Treści ideowe w dramacie "Noc listopadowa" Stanisława Wyspiańskiego.

Wątek powstania listopadowego stanowił jeden z częściej poruszanych przez Stanisława Wyspiańskiego tematów. Dramatopisarz poświęcił mu „Warszawiankę” i „Lelewela”. „Noc listopadowa” stanowi trzeci utwór oparty na tym doniosłym wydarzeniu. Innym ważnym czynnikiem, który wpłynął na powstanie dramatu, była trzydniowa wizyta poety w Warszawie na przełomie stycznia i lutego 1898 r. z okazji wystawy jego kartonów witrażowych. Wrażenia, jakich wówczas doznał, odegrały dużą rolę przy tworzeniu dramatu. „W zakres wizji dramatycznej zostało wciągnięte całe otoczenie Parku Łazienkowskiego: pałac, pomnik Jana III, teatr na wyspie, Belweder.” Można nawet stwierdzić, że ten utwór zrodził się między innymi z zachwytu poety nad Łazienkami.

W konstrukcji dramatu uderza fakt odmiennego potraktowania przez Wyspiańskiego anegdoty historycznej. W porównaniu do „Warszawianki” i „Lelewela” jego stosunek do historii jest tu znacznie elastyczniejszy. Odnajdujemy tu skonstruowaną własną wizję, wykreowany twór, przefiltrowany przez osobowość i wyobraźnię autora, dla którego jednym z wielu materiałów i tworzyw były wydarzenia z nocy 29 listopada. Spowodowane jest to wieloplanowością dramatu, jako główną cechą konstrukcji. Utwór zbudowany jest na podstawie osobistej interpretacji historii i ożywienia konkretnego terenu. Historia i przestrzeń są ściśle ze sobą powiązane i przeplatają się nawzajem. Pomiędzy nimi, a w zasadzie ponad nimi, równocześnie rozgrywa się wątek mityczny. Rezultatem zastosowania takiej konstrukcji jest wzajemne przenikanie się treści historycznych z mitycznymi. Można to uznać za pewnego rodzaju "interpretację historii przez mit".

Wątek historyczny jest ściśle związany z powstaniem z 1830 roku, a dokładnie z jego wybuchem i opowiada o wydarzeniach z nocy z 29 na 30 listopada, odgrywających się na dwóch planach – w Łazienkach i w mieście. Właśnie w tych miejscach możemy poznać jak poszczególne persony i sceny dramatu zależne są od Historii powstania listopadowego St. Barzykowskiego oraz Powstania narodu polskiego M. Mochnackiego, z których to autor czerpał wiedzę historyczną. Z lektury tej wysnuł Wyspiański wniosek o nieuniknioności powstania, a rozkazy o wysłaniu wojska polskiego na zachód i specjalne uprawnienia dane Wielkiemu Księciu Konstantemu dla tłumienia powstania tylko przyspieszyło wybuch. Zaś historia skazania Łukasińskiego odbierała konspiratorom ze Szkoły Podchorążych Piechoty wszelkie nadzieje na kompromisowe załatwienie sprawy. Przyczyny wybuchu powstania ukazane są wielowątkowo: okrucieństwo cara, tchórzostwo księcia Konstantego, system szpiegowski, jak również ślepe działania spiskowców wypuszczających z rąk Konstantego, omyłkowo zabijających powszechnie szanowanego generała Nowickiego, odstępstwo od idei powstania generałów Krasińskiego i Potockiego oraz niezdecydowanie typowanego na wodza Józefa Chłopickiego.
Utwór stanowi obraz wczesnych godzin powstania początkowego zrywu podchorążych oraz napotkanych przeszkód, pierwszych niepowodzeń, zawodu sprawionego przez wodzów i polityków, a także podziału społeczeństwa polskiego, niezdolnego do konsekwentnej walki o niepodległość. Ten ostatni problem podkreśla Pallas-Atena, wspominając o istnieniu w ówczesnej Polsce dwóch narodów walczących ze sobą, narodu ludzi bezwzględnie oddanych sprawie odzyskania wolności i narodu ludzi nieufnych, niewierzących w powodzenie rewolucji:

„Naród będzie walczył z narodem.
Dałam im szczęścia błysk przez chwilę.
Nieszczęść dopełnią sami...”

Płaszczyzna nadprzyrodzona jest traktowana przez Wyspiańskiego w dramacie w szczególny sposób. Używa on bowiem postaci mitologicznych jako środka artystycznego , za pomocą którego wyraża „złożone sploty uczuć i myśli”. Istoty te nie były ani duchami, wywołanymi zaklęciem, ani symbolami alegorycznymi, mogły być dla ludzi widzialne: objawiać im się we śnie lub na jawie, pomagać w działaniu lub krzyżować ich plany. Zarówno mity, jak i postacie mityczne nie są jednorodne. Jednym z najbardziej powszechnych i ogólnodostępnych źródeł, które oddziaływały na poetę, były eposy Homera. Oprócz bohaterów homeryckiej mitologii pojawiają się też inne postacie – Demeter z córką Korą czy Niki, lecz przedstawione nie jako boginie zwycięstwa, ale śmierci i tragizmu. Bóstwa Homerowego Olimpu uczestniczyły w intrydze stworzonej przez Wyspiańskiego. Ich machinacje są jakby ludzkie, też naiwne i elementarne, a jednocześnie bezlitosne, jeśli zważyć na los ludzi, którzy byli dla bogów tylko nic nie znaczącą igraszką.

W dramacie Pallas jest personifikacją walki powstańczej i podstępu , bóg Ares to uosobienie bezmyślnej walki, wszystko jedno po czyjej stronie, byle czuć zapach krwi. Doskonale unaoczniono ten aspekt w scenie, gdy przez Krakowskie Przedmieście maszerują wojska generała Żymirskiego pod rozkazy Konstantego do Belwederu, a wśród nich bóg wojny. Podczas tego pochodu tylko porucznik Czechowski opuszcza szeregi i zbacza do Arsenału, by wykonać sensowny plan i opanować skład amunicji. O nim właśnie mówi Atena – „On jeden usłyszał mój głos potajemny...”, bogini stanowiąca kwintesencję rozumu działań wojennych, a zarazem przeciwieństwo cech Aresa reprezentowanych poprzez wahania Chłopickiego, subordynację Krasickiego i Potockiego. Pallas pojawia się w dramacie od samego początku akcji w Szkole Podchorążych, kiedy to wzywa zaklęciem Niki. I od razu też zaognia się konflikt między „Nike Napoleonidów”, która popierała otwartą walkę, a Pallas nie znającą zastrzeżeń rycerskich. W ten sposób ujawnił się antagonizm między starszym pokoleniem Napoleonidów, a pokoleniem młodszym, reprezentującym rodzącą się demokrację i walkę o wolność. Nike ustępuje wobec argumentów Ateny, czyli na scenie przedstawiono następny dzień po powstaniu – rząd i konserwatywne społeczeństwo poddało się faktom i ujęli powstanie w swoje ręce. Pallas staje się natchnieniem Piotra Wysockiego i przewodzi rozbrajaniu pułków rosyjskich. Wszystko co ponadprzeciętne jest jej dziełem, lecz nie udaje jej się zapanować nad umysłami całego społeczeństwa. Nie słucha jej również Ares, jak nie słucha głosu rewolucji generalicja w dniu wybuchu powstania, więc bogini postanawia podejść Aresa podstępem i uśpić go miłością. Bóg śpiący to sen narodu, który mógł zdobyć się na dużo większe poświęcenie „... Ares spał w milionach dusz ludu, powstanie skazane było na akcję samej armii”.

Oprócz opisanego powyżej motywu starcia bogów, zobrazowany został w „Nocy listopadowej” mit eleuzyński, stanowiący najważniejszą myśl przewodnią utworu. Kora, córka bogini urodzaju Demeter, tylko przez wiosnę i lato przebywa na ziemi. Na pół roku musi schodzić do Krainy Umarłych, gdzie zasiada na tronie poślubiona Hadesowi. Udaje się tam każdego roku, aby przechować nasiona roślin na wiosnę. Kiedy widzimy Korę pod pomnikiem Sobieskiego, to razem z powstańcami jesteśmy świadkami pożegnania córki z matką. Poprzez postać Kory wyraża się duch stojących na moście buntowników, którzy śnią tę wizję. Wiedzą oni, że za chwilę mogą zginąć, lecz ich uczucia i poświęcenie nie pójdą na marne. Ziarna ich patriotyzmu zostaną przechowane i wzejdą „gdy przyjdzie czas”. Powstanie rozniecone przez Atenę nie było pomyłką, bowiem „... gdy już odejdą łodzią Charona wszyscy polegli, gdzieś w podziemiu tlić się będzie ogień przyszłego życia narodu, bo nie ma przyszłości bez poświęceń i ofiar. Nawet klęska staje się zaczynem przyszłych czynów heroicznych, przyszłych zmagań i zwycięstw.” Słowa Kory wyraźnie wskazują założenia i poglądy ideowe Wyspiańskiego:

„Wieki i lata, co przyjdą,
żyć będą ziaren tych treścią.
[...]
Pokoleniom ostawię czyny,
po ojcach wielkich – wielkie wskrzeszę syny –
kiedyś – będziecie wolni.”

Głównym i zasadniczym zagadnieniem dramatu jest wybuch powstania, jego przebieg i szukanie przyczyn upadku. Wątek mitologiczny związany ściśle z całą akcją powstańczą, ma charakter komentarza. Nie jest on dodatkiem upiększającym, ale pogłębia zagadnienia i rozszerza perspektywy dramatu, nadaje mu charakter ogólnoludzki. Powstanie listopadowe nabiera w tym świetle aspektu problemów wiecznie stających przed ludzkością – sensu walki, sensu śmierci, znaczenia heroizmu i mądrości politycznej.


Bibliografia:
1. „Noc listopadowa” Stanisław Wyspiański - Wydawnictwo Literackie
2. „Stanisław Wyspiański” Alicja Okońska – Wiedza Powszechna Warszawa 1975
3. „Stanisław Wyspiański dramaty o powstaniu listopadowym” – Biblioteka Narodowa