Żydzi w Polsce

Początkowa nazwa członków plemienia Judy, należącego do wspólnoty plemiennej pochodzenia semickiego (12 plemion izraelskich), stopniowo rozszerzona na wszystkich wyznawców judaizmu. Dzieje Żydowskie były związane pierwotnie z obszarem Palestyny, dokąd przybyli w XIII w. p.n.e.; utworzone w XI w. p.n.e. królestwo Izraela zawdzięczało rozwój królom: Dawidowi oraz Salomonowi (zbudował w Jerozolimie świątynię); od VIII w. p.n.e. Palestyna była kolejno pod panowaniem Asyrii i Babilonii (babilońska niewola), imperium perskiego oraz Aleksandra III Wielkiego; w II w. p.n.e. zamieszkane przez Żydów obszary Palestyny uzyskały niepodległość (rządy Machabeuszów), od 63 r. p.n.e. podlegały Rzymowi jako państwo sprzymierzone, zaś w 6 r. n.e. stały się rzymską. prowincją (Judea); w tym okresie w Palestynie żyło ok. 2,5 mln Żydów, w innych krajach ok. 5,5mln. Rzymianie, tłumiąc powstanie żydowskie 66–7 n.e., zburzyli Świątynię Jerozolimską, a po klęsce 132–135 wygnali z Judei prawie całą żydowską ludność.
W okresie trwającego odtąd „wielkiego rozproszenia” życie Żydów rozwinęło się w krajach Bliskiego Wschodu i basenu Morza Śródziemnego. Przemieszanie się Żydów z ludnością krajów osiedlenia doprowadziło do powstania wśród nich kilku grup etniczno-kulturowych, z których najważniejsze tworzyli: Sefardyjczycy i Aszkenazyjczycy; w codziennej egzystencji decydującego znaczenia nabrały sprawy religii, jako wyróżnika odrębności Żydowskiej, rosła też rola duchowych przywódców tej społeczności (rabin). Centrum życia umysłowego stała się w V w. gmina w dawnej Babilonii, gdzie powstała jedna z wersji Talmudu . W niektórych rejonach pod panowaniem islamu Żydzi znaleźli dogodne warunki do aktywności społecznej i zawodowej, co spowodowało odrodzenie żydowskiej kultury. W państwach chrześcijańskich we wczesnym średniowieczu mieli utrudniony dostęp do ziemi, zajmowali się, więc głównie handlem oraz lichwą. Władcy świeccy przeważnie doceniali ekonomiczną działalność Żydów i zapewniali im opiekę. Zmiana nastąpiła w okresie wypraw krzyżowych, które spotęgowały fanatyzm religijny, a nasilające się nastroje antyżydowskie miały podłoże wyznaniowe i ekonomiczne (reakcja na działalność żydowskich lichwiarzy). Prześladowaniom towarzyszyło wprowadzanie ograniczeń prawnych (m.in. nadawanie miastom przywileju De non tolerandis Judaeis — prawa usuwania Żydów poza mury miasta. W XIII– XV w. Żydzi zostali wygnani z Anglii (1290), Francji (1306 i 1394), Hiszpanii (1492), Portugalii (1496); ich głównymi miejscami zamieszkania stały się Polska i imperium osmańskie. U schyłku średniowiecza społeczność żydowska, zepchnięta do duchowego i fizycznego getta, skupiła się na problemach własnego życia, tworząc tolerowane przez państwo formy samorządu (gminy żydowski posiadały m.in. w swej gestii kwestie podatków, szkolnictwa i części sądownictwa).
Poprawa położenia Żydów nastąpiła w XVIII w.; pod wpływem idei oświecenia kolejne państwa zaczęły znosić ograniczenia wobec Żydów (m.in. 1786 Szwecja, 1787 USA). Rewolucja francuska 1789–99, a następnie kodyfikacje napoleońskie, przyczyniły się do upowszechnienia idei równouprawnienia Żydom, którzy otrzymali pełnię praw obywatelskich we Francji (1791), Belgii (1830), we Włoszech (1870), w Niemczech (1871) i w Szwajcarii (1874). Społeczności żydowska w zachodniej i środkowej Europie (w XIX w. ok. 7 mln) zaczęły uczestniczyć w życiu kulturalnym krajów osiedlenia, a emancypacja szła w parze z konwersją religijną i asymilacją narodowo-kulturalną; aktywizacji Żydów i ich nasilającej się obecności w życiu politycznym i kulturalnym towarzyszył jednocześnie rozwój antysemityzmu.
Żydzi we wschodniej Europie (Rumunia i Rosja) podlegali wciąż dyskryminacji prawnej i prześladowaniom (pogromy). Życie Żydów koncentrowało się tutaj nadal w gettach, gdzie rozwijały się nowe prądy umysłowe i duchowe (chasydyzm, haskala). W końcu XIX w. powstał ruch zw. syjonizmem, traktujący Żydów jako odrębny naród i dążący do jego laicyzacji, który zasadnicze rozwiązania problemu żydowskiego widział w utworzeniu w Palestynie narodu państwa żydowskiego.
I wojna światowa dotkliwie zakłóciła egzystencję Żydów wsch. (przesiedlenia i krwawe prześladowania na ziemiach ukraińskich, polskich i białoruskich 1917–20). Po zwycięstwie rewolucji październikowej 1917 Żydzi rosyjscy uzyskali równouprawnienie; otrzymane prawa nie dotyczyły jednak praktykowania religii oraz swobody wyrażania aspiracji narodowych; system sowinistyczny niejednokrotnie zajmował postawę antysemicką, aczkolwiek wśród przywódców rewolucji rosyjskiej. i w aparacie władzy ZSRR obecni byli politycy narodowości żydowskiej.
Pod wrażeniem nasilania się nastrojów nacjonalistycznych we wschodniej i środkowej Europie reprezentacja żydowska na konferencji pokojowej w Paryżu (1919, w tym okresie ogólna liczba Żydów wynosiła ok. 18 mln) przeforsowała projekt międzynarodowej ochrony praw mniejszości narodowych, co nie zapobiegało aktom dyskryminacji i pogromom Żydów (m.in. w Polsce i Rumunii). Od 1933 głównym źródłem rasistowskiego antysemityzmu stała się III Rzesza, w której Żydzi (w większości zasymilowani, stanowili ok. 0,6% ludności kraju) utracili 1935 prawa obywatelskie (norymberskie ustawy). Za przykładem Niemiec ustawy antyżydowskie wprowadzono m.in. w Rumunii (1937), we Włoszech (1938), na Węgrzech (1938), a także w Austrii po Anschlussie (1938) oraz w Protektoracie Czech i Moraw (1939) i Słowacji (1940). Pełnię swych zbrodniczych zamiarów wobec Żydów (naszkicowanych przez A. Hitlera w Mein Kampf) ujawnili naziści po wybuchu II wojny świat.; wykorzystując fakt, iż w wyniku podbojów 1939–41 pod władzą Niemiec znalazło się ok. 7,8 mln Ż., 1941 przystąpiono do realizacji „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, w wyniku którego do końca wojny zgładzono ok. 6mln Żydów europejskich (z czego ok. 4 mln w ośrodkach zagłady). Eksterminacją objęto wszystkich Żydów i osoby pochodzenia żydowskiego (do 3 pokolenia), niezależnie od wieku oraz przynależności społecznej i zawodowej, zadając żydowskiej kulturze duchowej i materialnej w Europie ogromne i przeważnie nieodwracalne straty.
Tragedia Żydowska w Europie umocniła determinację ruchu syjonistycznego, który 1917 uzyskał od Wielkiej Brytanii obietnicę utworzenia w Palestynie żydowskiej siedziby narodowej (tzw. deklaracja Balfoura); pod wpływem tragedii Holocaustu ONZ uchwaliła (1947) rezolucję o podziale Palestyny (sprzeciwiły się jej państwa arabskie), umożliwiając utworzenie 1948 państwa Izrael. Palestyna przekształciła się ponownie, po ponad 2 tys. lat, w centrum polityki i kultury życia Żydów, choć ponad 70% tej społeczności zamieszkuje nadal inne rejony świata: 1996 na ogólną liczbę ponad 13 mln Żydów, w Ameryce znajdowało się ok. 6,5 mln (w USA ok. 5,8 mln), w samym Izraelu — 4,3mln; 1989 w ZSRR było 1,4mln Żydów.