"Mistrz i Małgorzata" Michała Bułhakowa jako filozoficzna powieść o moralności

Powieść Michała Bułhakowa jest specyficzna dla pisarzy radzieckich, bo przeciwstawia się systemowi totalitarnemu i powszechnemu zepsuciu społeczeństwa rosyjskiego. Sam autor funkcjonował na marginesie środowiska literackiego ze względu na problematykę poruszaną w swych dziełach.

"Mistrz i Małgorzata" jest powieść wielopłaszczyznowa i problem zawarty w temacie trzeba rozpatrzeń w każdej z nich. Akcją utworu jest przybycie do Moskwy Szatana (Woland) z własną świtą (Korowiow, Asasello, Hella i kot Behemot) w celu urządzenia corocznego balu na cześć diabła. Przy okazji przedstawione zostaje życie obywateli Moskwy, którzy podporządkowani systemowi zostali podzieleni na dwie grupy: biednych, nic nie znaczących i uprzywilejowaną elitę. Ci drudzy to różni prominenci, którzy mogą robić zakupy w specjalnych sklepach z towarami luksusowymi, którzy mieszkają w doskonałych warunkach, którzy nie liczą się z pieniędzmi. Spośród zwykłych ludzi wyróżnia ich zazwyczaj jedynie legitymacja partyjna. Swą pozycje zdobyli dzięki układom, protekcji i nieuczciwości. W Moskwie rozpowszechnione jest łapownictwo i donosicielstwo, co świadczy o rozkładzie moralnym. Wszyscy piją wódkę i upijają się do nieprzytomności. Biedni zabiegają jedynie o podstawowe potrzeby: chcą się najeść, napić, jakoś ubrać i przeżyć kolejny dzień. Bułhakow rysuje obraz kraju, w którym człowiek nie stanowi żadnej wartości. Nie istnieje tu poszanowanie godności ludzkiej, prawa do prywatności i intymności (władzę sprawuje zdeprawowana policja i cenzura).

W powieści występują postaci fikcyjne (Szatan i jego świta) oraz postaci biblijne (Chrystus - w utworze Jeszua Ha-Nocri i Poncjusz Piłat). Bułhakow wyznaczył tym postaciom nieco inne role niż można by się tego spodziewać. Szatan czyni wiele złego, ale systemowi tym samym pomagając bohaterom pozytywnym (Mistrz i Małgorzata), a Chrystus przedstawiony jest jak ktoś słaby, nie przekonany o swojej sile, pełen pokory i niepewności. Sam Mistrz, główny bohater, jest postacią, na którą składają się wizerunki Jeszui, Wolanda, Piłata i samego Bułhakowa. Jest to jednak człowiek, którego moralność nie została zepsuta przez system. Próbuje on być artystą i człowiekiem, przeciwstawia się systemowi i chce pozostać wierny swoim ideom, co udaje mu się ze zmiennym szczęściem, ale w rezultacie zyskuje to czego pragnął, czyli wieczny spokój.