Bory Tucholskie - komplet informacji lub gotowy referat

Położenie i przyroda
Obszar Borów Tucholskich, zwany również Równiną Tucholską obejmuje wycinek Polski niżowej zawarty pomiędzy 17o30’ i 18o35’ długości geograficznej wschodniej, a 54o i 53o40’ szerokości geograficznej północnej. Równina Tucholska stanowi jeden z subregionów Pojezierza Pomorskiego i leży w dorzeczu rzek Brdy i Wdy. Równina dzieli się na dwie części. Pierwszą stanowią właściwe Bory Tucholskie, rozciągające się na olbrzymich polach sandrowych usypanych na przedpolu moren czołowych stadium pomorskiego. Drugą, wschodnią część tego subregionu stanowi Wysoczyzna Świecka, granicząca ostrym stopniem terenowym z doliną dolnej Wisły. Wyznaczenie ścisłych granic Borów Tucholskich jest dość trudne. Z pewnym uproszczeniem można przyjąć, że chodzi o obszar mieszczący się w dorzeczu Wdy oraz środkowej i górnej Brdy. Bory stanowią po Puszczy Białowieskiej największą powierzchnię leśną w kraju. Obszar ich wynosi około 321.000 ha.
Obszar ten pod względem morfologicznym stanowi przeważnie mniej lub bardziej płaską równinę sandrową, urozmaiconą licznymi rynnami, obniżeniami wytopiskowymi wydmami oraz dolinami rzek. Do ważniejszych dolin należą doliny rzek Brdy, Wdy, Mątwy i górnego odcinka Wierzycy. Poza sandrami lasy Borów Tucholskich porastają również pagórki i wzgórza moren czołowych. Decydujące znaczenie na powstanie rzeźby omawianego wywarł ostatni lądolód skandynawski. W czasie postoju przy krawędzi lodowej tworzyły się pagórki i wzgórza morenowe zbudowane z gliny, piasków i żwirów z głazami. Wody roztopowe żłobiły pod lodem głębokie rynny, a na przedpolu lądolodu usypały rozległe płaskie stożki i równiny, zbudowane z piasków i żwirów. Z piasków tych w okresie tundrowym został usypane lokalne wydmy.
Najbardziej malowniczym, typowym elementem dla obszarów polodowcowych są jeziora. Większość z nich stanowią wąskie, długie, o stromych zboczach, głębokie jeziora rynnowe. Spośród blisko 900 różnej wielkości jezior, występujących pojedynczo lub w zwartych zespołach na obszarze Borów, aż 40 przekracza powierzchnię 1km2. Do największych należą jeziora: Wdzydze, zwane potocznie Kaszubskim Morzem o powierzchni 1455,6 ha, Charzykowskie (1363,3ha), Karsińskie (648,1 ha), Kryszyńskie (461,3 ha), Kałębie (466.3 ha), Somińskie (433,1 ha) i Borzechowskie (237,7 ha), a także sztuczne zbiorniki: Koronowski (1560 ha) i Wdy w Tleniu (400 ha). Jeziora rynnowe zostały wyżłobione przez wody lodowcowe. Wody te, płynące pod dużym ciśnieniem rozcinały podłoże. W ten sposób powstały długie łożyska, bogate niejednokrotnie w progi i głębokie niecki. Obok jezior rynnowych występują również zanikające, niegłębokie jeziora, charakteryzujące się nieregularnym kształtem i łagodnymi zboczami. Wypełniają one zaklęsłość terenu, a powstały po wytopieniu się pogrzebanych w utworach morenowych lub sandrowych brył lodowych.
Środkiem Borów Tucholskich, w dolinach o wysokich i stromych brzegach, płyną rzeki Brda i Wda odznaczające się szczególnie dużym spadkiem (sięgającym 0,65 i 0,72%) i stosunkowo licznymi zwężeniami. Na trasach swego krętego biegu przepływają przez liczne, o różnym kształcie jeziora, stapiające je w naturalne, popularne od bez mała półwiecza, turystyczne szlaki wodne. Także mniejsze rzeki i strugi jak: Kłoniecznica, Zbrzyca, Czerska Struga, Młosienica, Pielska, Brzezianek, Niechwaszcz, Prusina, Kałębnica nadają się na znacznych odcinkach do uprawiania turystyki kajakowej.
Malowniczość krajobrazu, wynikające z dużego nagromadzenia najokazalszych wzgórz morenowych otoczonych siecią jezior, potęguje jeszcze bogactwo zieleni. Duże fragmenty pierwotnej przyrody zostały objęte zarządzeniami ochronnymi jako rezerwaty przyrody lub parki krajobrazowe. Do najciekawszych należy zaliczyć: rezerwat cisów nad na jeziorem Mukrz koło leśnictwa Wierzchlas, rezerwat archeologiczno-przyrodniczy Kręgi Kamienne w Odrach, rezerwat pierwotnego lasu liściastego ze stanowiskami brekini Szczerkowo k. Tlenia uroczysko Krzywe Koło w nadleśnictwie Błędno – stary las mieszany, a nad rzekami i jeziorami rezerwaty ptactwa wodnego. W 1978r. sprowadzono nad jez. Ostrowite w nadleśnictwie Rytel parę bobrów. Z uwagi na doskonałe warunki dla budowy żermi utworzono tu rezerwat przyrody.
Zmiany jakie nastąpiły na przestrzeni dziejów w środowisku przyrodniczym, spowodowały że dziś w Borach Tucholskich nie ma już ani turów, które licznie tu występowały jeszcze w XVIe., ani bobrów czy nawet żółwi błotnych, a i wilki rzadko można spotkać w leśnych ostępach. Ptaki również, na skutek coraz intensywniejszej gospodarki leśnej, straciły naturalne warunki życia i żerowania, chociaż nadal występują tu w ostepach leśnych i matecznikach rzadkie gatunki: orzeł bielik, rybołów, żuraw, łabędź niemy, czapla siwa, głuszec, puchacz i bocian czarny.

Świat roślin
Historia roślinności regionu liczy blisko 12 tysięcy lat. Tuż po ustąpieniu lądolodu rozwinęła się tu bezleśna tundra, przechodząca stopniowo w formacje stepowo-leśne i leśne, i niezależnie od faktów późniejszej degradacyjnej roli człowieka – istnieją do dzisiaj dowody, iż w Borach Tucholskich zachowały się układy przyrodnicze zbliżone do pierwotnych, co w powiązaniu z ubogimi glebami powstałymi z jałowych piasków sandrowych, urozmaiconą rzeźbę terenu oraz dobrze rozwiniętą siecią hydrograficzną – tłumaczy niespotykaną obfitość stanowisk rzadkich lub wręcz ginących dziś gatunków roślin. Dlatego nieomal siebie spotkać tu można relikty borealne (np. chamedafne północną), jak też relikty stepowe (dzwonek syberyjski), czy też występujące składniki roślinności górskiej (cis, jawor, brzęk) obok niżowych roślin tzw. Atlantyckich (lobelia jeziorna).
Niezwykła malowniczość krajobrazu wynikająca z meandrującej sieci rzek i strumieni oraz licznych jezior, a także z kontrastów przestrzennych wzniesień morenowych i uskoków erozyjnych – potęguje wielkie bogactwo zieleni Borów. Kompleksy leśne porastają przede wszystkim piaski sandrowe Równiny Tucholskiej oraz liczne czołowe, a więc te tereny, które dla rolnictwa były tu praktycznie zbyt ubogie lub niedostępne. W klasyfikacji przyrodniczo-leśnej Bory Tucholskie leżą w trzeciej Krainie zwanej Wielkopolsko-Pomorską. Lesistość tej krainy jest wyższa od przeciętnej w kraju, choć potencjalność produkcyjna siedlisk leśnych niższa. Lasy charakteryzują się tu najwyższym udziałem drzewostanów sosnowych z małym dodatkiem dąbrów. Lesistość dzielnicy Borów Tucholskich jest wysoka i wynosi 54,1% jednakże – podobnie jak w całej krainie – słaba jest zasobność oraz potencjalna produkcyjność miejscowych siedlisk leśnych. Przeważają tu zdecydowanie słabe siedliska boru świeżego, którym towarzyszy bór suchy i bór mieszany. Lasy liściaste i mieszane występują głównie wzdłuż przeuroczo osadzonych w terenie cieków wodnych oraz na obrzeżach licznych tu jezior (w przewadze dystroficznych i eutroficznych, rzadziej oligotroficznych). Tam też powstały bory bagienne, których charakter zdecydował o niepodważalnej wartości zespołów roślin torfowiskowych.
(Kolor szary - gatunki roślin znajdujące się pod prawną ochroną!)
Do głównych gatunków drzew w Borach Tucholskich zaliczyć należy sosnę pospolitą, dąb szypułkowy i bezszypułkowy, buk zwyczajny, świerk pospolity, olszę czarną i grab pospolity, natomiast do gatunków domieszkowych i biocenotycznych – cis pospolity, jarząb brekinia jarząb szwedzki, sosnę czarną i wejmutkę, olszę szarą, brzozę brodawkowatą i omszoną, jesion wyniosły, klon zwyczajny, polny i jaworowy, wiąz pospolity i szypułkowy, lipę drobnolistną, jarząb pospolity, jabłoń dziką, gruszę pospolitą oraz wierzby i topole.
Miejscowe gatunki krzewiaste to m.in. sosna błotna, wawrzynek wilczełyko, rokotnik zwyczajny, bluszcz pospolity, kalinia koralowa, kruszyna pospolita, bagno zwyczajne, porzeczka czarna, jałowiec pospolity, leszczyna pospolita, berberys zwyczajny, róża dzika, żarnowiec miotlasty, szakłak pospolity, psianka słodkogórz oraz jeżyny, głogi, śliwy, trzmieliny, bzy i jemioły. W lasach spotkać można liczne gatunki krzewinek, jak chamedafne północną, zimoziół północny, mącznice lekarską, modrzewnicę zwyczajną, żurawinę błotną oraz borówki i wrzos zwyczajny. W skład runa leśnego wchodzą także niezliczone gatunki bylin oraz roślin jednorocznych, jak np. skrzyp olbrzymi, goździk cudowny, pełnik europejski, rojnik pospolity, parzydło leśne, sasanki, rosiczki, pomocnik baldaszkowy, dziewięćsił bezłodygowy, lilia złotogłów, śnieżyneczka przebiśnieg, storczyki, kopytnik pospolity, pokrzyk wilczajagoda, pierwiosnka wyniosła i lekarska, marzanka wonna, kocanki piaskowe, konwalia majowa, turzyca piaskowa, widłaki, przylaszczka pospolita, zawilce, czerniec gronkowy, kokorycze, wierzbówka, kiprzyca, szczyr trwały, siódmiaczek leśny, dąbrówka rozłogowa, czyściec leśny, gajowiec żółty, pszeniec gajowy, piżmaczek wiosenny, konwalijka dwulistna, czworolist pospolity, kosaniec żółty, łuskiewnik różowy i gruszyczki.
W parku bogaty jest szczególnie świat porostów (liczy około 250 gatunków, a m.in. płucnica islandzka, brodaczki, chrobotki, tarczownice, złotorost ścienny i odnożyca jesionowa), a także mszaków (występują tu m.in. porostnica wielokształtna, rokiety, widłozęby, fałdowniki, płonniki i liczne gatunki torfowców) i paprociowych (np. paprotka zwyczajna, podrzeń żebrowiec, zachyłka trójkątna, orlica pospolita, narecznice i świetlice).
O obfitości gatunków grzybów świadczy nie tylko mnogość grzybów kapeluszowych, stanowiących przedmiot jesiennych zbiorów na skalę wręcz przemysłową, lecz także występowanie rzadkich gatunków jak np. sromotnika bezwstydnego czy też osobników z rodziny smardzowatych, nie wspominając już o dość licznie występującej piestrzenicy kasztanowatej.

W jeziorkach parku dostrzec można z łatwością m.in. grzybienie białe i północne, grążele żółte, lobelię jeziorną, poryblin jeziorny, a ponadto na litoralu jeziornym bobrka trójlistnego, czermień błotną, wełnianki, trzciny i pałki. Na łąkach śródleśnych panują liczne gatunki traw (m.in. z rodzajów trzęślica, perłówka, wiechlina, śmiałek, szczotlicha, kostrzewa) oraz turzyc, a wśród nich towarzyszące im gatunki, jak np. dziewanna wielkokwiatowa, macierzanka piaskowa, rumiany, złocienie, starce, nawłocie, ostrożnie i podbiały.
Świat zwierząt
Teren Borów Tucholskich zamieszkuje wiele różnorodnych gatunków ssaków, ptaków, płazów, gadów, owadów oraz ryb. Należy podkreślić, że stolicą przedstawionego terenu jest miasto Tuchola. Między innymi kolebka reaktywnego w Polsce sokolnictwa, czyli polowania z udziałem ptaków drapieżnych. Gdybyśmy przerzucili się myślą kilka wieków wstecz, zagłębili w przepastne knieje nieprzebytych borów... Trochę wyobraźni i dostrzec można olbrzymią sylwetkę żubra, ociężałego niedźwiedzia, wielkiego tura.
Tur masowo zamieszkiwał Bory Tucholskie. Ten wielki zwierz, który stanowił niezaprzeczalną chlubę naszej dawnej puszczy już do nas nigdy nie powróci. Kurczenie się rozległych, podmokłych terenów, stanowiących miejsce jego bytowania, sprawiło, że gatunek ten nie dotrwał do czasów nam współczesnych. Trudno jest cokolwiek powiedzieć o możliwości powrotu do Borów Tucholskich, niegdyś licznie występujących tu – żubrów i niedźwiedzi. Chociaż... nieobecny do niedawna na tym terenie bóbr – przy pomocnej dłoni człowieka – z powodzeniem zasiedla coraz to nowsze obszary (między innymi penetruje już teren Tucholskiego Parku Krajobrazowego)
Spośród zwierząt do miana dzisiejszego króla Borów pretenduje jeleń. Spotkać go można na przykład wczesnym rankiem lub późnym wieczorem zaspokajającego pragnienie przy nurcie rzeki Brdy, czy też przy brzegach okolicznych jezior. Równie licznie występuje sarna. Zamieszkuje ona obrzeża lasów, łąki śródleśne, pola uprawne. Ze względu na duże urozmaicenia pożywienia w dolinach rzeki i w pobliżu jezior, jest ona ich stałym mieszkańcem. W zasadzie spotkać można ją na każdym ze szlaków turystycznej wędrówki. Z pozostałych gatunków zwierząt kopytnych okresowo na terenie borów przebywają łoś i daniel. Nie mają one tutaj stałej ostoi. Pospolity jest dzik, którego ślady można spotkać przez cały rok w różnych partiach lasu, szczególnie na siedliskach, gdzie występuje dąb.
Największe drapieżniki puszczy to ryś i wilk. Pierwszy z nich w Borach Tucholskich nie występuje. Wilki natomiast spotkać można jedynie sporadycznie w okresie bardzo mroźnych zim. Żyją tu natomiast lis, kuna, tchórz i łasica oraz spotykana nad Brdą wydra, z upodobaniem polująca na ryby. Nad brzegami rzek i małych jezior spotkać można piżmaka i karczownika. W koronach drzew żyją wiewiórki, koszatki i popielice. W warstwie runa leśnego i ściółki najliczniej występującymi gryzoniami są nornice rude i wielkookie myszy leśne. Na polach śródleśnych występują mysz polna i nornik zwyczajny, na łąkach zaś i w dolinach rzek nornik bury i badylarka. Zając szarak należy do pospolitych mieszkańców polan śródleśnych, pól uprawnych i zarośli. Osobną grupę stanowią drobne ssaki owadożerne oraz nietoperze spotykane w pobliżu siedzib ludzkich.
Licznie reprezentowane są ptaki. Ogólnie można je podzielić na gatunki osiadłe, przylotne oraz te, które można spotkać jedynie na wiosennych i jesiennych przelotach. czasowo przebywają tu głuszec i cietrzew. Zarośla śródpolne i obrzeża lasu zamieszkują bażant i kuropatwa. Grupę stałych mieszkańców stanowią dzięcioły, w tym dzięcioł czarny i zielony. Z innych gatunków ptaków występujących tylko w lasach o charakterze pierwotnym spotykamy muchołówki. Szczególną cechą awifauny jest występowanie licznej grupy drapieżników dziennych, z których oprócz myszołowa, jastrzębi, krogulca i gołębiarza spotkać można polującego orła bielika i orła rybołowa. Z drapieżców występują również kanie – ruda i czarna oraz sokoły – pustułka i kobuz. Z drapieżników nocnych na terenie Borów Tucholskich spotkać można: puchacza, sowę uszatą i płomykówkę, przebywającą często w pobliżu siedzib ludzkich. Bardzo licznie, szczególnie w okolicy Tucholi; występują gawrony, wrony siwe, kawki i sroki. Bardzo rzadko orzechówki. Dość licznymi są kruki, kolorowe ubarwione sójki, różnobarwne kraski, obserwowane tylko na skraju lasu, podobnie jak częstsze od nich dudki. Na obszarze Borów Tucholskich spotyka się wiele ptaków wodnych. Gnieżdżą się tutaj: krzyżówki, perkozy, łabędzie nieme, cyranki i inne gatunki związane ze środowiskiem wodnym. Na swoje podwodne łowy zalatuje tutaj kormoran. Nad rzekami i szybko płynącymi strugami spotkać można klejnot polskiej awifauny – zimorodka. Na obszarach bagiennych żyją żurawie i bociany czarne. Charakterystycznym elementem rozległych łąk jest występujący dość licznie w Borach Tucholskich bocian biały. W dolinach rzecznych i porastających je zaroślach żyją drozdy i słowiki, a na podmokłych łąkach bekasy, czajki, brodźce i derkacze. W podmokłych lasach gnieździ się słonka.
Rzeki, strugi, jeziora na terenie Borów Tucholskich zamieszkuje szereg gatunków ryb. Pospolitymi między innymi są: płoć, karp, węgorz, sielawa, lipień, okoń, lin, karaś, szczupak i pstrąg, co wskazuje na jeszcze stosunkowo czyste wody w rejonie Borów Tucholskich.
Z płazów i gadów najpospolitsze to: zaskroniec, padalec oraz jaszczurka zwinka. Rzadziej występują żmija zygzakowata. Warto też wspomnieć o będących pod ochroną ropuchach oraz pospolitych żabach: wodnej i trawnej, urządzających wiosną wieczorne koncerty. Bogactwo form reprezentuje świat bezkręgowców, w tym duża gama owadów. Wiele z nich zalicza się do gatunków rzadkich.
Wody powierzchniowe Borów Tucholskich
Wody powierzchniowe są obok rzeźby terenu i szaty roślinnej podstawowym elementem krajobrazu Borów Tucholskich. Siec wód powierzchniowych, na którą składają się liczne rzeki i jeziora, jest bardzo bogata. Wszystkie cieki wodne nalezą do lewego dorzecza Wisły, płynąc na południe lub południowy wschód ku pradolinie Wisły, zgodnie z nachyleniem terenu ukształtowanym w epoce lodowcowej. Odprowadzają one swe wody dawnymi szlakami odpływu wód roztopowych, w które obfituje rozległa równina sandrowa. W związku ze znacznym nachyleniem sandru wszystkie rzeki maja stosunkowo duży spadek i często przypominają swym charakterem rzeki typu podgórskiego. Najważniejszymi rzekami odwadniającymi obszar Borów Tucholskich są Brda i Wda zwana Czarna Woda. Rzeki Brda i Wda stanowią główne osie hydrograficzne Borów Tucholskich.
Charakteryzują się one:
· bardzo wyrównanymi stanami i przepływami wód w ciągu roku hydrologicznego,
· względnie wysoką jakością wód w porównaniu do innych rzek Niżu Polskiego,
· dużym udziałem szaty leśnej oraz naturalnych zbiorników wodnych, w obrębie dorzecza,
· zagospodarowaniem i wykorzystaniem wód głównie dla potrzeb rolniczych (nawodnienie łąk systemami kanałów melioracyjnych - Wielki Kanał Brdy i Wdy),
· dogodnymi warunkami tranzytowymi dla turystyki kajakowej - szlaki kajakowe Brdy i Wdy o randze międzynarodowej,
· dużymi spadkami oraz dobrze wykształconymi dolinami, wcinającymi się w otaczające podłoże sandrowe do 10 metrów i głębiej.
Znaczenie gospodarcze rzek Brdy i Wdy ze względu na wielkość zasobów wodnych jak i ich jakość jest bardzo ważne i z tego punktu widzenia zasługuje na wysoki stopień ochrony.

Rzeka Brda jest źródłem wody pitnej dla mieszkańców aglomeracji bydgoskiej, międzynarodowym kajakowym szlakiem turystycznym, źródłem niewykorzystanych w pełni zasobów energetycznych, jak również źródłem wód do nawodnień rolniczych.

Walory hydrograficzne Brdy, takie jak duży obszar dorzecza (4718 km2), znaczny spadek, wynoszący średnio 0,65 m na kilometr długości rzeki, duże możliwości retencji (Brda przepływa przez 72 większe jeziora), zostały wykorzystane dla celów hydroenergetycznych. Efektem tego jest zbiornik zaporowy i elektrownia wodna w Koronowie.

Rzeka Brda wraz z niektórymi dopływami posiada wyjątkowe walory krajobrazowe. Szczególnie interesujący jest odcinek od ujścia Bielskiej Strugi do miejscowości Piła Młyn. Rzeka płynie tu w pięknej dolinie, obramowanej wysokopiennym starodrzewem lasów liściastych. Liczne bystrza i meandry podnoszące atrakcyjność turystyczną rzeki. Podobne walory krajobrazowe posiada Zbrzyca wraz z Kłoniecznica. Kulawa i Młosienica. Interesujący jest zwłaszcza odcinek szlaku wodnego, na którym Zbrzyca przepływa przez dziewięć malowniczo położonych jezior.

Drugą ważna rzeka Borów Tucholskich jest Wda, odwadniająca północno-wschodnie obszary omawianego terenu. Wda ma charakter rzeki nizinno-górskiej. W górnym biegu przepływa przez kilka jezior, z których najciekawsze, a zarazem, największe jest Jezioro Wdzydzkie. Jej wody w środkowym biegu wykorzystuje się do nawadniania dużych obszarów łąk. W dolnym natomiast spiętrzenie wód wykorzystano w Zurze i Gródku do produkcji energii elektrycznej. Najważniejszymi dopływami Wdy są: rzeka Niechwaszcz z Parszczenica i Kałębnice. Święta Struga i Prusina. Powierzchnia dorzecza Wdy wynosi 2345 km2, a całkowita długość rzeki 215 km.

Najpiękniejszy widokowo odcinek Wdy znajduje się między ujściem Brzezianki a miejscowością Tleń, gdzie rzeka wartkim nurtem przedziera się wśród lasów wąskim i krętym, przełomowym korytem. W odległości około 5 km poniżej ujścia Brzezianki tworzy ona pętlę, zwana uroczyskiem "Krzywe Koło". Walory krajobrazowe tego terenu, spotęgowane wspaniałymi fragmentami naturalnych lasów liściastych, dorównuje walorom krajobrazowym najpiękniejszych odcinków Brdy.

Struga Siedmiu Jezior jest niewielka rzeczka, wpadającą do Jeziora Charzykowskiego naprzeciw ujścia Brdy, odwadniająca wyjątkowo ciekawy pod względem przyrodniczym zespól siedmiu bardzo malowniczych jezior leśnych.

Cieki wodne wykorzystano praktycznie przy budowie kanałów: wielkiego kanału Brdy (30 km), kanału Wdy (25 km) i kanału Niechwaszczy, zwanego Mokierskim; regulują one odpływ wód (nawadnianie).

Bory Tucholskie (zwłaszcza ich część środkowa i północna) są obszarem wybitnie jeziornym. Jeziora, najczęściej typu rynnowego, tworzą charakterystyczne systemy łańcuchowe powiązane wspólnym odpływem. Przykładem tego mogą być jeziora na szlaku Zbrzycy i Brdy.

Wszystkie naturalne zbiorniki wodne na obszarze Borów Tucholskich powstały w okresie recesji ostatniego zlodowacenia. Najczęściej spotykanym typem genetycznym są jeziora rynnowe powstałe w wyniku erozyjnej działalności wód lodowcowych. Są to jeziora długie i wąskie, kształtem przypominają doliny rzeczne.

Ułożone są w charakterystyczne ciągi, często poprzedzielane progami i płyciznami. Dna jezior są nierówne i maja liczne przegłębienia,. Ich geneza związana jest właściwie z wodami roztopowymi, płynącymi pod lodem i będącymi pod wpływem dużego ciśnienia hydrostatycznego. Najpiękniejszymi jeziorami rynnowymi na obszarze Borów Tucholskich są: jeziora Charzykowskie i Karsińskie leżące w jednej rynnie, Gwiazdy, Dybrzk, Skąpe i inne.

Wyjątkowym zjawiskiem hydrograficzno-morfologicznym jest rynna a właściwie zespól rynien Jeziora Wdzydzkiego, o różnokierunkowym przebiegu i skomplikowanej topografii dna. Z uwagi na wyjątkowość kształtu, wielkości i niespotykanej pojemności rynna tego jeziora już od dawna stanowiła przedmiot zainteresowania hydrologów.

Często występuje na sandrze jeziora wytopiskowe, powstałe przez wytopienie się izolowanych brył martwego lodu. Jeziora te charakteryzują się niewielka choć zróżnicowana głębokością, nieregularnym, silnie rozwiniętym zarysem linii brzegowej, oraz zaawansowanym procesem zanikania. Przykładami najciekawszymi są jeziora Kruszyńskie, Somińskie i Perzyn.

Na terenie Borów Tucholskich oprócz wymienionych typów jezior spotyka się jeszcze jeziora morenowe, występujące najczęściej w postaci zaokrąglonych niecek (np. Wielewskie). Powstały one w zagłębieniach utworzonych w wyniku nierównomiernej akumulacji lodowcowej.
Nazwa jeziora Powierzchnia w ha Głębokość maks. w m.
WdzydzkieCharzykowskieKarsińskieKryszyńskieSumińskieOstrowiteDybrzkGwiazdyŁąckieLaskaTrzemesznoWielewskieWiejskieKielskieSkąpe 14221348583492403288219218187180180157149140135 5530,520613381620156540,59,52329
Powierzchnia i głębokość większych jezior w regionie Borów Tucholskich (Szukalski 1971)
Swoisty rys krajobrazowi Borów Tucholskich nadają bardzo liczne, niewielkie, bezodpływowe jeziorka, tzw. "oczka", powstałe przez wytopienie niewielkich brył martwego lodu w akumulacyjnych osadach lodowych. Najmniejsze z nich to jeziorka dystroficzne, tzw. "suchary', okolone nasuwającym się na taflę wody płem torfowców. Naturalne zarastanie tych jezior prowadzi do powstania niewielkich torfowisk przejściowych i wysokich - typowego elementu krajobrazu zalesionych obszarów Borów Tucholskich. Większe z tych "oczek" stanowią jeziora o dość zróżnicowanej trofii: charakteryzują się one bardzo czysta wodą oraz specyficzną roślinnością, nie spotykana w innych typach jezior. Sa to jeziora lobeliowe. Liczne skupienie tego typu jezior na terenie Borów Tucholskich podkreśla jego unikalne walory krajobrazowe.

Największym i najgłębszym jeziorem na omawianym terenie jest jezioro Wdzydze. Wiele jezior charakteryzuje się swoistym pięknem. Współtworzą je urozmaicona linia brzegowa, mnogość wysp, stromizny brzegów, często obramowanych wysokopiennym lasem.

Zbiorniki wodne oraz sieć cieków powierzchniowych stwarzają atrakcyjne, naturalne warunki dla rozwoju turystyki, zwłaszcza wodnej.
Atrakcje turystyczne
Bory Tucholskie stanowią niezwykle atrakcyjny teren dla różnych form turystyki i wypoczynku. Prezentowane na tej stronie miejsca warte odwiedzenia to tylko skromna cześć atrakcji, jaka czeka na turystów w Borach Tucholskich.
1. Ścieżka Przyrodniczo – Dydaktyczna „Jelenia Wyspa”, która znajduje się w Nadleśnictwie Tuchola na trasie Tuchola – Tleń. Ścieżka prezentuje charakterystyczne zbiorowiska roślinne występujące na terenie Borów Tucholskich oraz niektóre zagadnienia z zakresu ochrony przyrody i prowadzenia gospodarki leśnej. Długość trasy wynosi ok. 3,5km, czas zwiedzania ok. 3h. Ścieżka wyposażona jest w urządzenia turystyczne oraz tablic poglądowe. W roku 1996 Nadleśnictwo opracowało i wydało przewodnik dla ścieżki. W roku 1998 została zbudowana wieża widokowa usytuowana nad największym torfowiskiem niskim w Borach, która umożliwia obserwację wyjątkowych walorów przyrodniczych bagien. Ścieżkę można zwiedzać indywidualnie, zorganizowane grupy oprowadza przewodnik.
2. Park dendrologiczny „Nad Stążką”, który również znajduje się w Nadleśnictwie Tuchola. Na obszarze 2.61 ha zgromadzonych jest ok. 150 gatunków i odmian drzew i krzewów. Wytyczone alejki oraz przejście pomostem na terenie zabagnionym, trwałe oznaczenia gatunków drzew i krzewów, a także licznie rozmieszczone ławki, umożliwiają miłe spędzenie czasu. Na terenie Parku znajduje się też „Letnia klasa” – pomieszczenie, w którym dzieci i młodzież mogą kontynuować zajęcia terenowe „pod dachem”

3. Nadleśnictwo Woziwoda – Ścieżka Przyrodniczo – Leśna, znajduje się na trasie Tuchola – Czersk. Nadleśnictwo Woziwoda stanowi serce Borów Tucholskich i należy do wyjątkowych pod względem wartości przyrodniczo – leśnych. Dbałość o zachowanie przyrody jest integralną częścią działania i pracy wszystkich leśników. Ścieżka przyrodnicza powstała na terenie Nadleśnictwa przedstawia wybrane, ciekawe fragmenty Borów Tucholskich. Ukazuje część działań leśników zmierzających do zachowania i ochrony zasobów leśnych. Ponadto przedstawia zasady gospodarki leśnej w powiązaniu z ochroną środowiska. Znaczna część ścieżki przebiega przez nowo utworzony rezerwat krajobrazowy „Dolina Rzeki Brdy”. Ścieżka zawiera 13 przystanków, a łączny czas przemarszu wynosi 3 godziny.
4. Akwedukt w Fojutowie – znajduje się przy trasie Tuchola – Czersk, obok Legbąda. Wzniesiono go w połowie XIX w. – krzyżują się tu dwie rzeki: Czerska Struga i Wielki Kanał Brdy. Akwedukt wzorowany jest na rzymskich kanałach – rurociągach zbudowanych na arkadach. Wykonano go z żółtej cegły i kamieni łączonych wapnem, a w dnie kanału uszczelnionych lepikiem, watą szklaną i papą. Akwedukt ten zaliczyć można niewątpliwie do niepowtarzalnych walorów krajobrazowych w Polsce. Także na Małym Kanale Brdy istnieje akwedukt (w okolicy Barłogów)
5. Kręgi kamienne w Odrach – unikalny rezerwat archeologiczno – przyrodniczy, znajdujący się na powierzchni ok. 16 ha. Rezerwat kryje niezupełnie jeszcze wyjaśnioną zagadkę pradziejów ziemi pomorskiej w formie 10 tajemniczych kręgów o układzie koncentrycznym. Utworzone z olbrzymich i średnich kamieni narzutowych wyrastają na 70 cm ponad powierzchnię ziemi. Szacuje się, że kręgi te pochodzą z I-III w. n.e. – czyli okres rzymski. Zbadane groby znajdujące się obok kręgów zawierały liczne ozdoby srebrne i złote a także ceramiki i przedmioty codziennego użytku. Kręgom przypisywano także znaczenie kosmologiczne – używano ich prawdopodobnie do określania pór roku.
6. „Cisy Staropolskie im L. Wyczółkowskiego” – jeden z najstarszych rezerwatów w Europie. Jest to jedna z największych osobliwości Borów Tucholskich i całej Polski. Rezerwat zajmuje powierzchnie ok. 85 ha i rośnie w nim 3559 cisów w tym 623 są już martwe. Cis jest drzewem wielowiekowym, wiecznie zielony, jest rośliną dwupienną. Najstarsze drzewo rezerwatu „pamięta” z pewnością czasy Chrobrego i dlatego zostało nazwane jego imieniem.
7. Spływ wodny Brdą- jest to niewątpliwie jedna z głównych atrakcji w Borach Tucholskich, zapewniająca wspaniałą przygodę oraz niezapomniane wrażenia. Na Brdzie od 1928r. odbywają się Międzynarodowe Spływy Kajakowe. Rzeka odznacza się dobrą dostępnością komunikacyjną. Można nią spływać na dowolnych odcinkach. Dostępna jest dla wycieczek kajakiem od Nowej Brdy do ujścia. Łączna długość trasy to 238km. Trasę szlaku można przebyć w ciągu 10-14 dni.
8. Uroczysko „Piekiełko” – położone nad rzeką Brdą, 3 km na południe od Tucholi, uznane przez turystów za niezwykłą atrakcję. Brda przepływa tutaj krętym korytem , tworzy liczne zakola, przekrój jej doliny jest niesymetryczny i widoczne są liczne erozyjne podcięcia brzegów. Dno rzeki jest wysłane piaskami i licznymi głazami. Wzdłuż rzeki spotkać można również różnorodną florę, zaś dochodzące niekiedy promienie słoneczne zwiększają urok tego odcinka leśnego. Całość stwarza niepowtarzalny nastrój nazywany od dawna przez turystów "Piekiełkiem". Godzi się tutaj nadmienić, iż przy nadleśnictwie Świt znajduje się 5 około siedemset - letnich dębów o obwodzie 251 - 446 cm - pomników przyrody, zwanych wisielczymi ponieważ tędy prowadził "szlak napoleoński". 2 km na północ, w Rudzkim Moście wzniesiono w maju 1986 r. monumentalny żelbetonowy pomnik - wycięty krzyż, na miejscu egzekucji jesienią 1939r. w obecności "Kata Pomorza" - gdańskiego "gauleitera' Alberta Forstera 560 mieszkańców miasta i byłego powiatu
Parki krajobrazowe
W rejonie Borów Tucholskich zostały utworzone cztery parki krajobrazowe - Wdzydzki Park Krajobrazowy, Tucholski Park Krajobrazowy, Zaborski Park Krajobrazowy oraz ostatnio Wdecki Park Krajobrazowy. W sferze projektów jest Krajeński Park Krajobrazowy
Wdzydzki Park Krajobrazowy obejmuje jezioro Wdzydzkie i kilka mniejszych jezior otoczonych borami. Leśno-pojezierny obszar parku wyróżnia się nieprzeciętnym pięknem krajobrazu. Szata roślinna parku jest różnorodna i dobrze zachowana. W pełni wykształcona jest roślinność wodna i torfowiskowa. Dominującymi zespołami w szacie leśnej są bory świeże i chrobotkowe. Częsty jest bór bagienny, zajmujący jednak małe powierzchnie. Rośnie również, kwaśna dąbrowa, spotyka się łęgi olchowo- jesionowe, olsy oraz grądy.
Tucholski Park Krajobrazowy leży między Tucholą a Czerskiem. Obszar ten jest prawie w całości zalesiony. Jedynie w dolinach rzek spotkać można łąki kwaśne lub uprawy polowe. Przez teren parku przepływa rzeka Brda w swym najatrakcyjniejszym odcinku doliny, otoczonej pięknymi lasami liściastymi, wśród których nierzadko spotkać można okazałe dęby i lipy uznane za pomniki przyrody. Równie malowniczymi rzekami są dopływy Brdy - Bielska Struga, Stążka, Ruda i inne. Ciekawym elementem krajobrazu są jeziora. Niektóre o bardzo czystej wodzie, jak jezioro Śpierewnik - inne - w różnych stadiach lodowacenia z dobrze wykształconą różnorodną roślinnością, z wieloma rzadkimi gatunkami flory, jak np. jezioro Zdręczno.
Zaborski Park Krajobrazowy należy do najciekawszych pereł krajobrazu w Polsce Okolica ta swoje piękno zawdzięcza niezwykłej rzeźbie terenu, bogactwie jezior, mozaice środowisk leśnych, polnych i torfowiskowych. ZPK powstał w lutym 1990 r. i jest położony na północno - zachodnim krańcu Borów Tucholskich; jego powierzchnia wynosi 31279 ha, a strefa ochronna zajmuje dalsze 7536 ha. Obszar na którym jest położony park, został ostatecznie ukształtowany przez najmłodsze zlodowacenie bałtyckie, Dlatego też występują tutaj bardzo zróżnicowane polodowcowe formy rzeźby terenu w postaci dolin, rynien i oczek wodnych, które w połączeniu z pagórkami wydm tworzą niepowtarzalny krajobraz. Porośnięte borami sosnowymi tereny (71% powierzchni) oraz liczne jeziora, strumienie, rzeki (13% powierzchni) mają znaczący wpływ na klimat okolicy. Czyste, nasycone olejkami eterycznymi powietrze to prawdziwy balsam dla organizmu ludzkiego. Na terenie parku znajdują się 53 jeziora, a największe z nich to Jezioro Charzykowskie, znany w kraju ośrodek sportów wodnych. Dobrze rozwinięta jest tu także sieć strumienie i rzek z perłą polskich wód nizinnych; Brdą i jej dopływem Zbrzyca. Lasy parku to głównie drzewostany sosnowe z dobrze rozwiniętą warstwą mchów i porostów. Najciekawsi przedstawiciele świata roślin to: zimozioł północny, bożyna czarna, kłoć wiechowata, storczyki i widłaki. Równie interesująca jest flora jezior lobeliowych i śródleśnych torfowisk. Prawdziwym rarytasem botanicznym są porosty, których doliczono się tu 250 gatunków, z tego 100 jest wpisanych do "Czerwonej Księgi" jako gatunki ginące. Wiele z nich jest wskaźnikiem niezwykłej w skali Europy czystości powietrza. Bogata jest również fauna parku, której przedstawiciele znajdują tu dogodne warunki bytowania. teraz ZPK zamieszkuje 43 gatunki ssaków, 120 gatunków ptaków, a ponadto kilka gatunków płazów i gadów. Niezwykle osobliwymi przedstawicielami świata zwierzęcego są: żółw błotny, orzeł bielik, puchacz, zimorodek, żuraw, bóbr, nietoperze. Nieodłącznym motywem krajobrazu parku są obiekty architektury sakralnej i użytkowej. Najcenniejszym i najstarszym zabytkiem jest drewniany Kościół w lesie z 1650r. Godne uwagi są również kościoły w Swornychgaciach i Charzykowych. Tu i ówdzie spotyka się stare dworki szlacheckie, chałupy podcieniowe, stodoły, drewutnie, wozownie, torfniki, a w ich otoczeniu piece chlebowe i żurawie studzienne. Nie należy zapominać także o licznych kapliczkach przydrożnych nazywanymi "Bożymi Mękami", których bogactwo form świadczy o zdolnościach twórców ludowych tego terenu.
Wdecki Park Krajobrazowy - obejmuje obszar w przeważającej części zalesiony, w nieznacznym stopniu zamieszkały, obfitujący w czyste jeziora, rzeki i cieki wodne, o bogatej florze i faunie. Przez teren parku przepływa silnie meandrująca rzeka Wda w głębokiej dolinie, obramowanej pięknymi lasami liściastymi z okazałymi pomnikami dębami i lipami. Na obszarze przyszłego Wdeckiego Parku Krajobrazowego zostało utworzonych osiem parków krajobrazowych.
Zespół Krajeńskich Parków Krajobrazowych - (projektowany) - leśnicy, przyrodnicy i naukowcy zwracają uwagę na dalsze tereny, których wartość odpowiada kryteriom poddania ich różnorodnym formom prawnej ochrony przyrody. Proponuje się utworzenie Krajeńskiego Parku krajobrazowego. Park Krajobrazowy - jako przestrzenna forma ochrony przyrody, byłby najbardziej odpowiedni dla promocji walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych Krajny. Na obszarze Krajny w części bydgoskiej istnieją 3 rezerwaty przyrody: "Wąwelno" - leśny fragment lasu liściastego z okazami sędziwych buków i jesionów i stanowiskami jarzęba brekini. "Gaj Krajeński" - leśny fragment drzewostanu bukowo-dębowego i "Lutowo" - leśny fragment boru bagiennego. Projektuje się utworzenie 6 nowych rezerwatów przyrody.
Historia terenu Borów Tucholskich
Terytorium Borów Tucholskich posiada ślady wczesnego zasiedlenia. Najstarsze wykopaliska pochodzą z epoki kamiennej. W okresie neolitu pojawiła się tu ludność pochodzenia naddunajskiego, przynosząc ze sobą znajomość rolnictwa, hodowli zwierząt domowych i garncarstwa. Prasłowiańska kultura łużycka opanowała Bory w epoce brązu i żelaza. Na obszarze tym rozwinęła się grupa kaszubska, a częściowo także wschodniowielkopolska. W okresie kształtowania się państwowości polskiej Bory stanowiły własność książąt pomorskich, którzy w czasach Bolesława Krzywoustego posunęli swe podboje aż po dorzecze Noteci, tocząc ze zmiennym szczęściem wojny z Piastowiczamii.

W skutek zdradzieckiego zagarnięcia Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków w 1309r. Bory Tucholskie przez blisko 160 lat znajdowały się pod jarzmem Zakonu. Okres ten wypełniło szereg procesów i wojen. Skazanie Zakonu w procesach inowrocławskim (1321r. I Warszawskim (1339r.) na zwrot Polsce Pomorza nie dało żadnych efektów. Także walki w okresie „wielkiej wojny” (1409-13411r.) nie przynosiły trwałych rezultatów. Ostatecznie rozgromienie Zakonu nastąpiło dopiero w okresie wojny 13-letniej. W wyniku II pokoju toruńskiego bory weszły w skład nowo utworzonego województwa pomorskiego i stanowiły własność królewskich starostów, zwłaszcza tucholskiego i świeckiego. Po krótkim, przypadającym na 2 poł. XV i XVI w., okresie rozwoju gospodarczego wojny szwedzkie doprowadziły je do kompletnej ruiny. W walce o niepodległość Borów do kompletnej ruiny. W walce o niepodległość Borów udział brały także oddziały partyzanckie, a niebywałą brawurą odznaczył się słynny rotmistrz Michałko z Tucholi, uwieczniony przez Sienkiewicza w „Potopie”. Przemarsze wojsk obcych, kontrybucje, epidemie a także niewłaściwa gospodarka starostów i szlachty nie pozwoliły już na dźwignięcie się tej ziemi z upadku aż do końca Rzeczypospolitej Szlacheckiej. W wyniku I rozbioru przechodzą Bory wraz z całym Pomorzem pod zabór pruski, by dopiero po 148 latach w styczniu 1920r. Uzyskać znów niepodległość i wejść w skład ówczesnego województwa pomorskiego.

Mimo, iż Bory Tucholskie nie były bezpośrednim terenem walk partyzanckich w okresie zaboru, to jednak mieszkańcy ich brali udział zarówno w przygotowaniach do powstania w 1846r. jak i Wiosny Ludów w 1848r.

Wrzesień 1939r. zapisał się krwawymi walkami tzw. Bitwy granicznej. Zgrupowane tu oddziały armii „Pomorze”, m.in. Pomorska Brygada Kawalerii, 9 i 27 Dywizja piechoty, bataliony Obrony Narodowej i inne jednostki, odegrały niepoślednią rolę przyjmując na siebie w okresie bitwy granicznej ciężar obrony kraju przed wojskami hitlerowskimi i stoczyły bohaterskie bitwy m.in. pod Krojantami, Świekatowem, Krupocinem i Franciszkowem, Bukowcem oraz Grupą.

W latach 1939-1945 Bory Tucholskie wraz z całym Pomorzem stały się terenem szczególnej eksterminacji miejscowej ludności polskiej. Ponad 21 tyś. Osób zostało zamordowanych, a tysiące zginęło bez wieści. Do najstraszniejszych miejsc kaźni należały: teren żwirowni k. Grupy (gdzie zamordowano ok. 10.000 osób), Luszkówko k. Pruszcza (gdzie zginęło ok. 3000 osób), rowy na polach igielskich k. Chojnic (gdzie śmierć znalazło ok. 3000 osób) oraz ponad 50 innych miejsc.

Terror i działalność eksterminacyjna okupanta spotkały się z powszechnym odruchem samoobrony miejscowej ludności. Jeszcze w 1939r. powstały w Borach i na wybrzeżu zalążki pierwszych organizacji konspiracyjnych jak: Organizacja Wojskowa Młodzieży Kaszubskiej, grupy Grunwald i Rota. Te i szereg mniejszych, rezygnując z samodzielnej działalności weszły z biegiem czasu w skład powstałych nieco później: Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”, Armii Krajowej, Polskiej Armii Powstania, a od połowy 1944r. także do grup desantowych i Dywizji WP im. Tadeusza Kościuszki prowadzonej na szeroką skalę akcji wywiadowczej i jeńców, toczono także poprzez specjalne oddziały bezpośrednią walkę zbrojną z okupantem m.in. dezorganizując transporty wojskowe, niszcząc samoloty na lotniskach czy likwidując ugrupowania SS i Gestapo.

Ps . Praca oceniona na 5+ do 6 zabraklo wg nauczycirela rysunkow. informacje pełne i wyczerpujące.