"Potop" powieścią "ku pokrzepieniu serc".

Zasadniczo przed całą "Trylogią", a nie tylko przed "Potopem", stały następujące cele:
- rozpropagowanie i poszerzenie wiedzy o historii XVII w.;
- ukazania wielkości dawnych wydarzeń i świetnej przeszłości ojczyzny;
- ukazanie wzorców XVII wiecznych patriotów - przykładów do naśladowania dla ludzi XIX wieku;
- wsączenie w dusze Polaków otuchy i nadziei, wiary w to, że duch i wola bywają czasem silniejsze niż siła, iż wygrywa się czasem nawet w sytuacjach bez wyjścia.

Sienkiewicz, w odróżnieniu od Orzeszkowej czy Prusa, którzy swe patriotyczne przesłania umieszczali w utworach aktualnych i współczesnych sobie, ważnych treści poszukiwał w historii, zabarwionej konserwatyzmem tradycji. W niej dostrzegał pisarz więzi łączące Polaków, wzory postępowania, etyczny ideał rycerskiego patriotyzmu oraz zasady narodowego solidaryzmu jako warunku oporu względem zaborcy. W tych założeniach krył się także aktualny sens "Potopu", który powstał w momencie coraz ostrzejszej polityki wynaradawiającej w zaborze rosyjskim i pruskim. Ta sytuacja uwarunkowała wybór tematu, którego zasadniczą przesłanką było zwycięskie przetrwanie największego zagrożenia niepodległości. Pisarz ukazał w powieści potężny zryw ujarzmionego narodu oraz realną wówczas groźbę rozbiorów, najazdu ze wszystkich stron, gdy kraj był jak "obóz oblężony" i gdy groźbę stanowili nie tylko najeźdźcy, lecz także i zdrajcy. Równocześnie - i to stanowiło o krzepiącej idei dzieła - przedstawił autor triumf patriotyzmu tych, którzy skupili się przy prawowitym monarsze.

Wielkie wydarzenia historyczne nabierają w powieści cech mitu, legendy. Wysuwając na czoło oblężenie klasztoru jasnogórskiego, Sienkiewicz nie tylko opierał się na źródłach, lecz sięgał także po zakorzeniony w tradycji stereotyp oblężenia twierdzy, którego wzór odnaleźć można już w "Iliadzie" Homera. Ze względu na to, iż obrona Częstochowy tak szybko obrosła legendą, tak historyczną, jak i religijną, Sienkiewicz połączył ją z losami fikcyjnego bohatera (Kmicica), uwznioślając w ten sposób jego dążenie do odkupienia grzechów przeciw ojczyź- nie. Oblężenie klasztoru to zarazem punkt zwrotny w powieściowych dziejach szwedzkiego najazdu.

Tok rozumowania pisarza w tej kwestii był następujący: zawiodły więzi polityczne i społeczne, naród (przede wszystkim szlachta) uległ przemocy, ale to wszystko działo się głównie za przyczyną wewnętrznego rozprężenia. Pozostał więc jedynie patriotyzm nielicznych, do końca wiernych Rzeczpospolitej, królewski majestat Jana Kazimierza oraz więź religijna. One to powodują zmianę sytuacji i ostateczne zwycięstwo nad wrogiem. Religia w ujęciu Sienkiewiczowskim ma przede wszystkim znaczenie narodowe. Pisarz traktował katolicyzm jako atrybut polskości, a wartość idei religijnej mierzył jej wpływem na aktywność walczących. Dlatego oblężenie Jasnej Góry pobudziło wolę walki i zmieniło układ sił, stając się przełomem w wojnie. Późniejsze działania militarne nie mają już widocznej motywacji religijnej, lecz głównie patriotyczną, a podstawą sukcesów staje się strategia.

Świat powieściowych postaci to przede wszystkim środowisko szlacheckie. Z tej warstwy wywodzą się bohaterowie - oficerowie i żołnierze walczący o niepodległość Rzeczpospolitej. Oni są przede wszystkim nosicielami wartości moralnych, patriotycznych, ich właśnie przeciwstawia pisarz zdradzieckim magnatom.

Ukazując w "Potopie" trudny, niemal beznadziejny moment narodowych dziejów, pisarz uwydatnił podstawową zasadę utrzymania wspólnym społecznym wysiłkiem zagrożonej polskości. Dając prostą i przejrzystą wykładnię patriotyzmu, uczynił ją bliską szerokim warstwom polskiego społeczeństwa. Pisarz uzmysłowił Polakom, iż nawet gdy Polska była w śmiertelnym niebezpieczeństwie, to i tak potrafiła z niego wyjść dzięki własnemu narodowi. Takie przesłanie niósł z sobą wyidealizowany wizerunek Rzeczpospolitej, szlacheckich cnót i niezłomnej woli walki z wrogiem, zawarty w "Potopie". Sławiąc potęgę Rzeczpospolitej szlacheckiej pisarz czasem dyskretnie milczał lub maskował fakty historyczne. Celem Sienkiewicza było zapobieganie nastrojom niewiary i rezygnacji, obecnym w społeczeństwie polskim po klęskach dwóch powstań i w obliczu klęski programu pozytywistycznej pracy u podstaw. Optymistyczne zakończenie utworu ma być sygnałem, że jeszcze nie wszystko stracone, że wciąż istnieją szanse na odzyskanie niepodległości i wolności.