Arkadia i raj - motyw

Motyw Arkadii i Raju w wybranych utworach

Arkadia/Raj — W starożytnej Grecji lesista kraina w środkowej części Peloponezu. Otoczona górami, o łagodnym, przyjaznym klimacie, zamieszkała przez lud trudniący się pasterstwem i uprawą żyznej, wydającej bogate plony ziemi. Taki wizerunek Arkadii przedstawił Wergiliusz w „Bukolikach” — jako krainy prostoty, szczęśliwości, spokoju, ładu i harmonii. Stała się ona symbolem idealnego świata. Mit Arkadii był wyrazem tęsknoty za rzeczywistością szczęśliwą, wolną od konfliktów, zagrożeń, za światem opartym na porządku naturalnym. Por. Arkadia
— park romantyczno-sentymentalny założony przez ks. Helenę Radziwiłłową niedaleko Nieborowa.

Biblia — Odpowiednikiem Arkadii jest Ogród Eden (Raj — Ks. Rodzaju 2,8—14). Jest to miejsce pobytu pierwszych ludzi. Kraina żyzna, otoczona czterema rzekami, identyfikowana później z Mezopotamią. W Raju rosły piękne drzewa o dorodnych jadalnych owocach, człowiek nie musiał, więc uprawiać ziemi, aby dostatnio żyć. W centralnym miejscu Edenu rosło drzewo życia i drzewo wiadomości dobrego i złego. Panowała tam harmonia między człowiekiem a naturą, Bóg przechadzał się między drzewami ogrodu, toteż ludzie mogli z nim obcować na co dzień i czuli się szczęśliwi. W Nowym Testamencie — Apokalipsa 21,2 — nowe Jeruzalem, miasto święte, niebiańskie, symbol triumfu Dobra i Piękna.
W późniejszym rozumieniu:
1) synonim nieba, gdzie aniołowie i ludzie zbawieni mieli zażywać wiecznej szczęśliwości;
2) miejsce piękne, wymarzone, rozkoszne, szczęśliwe, bez śmierci i chorób. Wielu podróżników umieszczało raj ziemski na wyspach Pacyfiku lub Oceanu Indyjskiego.

Dante Alighieri „Boska Komedia” —Trzecim królestwem, przez które wędruje Dante w towarzystwie Beatrycze, a potem Bernarda z Clairyaux, jest Raj. Tu został on umieszczony na poszczególnych planetach, (np. Jowisz, Mars), a cała rzeczywistość została zdematerializowana. Piękno Raju polega na grze dźwięków i barw. W przeciwieństwie do Piekła w obrazie Raju przeważają kolory jasne, świetliste. Dante rozmawia ze spotkanymi postaciami, które zapewniają go, że czują się szczęśliwe. I tak np. na Słońcu przebywają mędrcy — św. Tomasz z Akwinu, król Salomon, zaś w dziewiątym niebie wędrowiec spotyka aniołów. Celem jego wędrówki jest spojrzenie na boskie oblicze, co osiąga. Istotą Raju jest połączenie: światłości, radości, miłości i dobra.

M. Rej „Żywot człowieka poczciwego” — Życie ziemianina pokazane jest arkadyjsko: zgodnie z rytmem natury, harmonijnie, bezpiecznie. Praca nie jest wysiłkiem, lecz przyjemnością (grządki pokopać (...)„ z rozkoszą nasiać ziółek). Wielką radość sprawia też samo obcowanie z przyrodą, a także korzystanie z jej darów (ogóreczki, rzodkiewki, sałatki). Panuje tu w rodzinie zgoda i harmonia — gospodarz przechadza się po sadzie z żoną i czeladką.

J. Kochanowski „Na dom w Czarnolesie” — Przyjemnością jest poprzestanie na małym (inszy niechaj pałace marmorowe mają). Podmiot liryczny wiersza zwraca się z prośbą do Boga o opiekę, błogosławieństwo, zdrowie, możliwość zachowania czystego sumienia, ludzką życzliwość i pogodną starość. Na harmonii tych elementów polega arkadyjska wizja życia.

A. Mickiewicz „Pan Tadeusz” — Arkadyjsko został tu przedstawiony kraj lat dziecinnych, opuszczona ojczyzna jest idealizowana z powodu niemożliwości powrotu: on zawsze Zostanie święty i czysty jak pierwsze kochanie. W Soplicowie każdy czuje się bezpiecznie, zna swoje miejsce zarówno w czasie posiłków, jak też w grupie powracających ze spaceru. Tu strzeże się tradycji, która daje poczucie bezpieczeństwa, przynależności, trwania i ciągłości. W Soplicowie ludzie żyją zgodnie z prawami natury:, gdy Bóg jako główny gospodarz każe słońcu zachodzić, schodzą także z pola robotnicy, by nie sprzeciwiać się prawom boskim. W sposobie opisu przyrody przeważają barwy (np. Inwokacja, matecznik, ogródek Zosi), występuje mnóstwo metafor, personifikacji i wyrazów dźwiękonaśladowczych. Stwarza to wrażenie baśniowości tego świata.

E. Orzeszkowa „Nad Niemnem"
1) Na Soplicowie wzorowany jest dworek w Korczynie. Tu, co prawda, nie jest już tak radośnie, ale mieszkańcy czują się bezpieczni i pewni, bo na straży tej oazy spokoju stoi Benedykt — dobry gospodarz, człowiek niezwykle pracowity, uczciwy, szlachetny, który łata wszystkie dziury w płocie i dba o to, aby wszyscy wszystko mieli. On sam przez bliski związek z naturą pokazany jest jako człowiek silny, odporny, zdrowy. Szczęście zapewnia mu praca na roli, z której korzystają wszyscy domownicy i goście Korczyna.
2) Arkadyjsko (czasem baśniowo) pokazany został zaścianek bohatyrowicki. Panuje tu ład i porządek, zwraca uwagę harmonia elementów tego świata: mężczyźni orzą ziemię, kobiety pracują w polu lub przydomowym ogródku warzywnym, dziewczęta zrywają owoce (wiśnie)
w sadach, starzy siedzą na ławeczkach i gwarzą. Choć powieść miała być apoteozą pracy, tu jednak nie jest ona dla człowieka uciążliwością.

Janek mówi:
dla mnie mórg zaorać, to jak dla panienki na spacer pójść. Anzełm pokazuje Justynie swój prawie rajski ogród, gdzie jest obfitość wszelkich drzew, własnoręcznie zasadzonych i pieczołowicie pielęgnowanych.

B. Prus „Lalka” — Posiadłość prezesowej Zasławskiej (Zasławek) jest oazą swojskości, piękna, spokoju i szczęścia. Jest to miejsce oddalone od wszelkiej cywilizacji, więc nie skażone jej skutkami. Tu jakby zatrzymał się czas. Budowa cukrowni wydaje się groźna dla tego raju na ziemi. Zasławek otoczony jest bujnymi lasami, obfitującymi w grzyby i jagody, zachęcającymi do przejażdżek, spacerów i rozmów na łonie natury. Nie bez powodu Wokulski tu będzie się czuł naprawdę szczęśliwy.
W okresie modernizmu powstała moda na tzw. „sztuczne raje” (nazwa pochodzi od tytułu zbioru esejów Ch. Baudelaire”az 1860 r. pt. „Sztuczne raje”). Były one ucieczką od okrutnej rzeczywistości i bólu istnienia, np. w: Nirwanę, śmierć, erotyzm, upojenie narkotyczne i alkoholowe. Por. np. A. Rimbaud „Statek pijany” — pełne morze symbolizuje tu marzenie o absolutnej wolności, niczym nie skrępowaną twórczość, całkowite zerwanie z rzeczywistością; podobnie S. Mallarmć „Wiatr morski”; K. Przerwa-Tetmajer „Hymn do Nirwany”, gdzie Nirwana jest bóstwem, mogącym zapewnić szczęście w postaci niebytu; S. Korab-Brzozowski „O, przyjdź” —utwór — modlitwa o śmierć, która tu została przedstawiona jako piękna i długo oczekiwana kobieta. Por.: ucieczka.

Dla Skamandrytów w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości rajem było po prostu życie, fakt istnienia, proste codzienne zdarzenia (np. spacer ulicą, widok pięknych kobiet, przejażdżka tramwajem, smak winogron, zapach rwanego bzu). Por. np. Wierzyński „Filozofia” — utwór rozpoczyna się od słów: dziś drugi raz się urodziłem, sylabizuję a, be, ce. Życie jest barwne, piękne i pociągające; „Manifest szalony”, gdzie świat się zamienił w kolosalną szopę i wszystko chodzi do góry nogami, „I znów jest tak ni w pięć ni w dziewięć” — najlepsze i najszczęśliwsze życie wiedzie się bez problematów i żadnego ale. Należy cieszyć się dniem, śmiać się i młodnieć z każdą chwilą; Tuwim „Wiosna” — gdzie z powodu połączenia młodości, radości, śmiechu i miłości oraz wina można oszaleć z radości, „Do krytyków” — zachwyt nad codziennością, w której największą radość sprawia jazda tramwajem (zagarniam zachwytem ramienia, a drzewa w porywie natchnienia szaleją wiosenną wonią); „Rzuciłbym to wszystko” — Kutno, Sieradz lub Rawa jest tu synonimem miejsca arkadyjskiego, gdzie panuje wieczna szczęśliwość, gdzie jest ciepło, ciasno, ale miło, dużo by się spało, często by się piło. Jest to miejsce swojskie, gdzie koguty rano pieją w opłotkach, sąsiedzi są życzliwi, a u boku
— ukochana kobieta (nic byś nie odrzekła moja kochana, słuchałabyś wichru w kominie do rana).

S. Żeromski „Przedwiośnie” — Podobnie jak Soplicowo i Korczyn w pełni arkadyjsko pokazana została Nawłoć. Mieszkańcy żyją z daleka od zgiełku miast i wielkiej historii. Nie są zbyt bogaci, ale za to szczęśliwi. Wystarczy przyjrzeć się posiłkom: potrawy nie są specjalnie wyszukane, ale jest ich obfitość i są niezwykle smakowite (zdrobnienia!). Na stole znajdują się zawsze różne gatunki serów, bułki, miód, konfitury, kawa ze śmietanką. Rytm życia jest leniwy: czas upływa od posiłku do spaceru i od rozmowy do następnego posiłku. W Nawłoci panuje atmosfera serdeczności, życzliwości i pogody. Nawet służbę traktuje się jak rodzinę (Maciejunio, Wojciunio). Taki jest obraz życia ziemiaństwa.

K.I. Gałczyński „Prośba o wyspy szczęśliwe” — Rzeczywistość wymarzona, to taka, która jest wyspą, tzn.: z daleka od cywilizacji i tylko oni dwoje. Świat przedstawiony w wierszu to śpiew ptaków, zapach kwiatów, gra kolorów oraz kojąca muzyka. Panuje tu serdeczność, miłość i czułość. Taką wyspę szczęśliwą zakochani mogą sobie stworzyć wszędzie.

* „Ty dla mnie ziemię piekłem zrobiłeś i rajem. A to jest tylko ziemia”.
(A. Mickiewicz)