obejmuje 37% światowego handlu towarami i 45% handlu usługami. Wg Eurostatu w 2000 r. wartość eksportu z UE do USA wyniosła 232,7 mld euro, co stanowiło 24,8% całości unijnego eksportu. Z kolei udział importu z USA w stosunku do całości importu unijnego kształtował się na poziomie 19,3%, osiągając w 2000 r. wartość 197 mld euro. Szczególnie dynamicznie rozwijała się wymiana transatlantycka w sektorze usług, odnotowująca w ciągu ostatnich lat roczny wzrost powyżej 30%. W stosunku do roku 1999 r., Unia zanotowała w handlu z USA znaczne ożywienie uzyskując wzrost o 23% w eksporcie i 31% w imporcie. Struktura towarowa handlu jest typowa dla obrotów między krajami wysoko rozwiniętymi, w których przeważają towary o wysokim stopniu przetworzenia. Podstawowym przedmiotem wymiany są pojazdy transportowe (ok. 30% udziału w wymianie), produkty chemiczne (25-28%) oraz urządzenia (22-28%).

UE i USA są atrakcyjnym rynkiem dla inwestycji zagranicznych, przy czym strona amerykańska jest w tej dziedzinie znacznie bardziej aktywna. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne napływające do Unii z USA w 1999 r. wyniosły 197 mld euro tj. 66,1% środków finansowych zainwestowanych przez USA na świecie w 1999 r. W tym samym okresie przedsiębiorstwa unijne zainwestowały w Stanach Zjednoczonych 75,3 mld euro. Dzięki prężnie rozwijającej się współpracy i dogodnym warunkom do inwestowania skumulowana wartość amerykańskich inwestycji bezpośrednich w Unii osiągnęła rekordowy wynik blisko 600 mld euro.
Wraz z rozwojem współpracy transatlantyckiej pojawiła się potrzeba dalszej intensyfikacji kontaktów i współdziałania na rzecz wzmocnienia, konsolidacji i liberalizacji handlu. Platformą współpracy w tym zakresie jest Światowa Organizacja Handlu (WTO), której członkami są zarówno USA jak i UE oraz poszczególne państwa członkowskie. Z drugiej strony, WTO jest płaszczyzną ujawniania się sprzecznych interesów UE i USA oraz występowania konfliktów, które mają często duży wpływ na całokształt stosunków UE-USA. W okresie od końca 1997 r. do połowy 2001 r. na forum WTO znalazły się 23 sprawy sporne, w których stronami były USA i Wspólnoty Europejskie. W znacznej większości, bo w przypadku 18 sporów, stroną skarżącą były Wspólnoty. Konflikty dotyczyły m.in. ceł antydumpingowych nałożonych przez USA na import rur bezszwowych z Włoch, przepisów podatkowych obowiązujących w USA w stosunku do zagranicznych korporacji finansowych, przestrzegania w Grecji praw autorskich na filmy i programy telewizyjne.
W niektórych przypadkach do rozwiązania sporu wystarczyły przeprowadzone konsultacje z udziałem stron i przy arbitrażu WTO, dla zakończenia innych np. sporu w sprawie bananów potrzebne było kilkuletnie postępowanie. W tym sporze Stany Zjednoczone zarzucały UE niezgodne z zasadami handlu preferencje w imporcie bananów.8 W związku z tym zwróciły się do WTO, które w kwietniu 1999 r. upoważniło Stany Zjednoczone do nałożenia na UE sankcji handlowych w rocznej wartości 191 mln dolarów. Zaostrzyło to konflikt między UE i USA, ale jednocześnie zmusiło do poszukiwania konsensusu. W kwietniu 2001 w Brukseli udało się osiągnąć porozumienie, które po akceptacji rządów krajów członkowskich i Parlamentu Europejskiego weszło w życie 1 lipca 2001 r., kończąc trwający 8 lat spór.9
Inną płaszczyzną konfliktu pomiędzy UE i USA jest problem zastosowania zdobyczy biotechnologii, głównie tzw. organizmów modyfikowanych genetycznie (GMO's), w rolnictwie i produkcji żywności. Z jednej strony spór ten wynika ze sprzecznych interesów gospodarczych i handlowych pomiędzy stronami, z drugiej jest odzwierciedleniem odmiennego podejścia Ameryki i UE do kwestii etyki i bezpieczeństwa żywności. Przebieg szczytu UE - USA w Queluz w maju 2000 r., na którym podjęto decyzję o utworzeniu amerykańsko-europejskiego Forum Konsultacyjnego ds. Biotechnologii10 jako płaszczyzny wymiany opinii i poglądów na ten temat daje nadzieje na zbliżenie stanowisk. Z drugiej strony, zaproponowane przez Komisję Europejską pod koniec lipca 2001 r. projekty rozporządzeń regulujących kwestie zasad znakowania żywności wyprodukowanej z GMO's, wprowadzające precyzyjne zasady kontroli żywności mogą utrudnić prowadzone obecnie negocjacje w tej sprawie.
Konflikt w stosunkach UE-USA wywołała ustawa Helmsa - Burtona z 1996 r. tj. "Ustawa o kubańskiej wolności i solidarności demokratycznej" (Cuban Liberty and Democratic Solidaruity Act), która m.in. przewidywała nałożenie sankcji na firmy zagraniczne działające na Kubie i korzystające ze znacjonalizowanego majątku obywateli amerykańskich. Sankcje miały być formą nacisku na Fidela Castro, ale bezpośrednio dotknęły przedsiębiorstwa zagraniczne. Unia sprzeciwiając się eksterytorialnemu charakterowi tej ustawy, tj. obowiązywaniu jej nie tylko wobec firm amerykańskich, ale także innych, wprowadziła środki odwetowe. Po sporach trwających prawie dwa lata, na szczycie UE-USA w maju 1998 r. w Londynie przyjęto postanowienie, w którym Stany zobowiązały się do wprowadzenia poprawek do Ustawy Helmsa-Burtona znoszących niekorzystne dla krajów europejskich uregulowania.
Źródłem wielu komplikacji w stosunkach gospodarczych pomiędzy stronami jest odmienne definiowanie polityki konkurencji, której głównym wyznacznikiem jest wg USA interes konsumenta, zaś dla UE - prawa innych podmiotów do prowadzenia działalności w warunkach nieskrępowanej konkurencji. Efektem tego podejścia była decyzja Komisji Europejskiej z czerwca 2001 r. dotycząca fuzji dwóch amerykańskich koncernów General Electric i Honeywell, na którą Komisja nie wyraziła zgody powołując się na dobro wspólnego rynku.11 Był to pierwszy przypadek, gdy UE nie zaakceptowała transakcji dwóch amerykańskich firm, na którą wyraziły wcześniej zgodę antymonopolowe władze w USA. Decyzja Komisji wywołała za Atlantykiem fale oburzenia, w prasie pojawiły się komentarze zapowiadające globalną wojnę handlową.

Sprzeczności interesów gospodarczych pomiędzy UE i USA ujawniają się także na forum WTO w sprawach objętych tematem rozmów w ramach procesu liberalizacji handlu światowego. USA postuluje przeprowadzenie radykalnej reformy handlu towarami rolnymi poprzez obniżenie ceł, znaczne ograniczenie dopłat do produkcji, a przede wszystkim zniesienie państwowych subsydiów do eksportu tych towarów, czemu przeciwna jest UE, która blisko 50% budżetu przeznacza na dotowanie rolnictwa, a w tym 7 mld dolarów rocznie na subsydia eksportowe. Kolejny problem stanowi redukcja ceł na towary rolne oraz objęcie liberalizacją rynku eksportu usług. Podczas konferencji ministerialnej WTO w Seattle (30.11. - 3.12.1999 r.) nie udało się zrealizować żadnego z tych celów. Podczas szczytu w Goeteborgu (14.06.2001 r.) UE i USA zobowiązały się do współpracy na rzecz doprowadzenia do nowej rundy liberalizacji handlu, która ma się odbyć w Doha na Katarze (9-13.11.2001 r.).
Problemy natury gospodarczej wiążą się ściśle z odmiennym podejściem UE i USA do kwestii z innych dziedzin, w tym m.in.:
* ochrony środowiska
Decyzja o odstąpieniu USA od ratyfikowania protokołu z Kioto w sprawie redukcji emisji gazów przemysłowych12, ogłoszona przez prezydenta G.W. Bush'a w marcu 2001, uzasadniona została dużymi kosztami jakie poniesie amerykańska gospodarka, głównie dlatego, że to na nią przypada ok. 25% wszystkich emitowanych gazów przemysłowych. Takie stanowisko spotkało się z negatywną reakcją państw europejskich, które zarzuciły Stanom Zjednoczonym lekceważenie powszechnie i głęboko zakorzenionych dziś w Europie obaw o stan środowiska naturalnego i klimatu. Kwestia nadal pozostaje otwarta.

* kultury

Problem usług audiowizualnych w stosunkach UE - USA był kilkakrotnie przedmiotem sporu na forum WTO, głównie ze względu na podejmowane przez UE działania na rzecz ochrony europejskiego rynku (a także europejskiej kultury) przed ekspansją filmów i programów amerykańskich. Przejawem podjętej przez UE walki z bipolaryzcją europejskiego rynku telewizyjnego i filmowego (istnienie wielu małych rynków dla europejskich programów i jednego dużego dla produkcji amerykańskiej) było wprowadzenie przez UE przepisów o większościowym udziale programów i filmów europejskich w czasie nadawania (tzw. dyrektywa o telewizji bez granic).

* obronności
W tej dziedzinie pojawił się m.in. problem globalnego systemu podsłuchowego "Echelon". Wg raportu przygotowanego na zlecenie Parlamentu Europejskiego i opublikowanego w lutym 2000 r., USA stworzyły taki system i wykorzystują go do śledzenia działalności gospodarczej i handlowej innych państw, a zdobyte tą drogą tajemnice handlowe przekazują swym firmom. Stany Zjednoczone zaprzeczają, że taki system w ogóle istnieje, niemniej postępowanie wyjaśniające prowadzone przez komisję specjalną Parlamentu Europejskiego trwa.13 W związku z tym, że w sprawę zaangażowana jest bezpośrednio Wielka Brytania, uczestnicząca w tym systemie obok USA, Kanady, Australii i Nowej Zelandii, niektóre państwa członkowskie UE domagają się oficjalnych wyjaśnień na temat jej zaangażowania i zakresu prowadzonego nasłuchu.
Mimo, że konflikty gospodarcze pojawiają się w kontaktach obu partnerów, ich zakres jest stosunkowo niewielki, gdyż stanowią jedynie 2% ogółu amerykańsko-unijnej wymiany. Z drugiej strony, konflikty te są przejawem ostrej rywalizacji obu partnerów o zapewnienie zbytu swym towarom i usługom, a także walki o prymat w gospodarce światowej. Obecnie pozycję zdecydowanego lidera zajmują Stany Zjednoczone. Ze względu na wysoki poziom rozwoju pozostają nadal wzorem do naśladowania dla państw europejskich, co odzwierciedlają konkluzje Rady Europejskiej z Lizbony z marca 2000 r., w których jako cel dla państw członkowskich UE określono osiągnięcie w ciągu 10 najbliższych lat poziomu rozwoju USA.

5. Współpraca UE-USA w dziedzinie bezpieczeństwa
Zmiany jakim uległy stosunki transatlantyckie w latach 90-tych objęły także dziedzinę bezpieczeństwa. Rozpad ZSRR i dwubiegunowego podziału świata zmieniając strukturę systemu międzynarodowego wpłynął na przeobrażenie dotychczasowych relacji Stany Zjednoczone - Unia Europejska, zarówno w wymiarze bezpieczeństwa światowego, regionalnego, jak i bilateralnego.
O ile współpraca pomiędzy USA i UE w zakresie budowy bezpieczeństwa światowego, koncentrująca się głównie na promowaniu pokoju i wolności oraz wspieraniu demokracji, przebiegała bez większych problemów, o tyle budowie bezpieczeństwa w wymiarze regionalnym i bilateralnym towarzyszyła kolizja interesów i szereg rozbieżności. Ich źródłem był obserwowany wciągu ostatnich 10 lat wzrost roli UE w stosunkach międzynarodowych i tym samym wzrost niezależności Europy Zachodniej od USA - dotychczasowego gwaranta światowego i europejskiego bezpieczeństwa.
Ewolucję europejskiej polityki w dziedzinie bezpieczeństwa w latach 90-tych zapoczątkował Traktat z Maastricht (wszedł w życie 1.01.1993 r.), na mocy którego przekształcono dotychczasową Europejską Współpracę Polityczną we Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa (Common Foreign and Security Policy), tworząc tym samym drugi z trzech filarów konstrukcji europejskiej. To w jego ramach rozpoczęto budowę Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (European Security and Defence Policy).
Idea stworzenia w ramach UE wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa przez długi czas nie znajdowała zrozumienia wśród amerykańskich elit. Wynikało to z głębokiego przekonania o potrzebie skoncentrowania się na poprawie zdolności militarnych w ramach NATO, jak też obawy co do wpływu tych inicjatyw na przyszłość Sojuszu oraz dalsze zaangażowanie USA w Europie. Stąd administracja waszyngtońska opowiadała się na początku lat 90-tych za realizacją w ramach NATO idei "europejskiej tożsamości" w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony (European Security and Defence Identity) oraz za wzmocnieniem Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE) jako europejskiego filaru Sojuszu.
Katalizatorem pogłębienia integracji europejskiej w dziedzinie bezpieczeństwa był przebieg wojny w Jugosławii, a zwłaszcza konfliktu w Kosowie, ukazujący polityczną i wojskową przewagę Stanów Zjednoczonych. Równocześnie całkowity brak skuteczności i koordynacji działań UE w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa unaocznił państwom europejskim ich słabość w dziedzinie militarnej. Przyczynił się w ten sposób do podjęcia podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Kolonii w czerwcu 1999 r. decyzji o stworzeniu autonomicznych zdolności wojskowych UE (sił szybkiego reagowania - Rapid Reaction Force) oraz odpowiednich struktur politycznych i wojskowych w celu prowadzenia działań w sytuacjach kryzysowych (tzw. misje petersberskie). Kluczowe decyzje, co do kształtu oraz ram instytucjonalnych sił wojskowych zapadły pół roku później, podczas szczytu UE w Helsinkach.
Decyzja, a wraz z nią konkretne działania państw UE wywołały zaniepokojenie Stanów Zjednoczonych, obawiających się osłabienia partnerstwa transatlantyckiego i spójności NATO. Różnica zdań dotyczyła wzajemnego stosunku obu organizacji. USA postrzegało struktury bezpieczeństwa i obrony UE jako jednoznacznie podporządkowane NATO i będące jego uzupełnieniem. Państwa europejskie widziały tą kwestię odmiennie, przyznając UE zdolność indywidualnego decydowania o swoim udziale w danym konflikcie i konsultowania z NATO jedynie takich kwestii jak ewentualne wsparcia logistyczno-informacyjne Sojuszu.
Formalnie USA zadeklarowały poparcie dla umocnienia zdolności wojskowych krajów europejskich, podkreślając jednocześnie, że idea ta nie może godzić w więzy transatlantyckie, dublować funkcji NATO oraz dyskryminować państw członków Sojuszu nie należących do Unii Europejskiej (tj. Czech, Islandii, Kanady, Norwegii, Polski, Turcji, USA i Węgier).14 W przyjętej w 1999 r. nowej Koncepcji Strategicznej Sojuszu, udzielając poparcia europejskim aspiracjom w dziedzinie WPZiB, w tym polityki obronnej, USA położyły nacisk na jej kompatybilność z działaniami Sojuszu.
W odpowiedzi na amerykańskie obawy UE wprowadziła do Traktatu Amsterdamskiego zapis (art. J.7 pkt.1), w świetle którego polityka Unii nie narusza szczególnego charakteru polityki bezpieczeństwa i polityki obronnej niektórych Państw Członkowskich (...), które realizują swoją wspólną obronność w Organizacji Paktu Północnego Atlantyku, (...) i jest zgodna ze wspólną polityką bezpieczeństwa i polityką obronną ustanowioną w jego ramach. Stanowisko UE odzwierciedlone zostało także w konkluzjach prezydencji portugalskiej w formie aneksu pn. Zasady konsultacji z NATO w sprawach wojskowych oraz zalecenia w związku z rozwojem stosunków UE-NATO. Podkreślano, że poprzez WPZiB Unia będzie miała możliwość niezależnego działania w operacjach, w które USA z różnych względów się nie angażują, dzięki czemu USA częściowo odciążone zostaną z odpowiedzialności za bezpieczeństwo europejskie. W celu znalezienia kompromisu powołano grupy robocze, zajmujące się wypracowaniem szczegółowych zasad i warunków praktycznej współpracy NATO-UE.
Ustosunkowując się do zwiększającej się autonomii Europy w dziedzinie bezpieczeństwa USA biorą pod uwagę różne aspekty. Amerykanie traktują przyszłe siły europejskie jako alternatywę dla zaangażowania swych wojsk w misjach w Europie, dzięki czemu zmniejszone zostaną wydatki USA na obronę. W dyskusji podkreśla się, że wzmocnienie polityczne i militarne Europy jest w interesie USA. Dzięki temu zyskają partnera i sojusznika, z którym będą mogły prowadzić wspólną politykę globalną dzięki połączeniu potencjałów. Z drugiej strony stanowisko USA cechuje wiele obaw, związanych z ryzykiem dublowania NATO, stworzeniem sztucznych podziałów między sojusznikami oraz osłabieniem spójności polityki Sojuszu. USA obawia się także antyamerykańskich sentymentów w Europie, a w dalszej perspektywie napięć w handlu i przemyśle obronnym. Wobec tych rozbieżności USA prowadzi politykę wspierania Europejskiej Tożsamości w dziedzinie Bezpieczeństwa i Obrony, jednocześnie wzmacniając swe przywództwo w NATO i w skali światowej.
6. Wnioski, wyzwania i perspektywy
* Stosunki UE-USA podlegają stałej ewolucji wynikającej zarówno ze zmian zachodzących wewnątrz Wspólnot a obecnie UE, jak też ze zmieniającej się sytuacji międzynarodowej, wymagającej od stron dostosowania przyjętej formuły współpracy do wymagań współczesnego świata. Jeżeli weźmie się pod uwagę gigantyczny potencjał demograficzny, ekonomiczny, militarny, jakim dysponują partnerzy, widać, że stan stosunków transatlantyckich ma ogromne znaczenie nie tylko dla zainteresowanych stron, ale i całego świata.
* Od początku lat 90-tych strony podjęły działania na rzecz zintensyfikowania i poszerzenia współpracy, dzięki czemu obecnie stosunki pomiędzy UE i USA maja wysoce zinstytucjonalizowany charakter obejmujący swym zasięgiem szerokie kręgi polityczne, gospodarcze i społeczne. Wzajemne powiązania są tak duże a ogólne interesy tak zbieżne, że praktycznie wykluczają możliwość wystąpienia poważnego konfliktu pomiędzy stronami.
* Dotychczasowa współpraca Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych, a szczególnie jej intensywny rozwój w ciągu ostatnich 10 lat przyniósł znaczące korzyści polityczne i gospodarcze obu partnerom. W gospodarce współpraca zaowocowała wysokimi wskaźnikami we wzajemnych stosunkach handlowych oraz wzrastającym udziałem zarówno UE jak i USA w handlu światowym. Być może kolejnym jej etapem będzie utworzenie pomiędzy państwami Północnoatlantyckiej Strefy Wolnego Handlu (NAFTA) oraz UE Transatlantyckiej Strefy Wolnego Handlu (TAFTA). Zdaniem ekspertów jej istnienie przyniosłoby rocznie zyski rzędu 350 mld dolarów.
* Można przypuszczać, iż UE i USA będą nadal rozwijać i pogłębiać dziedziny współpracy ustalone w ramach NTA i TEP. Przede wszystkim następować będzie dalsza liberalizacja handlu i zwiększenie ilości porozumień regulujących dziedziny wzajemnej współpracy (m.in. przewiduje się rozszerzenie listy towarów objętych "Porozumieniem o wzajemnym uznawaniu norm technicznych"). Jednakże obecność nierozwiązanych wciąż kwestii w stosunkach handlowych przemawia za koniecznością wypracowania takiego modelu współpracy, który umożliwiałby sprawne i szybkie rozwiązywanie pojawiających się problemów. Warto zaznaczyć, iż mimo nieporozumień, obaj partnerzy podkreślają, że mają one marginalny charakter i nie wpływają w sposób znaczący na wzajemne stosunki.
* Intensyfikacja współpracy i powiązań państw członków Unii Gospodarczej i Walutowej, przy równoległym powiększeniu jej składu członkowskiego o państwa pozostające obecnie poza EMU i te państwa, które w przyszłości przystąpią do Unii, może spowodować wzmocnienie pozycji UE jako partnera USA w stosunkach transatlantyckich oraz powstanie nowego bipolarnego międzynarodowego porządku gospodarczego (dolar-euro), w którym dotychczasowa przewaga dolara zostanie zachwiana.
* Jednym z ważniejszych wyzwań we wzajemnych stosunkach UE-USA będzie rozszerzenie Unii Europejskiej. Powiększenie obszaru stabilności, dobrobytu, utrwalonych zasad demokracji i rządów prawa w Europie będzie korzystne nie tylko dla samej Europy. Proces ten będzie miał również pozytywne skutki dla Stanów Zjednoczonych, które są zainteresowane współpracą ze stabilną i zjednoczoną Europą, nie podzieloną konfliktami. Dzięki rozszerzeniu, UE stanie się potężnym partnerem handlowym liczącym ponad 500 mln obywateli z PKB ok. 1,5 razy większym niż USA. Dzięki temu Stany Zjednoczone zyskają nowe rynki dla inwestycji i działalności gospodarczej, we współpracy z którymi będą mogły stosować mechanizmy i ułatwienia obecnie obowiązujące w ich stosunkach z UE.
* Osiągnięcie przez Unię Europejską zdolności do autonomicznych działań wojskowych w ramach Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony będzie bardzo ważnym etapem w stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi. Możliwość korzystania ze środków wojskowych, konsultacji i doradztwa NATO w prowadzeniu misji petersberskich umocni wzajemne stosunki polityczne i wojskowe obu partnerów. Przede wszystkim UE będzie mogła samodzielnie zażegnywać konflikty i rozwiązywać sytuacje kryzysowe na kontynencie europejskim.
* Zadaniem stojącym przed UE i USA jest wypracowanie wspólnej strategii w odpowiedzi na opór przeciw globalizacji obserwowany na całym świecie, do czego okazją będzie zbliżająca się runda rozmów w sprawie liberalizacji handlu. Ewentualna zgoda UE i innych krajów chroniących swoje rolnictwo na proponowany zakres rozmów, byłaby sygnałem gotowości do ustępstw i zachętą dla państw rozwijających się od podjęcia rozmów. Podobny rezultat może odnieść zgoda USA na ustępstwa w zakresie przepisów antydumpingowych oraz włączenia do negocjacji zagadnień z zakresu prawa pracy.