Położenie Polski
Polska leży w umiarkowanych szerokościach geograficznych półkuli północnej, w centralnej części Europy, zaliczanej do strefy czasu środkowoeuropejskiego liczonego według 15° E, w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego z dominacją obszarów lasów liściastych i mieszanych oraz w strefie gleb brunatnych i płowych. Inne cechy położenia fizycznogeograficznego Polski to:
- znajduje się w pasie Niżu Europejskiego między Bałtykiem a łukiem Karpat i Sudetów,
- w zlewisku Morza Bałtyckiego (w ponad 99%) oraz w dorzeczach Wisły i Odry (w 87,9%),
- na pograniczu starych płytowych struktur geologicznych Europy Wschodniej i młodszych struktur fałdowych zachodniej i południowej części kontynentu.
Położenie matematyczne wyznaczają współrzędne krańcowo położonych punktów Polski:
– na północy przylądek Rozewie – 54°50´ N,
– na południu szczyt Opołonek w Bieszczadach – 49°00´ N,
– na zachodzie kolano Odry na południowy zachód od Cedyni – 14°07´ E,
– na wschodzie kolano Bugu na południowy wschód od Horodła – 24°08´ E.
Rozciągłość południkowa Polski wynosi 5°50´ szerokości geografi cznej (wzdłuż południka 19° E – 649 km), a równoleżnikowa 10°01´ długości geografi cznej (wzdłuż równoleżnika 52° N – 689 km).
Przyjmuje się, że w Polsce leży geometryczny środek Europy wyznaczony przez przecięcie linii łączących krańcowe punkty kontynentu. Punkt ten położony jest w woj. podlaskim, w miejscowości Suchowola, między Białymstokiem a Augustowem.
Polska znajduje się w obszarze ścierania się różnorodnych kultur i wpływów politycznych, pochodzących z różnych części Europy. Wynika to z jej położenia w największym przewężeniu Niżu Europejskiego. Równocześnie przez Polskę przechodzi najkrótsza linia łącząca Morze Bałtyckie z Morzem Czarnym. To największe zwężenie Europy w głównej osi kontynentu, którego dużą część zajmuje Polska, sprawia, że mówimy o pomostowym położeniu naszego kraju między znacznie rozczłonkowaną zachodnią a zwartą wschodnią częścią lądu. Mimo że przynależność Polan do plemion słowiańskich łączyła Polskę z Europą Wschodnią, to przyjęcie chrztu w 966 r. w obrządku łacińskim spowodowało ścisłe powiązanie z kręgiem kultury zachodniej. Wyrazem przynależności Polski do zachodniego kręgu kulturowego jest m.in. przyjęcie alfabetu łacińskiego.
Rys. Położenie matematyczne Polski
Na uwagę zasługuje również położenie Polski na wschodnich krańcach Unii Europejskiej, co niektórym politykom pozwala głosić tezę o „Europie dwóch prędkości”. To niebezpieczne dla rozwoju naszego kraju założenie nie ma jednak uzasadnienia wobec walorów pomostowego położenia Polski.
Ukształtowanie powierzchni Polski
Powierzchnia naszego kraju od północy ku południowi wykazuje zmiany w ukształtowaniu, przy czym wyraźnie zaczyna się charakterystyczna pasowość: obniżenia występują na przemian z pasami wzniesień. Taki układ rzeźby jest wynikiem długotrwałych i różnorodnych procesów geologicznych, zachodzących zarówno wewnątrz, jak i na powierzchni Ziemi. Ich przebieg i charakter, wyraźnie odmienne w południowej, środkowej i północnej części kraju, zadecydowały o urozmaiceniu współczesnej rzeźby Polski. Na obszarze gór i wyżyn stare struktury geologiczne były wielokrotnie niszczone i zrównywane, aby następnie, w wyniku procesów wypiętrzających, ulec odmłodzeniu. Stąd tak wyraziste w Polsce południowej, najstarsze rysy rzeźby ukształtowały się zasadniczo w okresie trzeciorzędowym. Formował się wtedy również potężny łańcuch górski Karpat z Tatrami, w których położony jest najwyższy szczyt Polski- Rysy(2499mn.p.m.).Rzeźba nizin Polski środkowej i północnej ma inny charakter i pochodzenie. W czwartorzędzie doszło do jej przeobrażenia bądź zupełnego pogrzebania pod grubymi warstwami osadów, gdy w zmieniających się warunkach klimatycznych dochodziło do powstawania i zanikania wielkiego lądolodu. Po jego ustąpieniu, w holocenie, nastąpił ostatni etap kształtowania rzeźby, głównie nizin nadmorskich. Powstawały wówczas mierzeje z wydmami, nadmorskie jeziora i delty. W delcie Wisły, na terenie wsi Raczki, niedaleko Elbląga, znajduje się najniżej położony punkt Polski(1,8mp.p.m.).
Najwyższe szczyty w ważniejszych pasmach górskich:
Karpaty:
· Rysy(2449mn.p.m.)w Tatrach
· Babia Góra(1725mn.p.m.)w Beskidzie Wysokim
· Tarnica(1346mn.p.m.)w Bieszczadach
· Turbacz(1315mn.p.m.)w Gorcach
· Radziejowa(1262mn.p.m.)w Beskidzie Sądeckim
· Skrzyczne(1257mn.p.m.)w Beskidzie Śląskim
· Wysokie Skałki(1050mn.p.m.)w Pieninach
· Lackowa(997mn.p.m.)w Beskidzie Niskim
Sudety:
· Śnieżka(1602mn.p.m)w Karkonoszach
· Śnieżnik(1425mn.p.m.) w Masywie Śnieżnika
· Wysoka Kopa(1126mn.p.m.) w Górach Izerskich
· Wielka Sowa(1015mn.p.m.) w Górach Sowich
· Szczeliniec Wielki(919mn.p.m.) w Górach Stołowych
Góry Świętokrzyskie:
· Łysica(612mn.p.m.) w Łysogórach
Sąsiedzi Polski
Rzeczpospolita Polska sąsiaduje z siedmioma państwami. Długość granic lądowych wynosi 3054 km (85%) a granica morska- 528 km. (15%).
PAŃSTWA GRANICZĄCE OD ZACHODU:
NIEMCY:
Długość granicy z Polską:- 467 km.
Granica naturalna z Polską: Nysa Łużycka i Odra
Stolica: Berlin
Powierzchnia kraju: 357 tyś. km².
Liczba ludności: 82,1 mln.
Rok powstania: 1990 rok
Jednostka monetarna: Euro
Ukształtowanie terenu: wyżynno- górskie Średniogórze Niemieckie, stare góry, płaskowyże hercyńskie, zapadliska tektoniczne. Góry: Harz, Góry Reńskie, Góry Łupkowe, Jura, Kotliny: Szwabska i Frankońska, Nizina Górnoreńska, Alpy, Wyżyna Bawarska.
Klimat: umiarkowany ciepły, wpływ morskich mas powietrza.
Rzeki: zlewisko 3 mórz. Ren, Men, Łaba, Wazera, Ems.
Roślinność: lasy- sosna, świerk, bukowe, mieszane.
Surowce mineralne: węgiel kamienny, brunatny, gaz ziemny, rudy cynku i ołowiu, sól kamienna.
Ośrodki przemysłowe: zagłębie Ruhry, Saary, Saskie, Łużyckie, Nadreńskie.
Przemysł: przetwórczy, metalowy, maszynowy, chemiczny, środków transportu, hutnictwo, ceramiczny, szklarski, poligraficzny, spożywczy.
Rolnictwo: hodowla trzody chlewnej, drobiu, zboża, buraki cukrowe, ziemniaki, warzywa.
Turystyka: Parki narodowe, sporty zimowe, duża ilość zabytków, liczne targi, koncerty, festiwale.
PAŃSTWA GRANICZĄCE OD POŁUDNIA:
CZECHY
Długość granicy z Polską: 790 km.
Granica naturalna z Polską: Sudety
Stolica: Praga
Ustrój: republika
Powierzchnia Kraju: 78,9 tyś. km²
Liczba ludności: 10,3 mln.
Rok powstania: 1993
System monetarny: korona czeska
Ukształtowanie terenu: kraj wyżynny, Masyw Czeski, fragment Karpat Zachodnich, nizina Naddunajska, Sudety.
Klimat: umiarkowany, ciepły.
Rzeki: zlewiska 3 mórz: Łeba, Wełtawa, Izera, Ochrza uchodzą do Morza Północnego, Odra do Bałtyku, Morawa do Morza Czarnego.
Roślinność: duża lesistość, dąb, buk, grab.
Surowce mineralne: węgiel kamienny, brunatny, rudy uranu, ołowiu, cynku, wolframu, kaolin.
Przemysł: środki transportu- Skoda, przemysł przetwórczy- branża elektromaszynowa, metalowa, hutnicza, włókiennicza i spożywcza.
Rolnictwo: zboża, buraki cukrowe, ziemniaki, chmiel, len, owoce, hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec oraz drobiu.
Turystyka: jej rozwojowi sprzyjają walory przyrodnicze, zabytkowe miasta, bogaty folklor, liczne zamki, dobrze rozwinięta baza turystyczna.
SŁOWACJA
Długość granicy z Polską: 539 km.
Granica naturalna z Polską: Tatry, Spisz, Bieszczady
Stolica: Bratysława
Ustrój: republika
Powierzchnia kraju: 49 tyś. km2
Liczba ludności: 5,4 mln.
Rok powstania: 1992
Jednostka monetarna: korona słowacka
Ukształtowanie terenu: fałdowanie alpejskie, większość terenów ma charakter górzysty, Karpaty, kotliny Liptowska, Spiska, Zwoleńska, liczne doliny rzek, nieliczne niziny.
Klimat: umiarkowany ciepły, z przewagą kontynentalnego.
Rzeki: Dunajec i Poprad- zlewisko Bałtyku, Dunaj wraz z dopływami- zlewisko Morza Czarnego.
Roślinność: znaczny udział lasów.
Surowce mineralne: węgiel brunatny, rudy manganu, żelaza, miedzi i cynku, rtęć, magnezyt, gaz ziemny.
Przemysł: hutnictwo, przemysł rafineryjny, petrochemiczny, drzewny, papierniczy, obuwniczy, odzieżowy, liczne zakłady chemiczne.
Rolnictwo: uprawa zbóż, buraki cukrowe, ziemniaki, chmiel, tytoń, winnice, sady, warzywa, hodowla trzody chlewnej, owiec, drobiu, bydła.
Turystyka: jej rozwojowi sprzyja dobrze rozbudowana baza turystyczna, piękne krajobrazy, liczne parki narodowe, walory przyrodnicze np. jaskinie, szczyty górskie.
PAŃSTWA GRANICZĄCE OD WSCHODU:
UKRAINA
Długość granicy z Polską: 529 km.
Granica naturalna z Polską: Prypeć, Bug.
Stolica: kijów
Ustrój: republika
Powierzchnia kraju: 603,7 tyś. km2
Liczba ludności: 50,7 mln.
Rok powstania: 1991
Jednostka monetarna: hrywna
Ukształtowanie terenu: kraj nizinny, Nizina Wschodnioeuropejska, nieliczne wyżyny i wzniesienia- Wyżyna Wołyńsko- Podolska, pasma górskie- Gółogóry, Góry Krzemienieckie, Wyżyna Naddnieprzańska, Wyżyna Azowska, tereny bagniste, Nizina Czarnomorska, szerokie doliny rzek, Karpaty Wschodnie, Góry Krymskie.
Klimat: umiarkowany ciepły, kontynentalny, a także klimat podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego (południowy Krym)
Rzeki: zlewiska Morza Czarnego, Azowskiego i Bałtyckiego. Dniepr, Prypeć, Desna, Suła, Doniec, Boh, Dniestr, Dunaj, Cisa.
Roślinność: las, lasostep, stepy, sosna, dąb, grab.
Surowce mineralne: węgiel kamienny i brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny, rudy: żelaza, manganu, sól potasowa i kamienna, cynk, ołów, rtęć.
Przemysł: elektrownie, przemysł metalurgiczny, elektromaszynowy, chemiczny, włókienniczy, odzieżowy, obuwniczy, spożywczy. Zakłady zlokalizowane są w różnych regionach kraju, najwięcej w okręgu Donieckim.
Rolnictwo: pszenica, kukurydza, buraki cukrowe, tytoń, jęczmień, konopie, żyto, len, chmiel, ziemniaki. Hodowla drobiu, trzody chlewnej, owiec, pszczół i zwierząt futerkowych.
Turystyka: na rozwój turystyki składa się duża ilość uzdrowisk, piękne plaże, walory kulturowe i przyrodnicze. Stare miasta z zachowanymi zabytkami- Lwów, Poczajów, Kijów.
BIAŁORUŚ
Długość granicy z Polską: 416 km.
Granica naturalna z Polską: Bug
Stolica: Mińsk
Ustrój: republika
Powierzchnia kraju: 207,6 tyś. km2
Liczba ludności: 10,2 mln.
Rok powstania: niepodległość 1991
Jednostka monetarna: rubel białoruski
Klimat: umiarkowany przejściowy, pomiędzy kontynentalnym a morskim.
Ukształtowanie terenu: kraj nizinny, Nizina Wschodnioeuropejska, rzeźba polodowcowa, tereny bagienne, pasma wzgórz morenowych, Wyżyna Białoruska
Rzeki: zlewisko Morza Bałtyckiego- Dźwina, Niemen, zlewisko Morza Czarnego- Dniepr z Prypecią, Berezyna, Soż.
Roślinność: lasy mieszane, lasy iglaste świerkowe i sosnowe, grab, brzoza, olcha, liczne torfowiska
Surowce mineralne: sole potasowe, fosforyty, niewielkie ilości ropy naftowej, wapienie.
Przemysł: przetwórstwo surowców mineralnych, nawozy potasowe, rafinerie ropy, przemysł drzewny, spożywczy, maszynowy
Rolnictwo: chów bydła i trzody chlewnej, uprawa zbóż, konopie, len
Turystyka: na rozwój turystyki mają wpływ zabytki wielkich miast, walory przyrodnicze, bogata przeszłość historyczna. Są to walory obecnie słabo wykorzystywane, choć w przyszłości mogą stać się ważną atrakcją turystyczną kraju.
LITWA
Długość granicy z Polską: 103 km.
Granica naturalna z Polską: Niemen
Stolica: Wilno
Ustrój: republika
Powierzchnia kraju: 65,2 tyś. km2
Liczba ludności: 3,7 mln.
Rok powstania: 1991
Jednostka monetarna: 1 litas
Ukształtowanie terenu: kraj nizinny, liczna rzeźba polodowcowa, część Litwy znajduje się na obszarze Niziny Wschodnioeuropejskiej, Nizina Pomorska, Wysoczyzna Żmudzka, Pojezierze Wileńskie, Wyżyna Miednicka.
Klimat: umiarkowany przejściowy między kontynentalnym a morskim.
Rzeki: zlewisko Morza Bałtyckiego- Niemen, Święta, Widawa.
Roślinność: lasy mieszane, sosna, świerk, brzoza, olcha, dąb, bagna, torfowiska.
Surowce mineralne: wapień, dolomity, kreda, gips, bursztyn, torf.
Przemysł: spożywczy- Kowno, Wilno. Materiałów budowlanych, drzewno- papierniczy, maszynowy, paliwowo- energetyczny, chemiczny.
Rolnictwo: zboża- jęczmień, pszenica, żyto, ziemniaki, buraki, len, hodowla bydła, trzody chlewnej, drobiu, rybołówstwo.
Turystyka: atrakcjami turystycznymi są zabytkowe miasta, walory kulturowe i przyrodnicze, uzdrowiska (Druskienniki), parki narodowe.
PAŃSTWO GRANICZĄCE Z POLSKĄ OD PÓŁNOCNEGO WSCHODU:
ROSJA (OBWÓD KALININGRADZKI)
Długość granicy: 210 km.
Granica naturalna: jezioro Wisztynieckie
Stolica: Moskwa
Ustrój: republika
Powierzchnia kraju: 17,7 mln. km2
Liczba ludności: 147 mln. (cała Rosja)
Rok powstania: 1991
Jednostka monetarna: rubel
Ukształtowanie terenu: dużą część zajmują tereny równinne, niziny, jedynie część wschodnią zajmują góry i wyżyny. Nizina Wschodnioeuropejska, Ural, Nizina Zachodniosyberyjska, Wyżyna Środkowosyberyjska.
Klimat: strefa klimatu umiarkowanego i okołobiegunowego.
Rzeki: zlewisko oceanu Atlantyckiego i Spokojnego. Wołga, Jenisej, Ob, Amur.
Roślinność: tundra, lasotundra, tajga, lasy mieszane i liściaste, roślinność półpustynna
Surowce mineralne: gaz ziemny, ropa naftowa, węgiel kamienny i brunatny, torf, łupki bitumiczne, rudy uranu, żelaza i miedzi, cynk, ołów, nikiel, Wolfram, złoża złota, srebra i platyny, sól potasowa, apatyty, fosforyty, siarka, sól kamienna.
Przemysł: metalurgiczny, chemiczny, elektromaszynowy, samochodowy, materiałów budowlanych, drzewno- papierniczy, spożywczy.
Rolnictwo: zboża- pszenica, żyto. Ryż, kukurydza, proso, gryka, burak cukrowy, ziemniaki, słonecznik, len, sadownictwo, winorośl. Hodowla bydła, trzody chlewnej, owce, kozy, rybołówstwo.
Turystyka: rozwojowi turystyki sprzyja różnorodność krajobrazów, liczne zabytki architektury, folklor, liczna rezerwaty przyrody (gejzery, wulkany).
Granice Polski
Granice Polski – pod względem powierzchni (312 679 km²) Polska zajmuje 9. miejsce wśród 43 państw kontynentu europejskiego. Graniczy z 7 krajami: Niemcami na zachodzie, Słowacją i Czechami na południu, Rosją na północy, Litwą, Białorusią i Ukrainą na wschodzie. Na północy granica państwa przebiega wzdłuż wybrzeża Morza Bałtyckiego. Razem granice Polski wynoszą 3511 km.
Długość granic Polski:
Ogółem – 3511 km
z Czechami – 796 km[1]
ze Słowacją – 541 km[1]
z Ukrainą – 535 km[1]
z Niemcami – 467 km[1]
z Białorusią – 418 km[1]
z Rosją – 210 km[1]
z Litwą – 104 km[1]
morska – 440 km (jest to długość odcinków rozgraniczających obszar morza terytorialnego z Niemcami i Rosją oraz linii, której każdy punkt jest oddalony o 12 mil morskich od morskiej linii brzegowej, a w Zatoce Gdańskiej — od linii podstawowej morza terytorialnego. Długość linii brzegowej wynosi 770 km)
Obecne granice
Granica Polski oddziela terytorium państwa polskiego od innych państw i od morza. Rozgranicza również przestrzeń powietrzną i wody. W celu ochrony granic ustanowiono pas drogi granicznej (15 m) i strefę nadgraniczną (15 km), a także powołano uzbrojoną, umundurowaną formację – Straż Graniczną Rzeczypospolitej Polskiej. Kształt obszaru Polski jest stosunkowo regularny. Pod względem fizyczno-geograficznym granica na największej długości przebiega górami - 34,5%, granice rzeczne stanowią 27% długości, morska – 14,7%, a pozostałe – 23,8%. Współczesne granice Polski zostały ustalone w 1945 roku w Poczdamie i Jałcie. O kształcie powojennych granic zdecydowały trzy zwycięskie mocarstwa: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki i Wielka Brytania. Ustalono wschodnią granicę na Bugu, zachodnią na Odrze i Nysie Łużyckiej, północną wzdłuż wybrzeża Bałtyku i południową wzdłuż pasm górskich Sudetów i Karpat. Po II wojnie światowej sąsiadami Polski zostali: Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, Czechosłowacja i od 1949 roku Niemiecka Republika Demokratyczna. Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 roku, rozpadzie ZSRR w 1991 roku i podziale Czechosłowacji w 1993 roku Polska graniczy z siedmioma krajami. Polska wyłączna strefa ekonomiczna na morzu obejmuje obszar 33 307 km². Wraz z morskimi wodami wewnętrznymi (2005 km²) i morzem terytorialnym (8682 km²) zajmuje obszar 43 994 km². W obrębie swojej strefy ekonomicznej Polska ma prawo do prowadzenia badań oraz rozpoznawania i eksploracji zasobów naturalnych-połowu ryb i wydobywania bogactw mineralnych. Może też tworzyć i użytkować sztuczne wyspy oraz inne konstrukcje i budowle morskie.
Przemysł Polski
Przemysł to dział gospodarki narodowej, który zajmuje się wytwarzaniem produktów w celach konsumpcyjnych i produkcyjnych. Od wieków pełnił ważną rolę dla rozwoju społeczeństw cywilizacyjnych, stąd też jego różnorodne funkcje:
funkcja społeczna, czyli dostarczanie nowych miejsc pracy dla ludzi i zmiana warunków bytu społeczeństwa
funkcja ekonomiczna polegająca na wytwarzaniu dóbr i oddziaływaniu na rozwój gospodarczy kraju
funkcja przestrzenna to szereg zmian zachodzących w środowisku naturalnym na skutek działalności przemysłowej.
Polski przemysł został podzielony na tzw. gałęzie przemysłowe, a te z kolei na poszczególne branże przemysłowe, co przedstawia się następująco:
mineralny: branża- ceramiczna, budowlana, szklarska
paliwowo- energetyczny: branża- energetyczna, paliw płynnych
chemiczny: branża- rafineryjna, chemiczna, włókien sztucznych
metalurgiczny: branża- hutnictwo
elektromaszynowy: branża- elektroniczny, elektrotechniczny, maszynowy, metalowy, środków transportu, recyzyjny
celulozowo-papierniczy: branża- papierniczy, drzewny
spożywczy: branża- wszystkie działy produkcyjne w przemyśle spożywczym
lekki: branża- odzieżowa, skórzana, włókiennicza
pozostały: branża- na przykład poligraficzna
Lokalizacja przemysłu w danym miejscu jest uzależniona od wielu czynników, najważniejsze z nich to:
baza surowcowa (występowanie złóż danego surowca by mógł rozwijać się przemysł wydobywczy);
dostęp do wody (czynnik decydujący o rozwoju wielu gałęzi przemysłu, gdyż woda jest niezbędna do produkcji, stąd lokalizacja zakładów przemysłowych w pobliżu rzek);
rynki zbytu (możliwość dostarczenia wytworzonych produktów szybko i tanio na sprzedaż, ważne przede wszystkim dla gałęzi przemysłu wytwarzających produkty szybko psujące się- przemysł spożywczy);
wykwalifikowana siła robocza,
infrastruktura techniczna (drogi, kanalizacja itp., która nie wpłynie na wzrost cen produkcyjnych przy budowie zakładów przemysłowych);
stosowne regulacje prawne.
W rozwoju przemysłu określono kilka pojęć:
ośrodkiem przemysłowym nazywa się miasta, w których rozwija się dana gałąź przemysłu, na przykład Starachowice, Bydgoszcz;
okręgiem przemysłowym nazywa się region, który skupia kilka miast, gdzie koncentruje się działalność przemysłowa;
regionem przemysłowym nazywa się zespół kilku okręgów przemysłowych.
Warto pamiętać, iż przemysł to nie tylko same plusy dla regionu, miejsca pracy i poprawa warunków bytu społeczeństw lokalnych, to także degradacja środowiska naturalnego i zmiany nieodwracalne w krajobrazie przestrzennym. Przemysł w Polsce, podobnie jaki i na świecie, rozwijała się etapami, biorąc pod uwagę warunki społeczno-ekonomiczne i sytuację polityczną, stąd też możemy wymienić następujące fazy rozwoju przemysłu:
faza porozbiorowa
Od wieku XIX do rozpoczęcia I wojny światowej na ziemiach polskich; wówczas obserwowano duże zróżnicowanie poziomu rozwoju gałęzi przemysłowych, co było odzwierciedleniem istnienia zaborów, najlepiej rozwijał się przemysł w zaborze pruskim, w którym wyznaczono okręgi przemysłowe (rybnicki, sudecki, górnośląski, wrocławski i zielonogórski). Na ziemiach zaboru rosyjskiego przemysł rozwijała się gorzej ale okręgi przemysłowe występowały — warszawski, łódzki, dąbrowski, zaś najgorzej sytuacja wyglądała na ziemiach zaboru austriackiego — tylko bielski okręg przemysłowy.
faza dwudziestolecia międzywojennego
Zakres czasowy od 1919 do 1939 roku; wówczas rozpoczęto nowe inwestycje w przemyśle, nowe gałęzie przemysłowe doinwestowano, na przykład powstaje port w Gdyni i zaczyna rozwijać się na większa skalę przemysł stoczniowy, powstaje również Centralny Okręg Przemysłowy.
faza gospodarki socjalistycznej
To lata od zakończenia II wojny światowej do roku 1989; intensywny rozwój przemysłu ciężkiego, zwłaszcza hutnictwa metali: budowa Nowej Huty w Krakowie, huty w Częstochowie; powstają między innym zakłady siarkowe w zagłębiu Tarnobrzeskim, zakłady azotowe w Puławach czy elektrownia w Solinie, Bełchatowie.
faza restrukturyzacji przemysłu
Od roku 1989 polegają na przekształceniach i wprowadzeniu innych, bardziej opłacalnych technologii przemysłowych, prywatyzacji wielu zakładów przemysłowych, napływie kapitału zagranicznego na polski rynek, miedzy innymi rozwija się przemysł lekki, elektromaszynowy, a coraz mniejsze znaczenie ma przemysł ciężki.
faza gospodarki rynkowej
W przemyśle dominuje kapitał prywatny, wolna konkurencja na rynku, napływ obcego kapitału, swobodny dostęp do informacji.
Rozwój przemysły w Polsce był możliwy dzięki obecności surowców mineralnych, przede wszystkim złoża: węgla kamiennego, węgla brunatnego, rud żelaza, siarki, cynki, miedzi, soli kamiennej, soli potasowej, ropy naftowej i gazu ziemnego; także dobrze rozwiniętej sieci hydrograficznej i zapleczu pracowników. Dlatego też w Polsce mamy okręgi przemysłowe, każdy wyspecjalizowany w wytwarzaniu określonych produktów, zróżnicowany przestrzennie, dający źródło utrzymania dla wielu mieszkańców. Rozwój okręgów przemysłowych jest ściśle powiązany z:
rynkami zbytu, polskimi i zagranicznymi,
rozwojem bazy technicznej,
stosowaniem nowoczesnych technologii produkcyjnych,
rozwojem nauki,
kadrą specjalistów.
Charakterystyka wybranych okręgów przemysłowych Polski
Warszawski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe należy wymienić: Warszawę, Wołomin, Otwock, Piaseczno, Legionowo, Konstancin-Jeziorna, Pruszków; bardzo duży udział inwestycji zagranicznego kapitału, który przyciąga stolica państwa, duże rynki zbytu, rozwój przemysłu: poligraficznego, odzieżowego, elektromaszynowego- tutaj samochody, maszyny budowlane, sprzęt TV i gospodarstwa domowego, hutnictwo metal;
Górnośląski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Katowice, Rybnik, Sosnowiec, Zabrze, Bytom, Dąbrowa Górnicza, Jastrzębie, Gliwice; największy okręg przemysłowy Polski, wytwarza około 20 % całej produkcji przemysłowej; bark tutaj dominacji jednego dużego ośrodka przemysłowego, najgęściej zaludniony, opiera się na wydobyciu surowców mineralnych, stąd duża dewastacja środowiska naturalnego; tutaj rozwinęły się wszystkie gałęzie przemysłowe; przemysł energetyczny, hutniczy, lekki, spożywczy, poligraficzny, samochodowy, maszynowy i inne;
Poznański Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Poznań, Swarzędz, Kórnik, Mosina; dogodne położenie komunikacyjne i zaplecze kadry pracowniczej sprawia, że jest atrakcyjnym miejscem dla inwestorów; rozwój przemysłu odzieżowego, meblarskiego spożywczego, elektromaszynowego, kosmetycznego;
Staropolski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Kielce, Starachowice, Radom, Skarżysko-Kamienna, Ćmielów, Ożarów, Opoczno, Ostrowiec Świętokrzyski; to bardzo stary okręg przemysłowy, oparty na wydobyciu surowców mineralnych (słynne dymarki), przede wszystkim rozwój przemysłu hutniczego, mineralnego, ceramicznego — zakłady w Ćmielowie, chemicznego, spożywczego, obuwniczego, środków transportu;
Łódzki Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Łódź, Pabianice, Ozorków, Zduńska Wola, Sieradz, Zgierz, Tomaszów Mazowiecki, Aleksandrów; założony w XIX wieku jako okręg włókienniczy, początki to bardzo dynamiczny rozwój i liczne miejsca pracy, zwłaszcza dla kobiet, dlatego występuje tu najwyższy współczynnik feminizacji w Polsce; lata następne to restrukturyzacja przemysłu i kryzys przemysły włókienniczego — załamanie rynku wschodniego i brak odbiorców, napływ tanich włókien z Azji; obecnie dominacja przemysłu lekkiego, także przemysł chemiczny, elektromaszynowy, spożywczy; stosunkowo wysokie bezrobocie i patologie społeczne;
Gdański Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Gdańsk, Gdynia, Sopot, Starogard Gdański, Tczew, Kwidzyn; utworzony przez aglomerację Trójmiasta (Gdańska, Gdyni i Sopotu) oraz miast ościennych; duży rynek zbytu i bliskość morza sprawia, że rozwija się przede wszystkim przemysł: stoczniowy, rafineryjny, przetwórstwo ryb, spożywczy, chemiczny i elektroniczny;
Krakowski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Kraków, Brzesko, Bochnia, Krzeszowice, Skawina, Wieliczka, Myślenice, Chrzanów; dominacja Krakowa jako centrum aglomeracji krakowskiej, a mniejsze ośrodki satelickie są powiązane z centrum; liczne gałęzie przemysłu: przemysł spożywczy to Zakłady Wawel w Krakowie, cukrowniczy, piwny w Brzesku, tytoniowy, metalurgiczny, hutniczy, chemiczny, elektromaszynowy, poligraficzny; relatywnie słabe zaplecze naukowo-badawcze w całej aglomeracji krakowskiej;
Bielski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Andrychów, Bielsko-Biała, Kęty, Cieszyn, Żywiec, Ustroń, Skoczów, Czechowice-Dziedzice; nastawiony na przemysł włókienniczy, przede wszystkim tkaniny wełniane; także przemysł elektromaszynowy, samochodowy (samochody osobowe), chemiczny, metalowy, spożywczy;
Wrocławski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Wrocław, Brzeg, Oława, Oleśnica, Jelcz, Twardogóra; dominacja Wrocławia — tutaj skupia się głownie przemysł elektromaszynowy (tabor kolejowy, maszyny, autobusy i samochody osobowe, sprzęt AGD, obrabiarki), chemiczny (lakiery, farby, garbniki syntetyczne, lekarstwa), przemysł spożywczy (piwowarski, cukrowniczy, tłuszczowy, młynarski), przemysł lekki (odzieżowy, obuwniczy — Oleśnica);
Bydgosko-Toruński Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Toruń, Bydgoszcz, Janikowo, Inowrocław, Kruszwica; obecność złóż soli kamiennej stała się podstawą do rozwoju przemysłu górnictwa (Inowrocław); inne gałęzie: przemysł spożywczy (mięsny, tłuszczowy, cukrowniczy), włókien syntetycznych, mineralny (cement, szkło, wapno), elektromaszynowy, meblarski; przemysł jest skupiony głównie w Toruniu i Bydgoszczy;
Sudecki Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Jelenia Góra, Wałbrzych, Bogatynia, Bolesławiec, Kłodzko, Świdnica, Lubań, Kamienna Góra, Zgorzelec, Strzegom, Strzelin; dużo małych ośrodków przemysłowych, liczne gałęzie przemysłu: paliwowo- energetyczny (Turoszów), przemysł lekki (tkaniny z lnu, dywany), mineralny (porcelana, szkło gospodarcze, fajans, pozyskiwanie granitu, min. Wałbrzych), chemiczny, farmaceutyczny; duży problem z degradacją środowiska naturalnego i bezrobociem, na skutek załamania rynków zbytu i produkcji przemysłowej;
Karpacki Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Krosno, Jasło, Gorlice, Jedlicze, Sanok, Nowy Sącz; raczej słabo wykształcony — brak dużych pokładów surowców mineralnych; przemysł elektromaszynowy, szklarski, zakłady wydobywające i przetwarzające ropę naftowa — Jedlicze, Krosno, Jasło;
Rzeszowski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Rzeszów, Dębica, Mielec, Łańcut; rozwój przemysłu mineralnego (szkło, porcelana), spożywczego(spirytusowy, cukierniczy, mięsny), chemiczny (opony Dębica, farby, lakiery), elektromaszynowy (sprzęt AGD, samoloty);
Tarnobrzeski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Tarnobrzeg, Stalowa Wola, Leżajsk, Sandomierz, Nisko, Nowa Dęba; niegdyś podstawą rozwoju były złoża siarki, dziś wydobycia zaprzestano, a tereny pokopalniane są objęte restrukturyzacją; obecne gałęzie przemysłowe: elektromaszynowy (sprzęt dla wojska), spożywczy (piwny, mięsny, przetwórstwo owocowo-warzywne), mineralny.
Rolnictwo w Polsce
Charakterystyka polskiego rolnictwa
Rolnictwo polskie odznacza się znacznym rozdrobnieniem gospodarstw, wysoką liczbą pracujących, przewagą gleb o średniej i małej przydatności rolniczej, a także stosunkowo niskim zużyciem przemysłowych środków produkcji. Mimo to Polska jest znaczącym w świecie i Europie producentem szeregu produktów rolniczych, ogrodniczych i pochodzenia zwierzęcego. Polska należy również do czołowych producentów owoców jagodowych, głównie truskawek, malin i porzeczek jak również jest jednym z największych producentów cebuli, kapusty, kalafiorów oraz jabłek. Polska należy do krajów o dużej różnorodności biologicznej i charakteryzuje się zróżnicowaniem siedlisk i krajobrazów naturalnych. Znaczna część rolników, zwłaszcza posiadających małe obszarowo gospodarstwa, prowadzi produkcję metodami tradycyjnymi, przeznaczając je głównie na samozaopatrzenie własnych rodzin. Produkcja zwierzęca prowadzona jest w większości przy małym natężeniu chowu, co sprzyja czystości środowiska naturalnego. Warunki glebowo-klimatyczne i tradycje w poszczególnych regionach decydują o specjalizacji produkcji. Tereny Polski centralnej, wschodniej i północnej, to obszary upraw ziemniaków i żyta oraz użytki zielone. Sady i plantacje owoców jagodowych zlokalizowane są na Mazowszu, w województwie lubelskim, na Sandomierszczyźnie, a także w Wielkopolsce i w województwie łódzkim. W latach przed integracją z UE niska opłacalność produkcji rolniczej i trudności w zbycie wytworzonych w gospodarstwach rolnych produktów powodowały nasilanie się zjawiska odłogowania i ugorowania gruntów rolnych. Według Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w 2002 roku odłogowano i ugorowano łącznie 2,3 mln ha gruntów ornych, co stanowiło 17,6% ich ogólnej powierzchni. W 2004 roku zmniejszono areał odłogów i ugorów do 1,3 mln ha, co w znacznym stopniu związane jest z realizacją w Polsce Wspólnej Polityki Rolnej. Uzyskanie dopłat bezpośrednich, uwarunkowane utrzymaniem ziemi w kulturze rolniczej oraz możliwość uzyskania środków z funduszy strukturalnych na rozwój gospodarstw, sprzyja poprawie racjonalizacji gospodarki rolnej. Ograniczenie produkcji roślinnej oraz niekorzystne relacje cen produktów rolnych powodowały systematyczne zmniejszanie się udziału rolnictwa w PKB. Jednak w 2004 roku na skutek okresowego - bezpośrednio po integracji - wzrostu cen w rolnictwie, udział rolnictwa w dochodzie narodowym zwiększył się.
Zgodnie z ewidencją geodezyjną na koniec 2004 roku powierzchnia użytków rolnych wynosiła 19 148 tys. ha, co lokuje Polskę na 3 miejscu w UE, po Francji i Hiszpanii. Jednak użytkowanych rolniczo było w 2004 roku 16 327 tys. ha, tj. 52,2 % powierzchni ogólnej kraju. Do 2003 roku systematycznie zmniejszał się areał UR, głównie z tytułu przeznaczenia ich pod budownictwo mieszkaniowe i infrastrukturę towarzyszącą osiedlom mieszkaniowym. W 2004 roku, w związku z dopłatami bezpośrednimi, wzrosło w gospodarstwach rolniczych zainteresowanie uprawą ziemi co zrekompensowało wyłączenie gruntów na cele nierolnicze. Łącznie w 2004 roku użytki rolne zwiększyły się o 158 tys. ha.
Charakterystyczne dla polskiego rolnictwa jest duże zróżnicowanie wielkości gospodarstw rolnych: od jednohektarowych do kilkutysięcznohektarowych. Te ostatnie występują zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym. Największe gospodarstwa powstały na bazie byłych państwowych gospodarstw rolnych. Problem rozdrobnienia gospodarstw występuje jedynie w sektorze gospodarstw rodzinnych, których w 2004 roku było 1852 tys. Średnia wielkość indywidualnego gospodarstwa rolnego wynosi 7,5 ha, przy dużym zróżnicowaniu regionalnym. Na południu Polski średnie gospodarstwo ma 3,3 ha, na północnym-zachodzie ponad 20 ha. W 2000 roku w 15 krajach UE było 6,7 mln gospodarstw rolnych, najwięcej we Włoszech (ponad 2 mln), Hiszpanii (prawie 1,3 mln), Grecji (ok. 800 tys.) i we Francji (664 tys.). Średnia wielkość gospodarstwa wynosiła w UE 18,7 ha, ale w niektórych krajach Unii były nawet mniejsze niż w Polsce: w Grecji (4,4 ha) i we Włoszech (6,1 ha). Po 1990 roku systematycznie zmniejsza się liczba gospodarstw rolnych, przy czym odbywa się to kosztem gospodarstw średnich, natomiast wzrasta liczba gospodarstw najmniejszych i największych. Choć gospodarstw powyżej 10 ha jest tylko 20%, to użytkują one ponad 60%. Powiększanie gospodarstw rolnych jest stałym procesem wspieranym kredytami preferencyjnymi. Od 2003 roku wzrasta zainteresowanie zakupem ziemi rolniczej, co głównie jest związane z oczekiwaniem poprawy opłacalności produkcji rolniczej po wdrożeniu Wspólnej Polityki Rolnej.
W 2004 roku wartość globalnej produkcji rolniczej wyniosła 66 mld zł (14,6 mld EUR) mimo, że była znacznie wyższa niż w 2003 roku, nadal była niższa niż w 1990 roku o ponad 3% Spadek nastąpił w produkcji roślinnej i wyniósł 8,3%, a wartość produkcji zwierzęcej była w omawianym okresie o 0,8% niższa. Po przejściu na warunki rynkowe w rolnictwie w 1989 roku (m.in. uwolnienie cen rolnych, wprowadzenie swobodnego obrotu produktami rolnymi w kraju i w handlu zagranicznym) towarowość produkcji rolniczej ulegała wahaniom od 62,5% w 1990 roku do 50,1% w 1995 roku i do 64,4 % w 2004 roku Wahania te spowodowane były ograniczonymi możliwościami zbytu produktów rolnych po opłacalnych cenach. Przy braku popytu, nadmiernej podaży lub zbyt niskich cenach, zwiększano zużycie wewnętrzne gospodarstw na samozaopatrzenie i na pasze, zapewniając tym samym wzrost liczebności stada zwierząt gospodarskich. Na wartość produkcji rolniczej ma wpływ wolumen produkcji i kształtowanie się cen produktów rolnych. Od szeregu lat ceny produktów rolnych wykazywały tendencję spadkową i niekorzystne relacje w stosunku do cen innych produktów. Poprawa sytuacji w 2004 roku nie wydaje się tendencją trwałą z uwagi na występujące wahania cen i spodziewany mniejszy urodzaj w 2005 roku W całym okresie od 1990 roku do 2004 roku do wyjątków należały lata, w których ceny produktów rolnych wykazywały realny wzrost. Zjawisko to występowało zarówno w pierwszych latach transformacji społeczno-gospodarczej, charakteryzujących się wysoką inflacją, jak i w ostatnich latach, kiedy to inflacja była wielokrotnie niższa (w 1990 roku - 585,8%, w 1995 roku - 27,8%, w 2000 roku - 10,1%, w 2003 roku - 0,8% i w 2004roku - 3,5%).
Ogólna powierzchnia zasiewów w 2004 roku wynosiła 11,3 mln ha i w porównaniu do roku poprzedniego była większa o 3,6%. Tym samym zahamowany został proces ograniczania rolniczego użytkowania ziemi trwający z różnym nasileniem od wielu lat. W strukturze zasiewów dominują zboża, stale zwiększające swój udział przy systematycznie zmniejszającym się udziale ziemniaków i roślin pastewnych. Powierzchnie uprawy poszczególnych roślin dostosowywały się do możliwości zbytu produkcji i opłacalności poszczególnych kierunków produkcji. Z wyjątkiem lat o wyjątkowo niekorzystnych warunkach pogodowych na rynku utrzymała się nadwyżka podaży. Pod względem warunków agroklimatycznych rok 2004 był bardzo sprzyjający produkcji roślinnej. W rezultacie uzyskano bardzo wysokie plony prawie wszystkich roślin uprawnych, które zapewniły wydatny wzrost zbiorów nawet tych roślin, których zasiewy zostały zmniejszone w 2004 roku (ziemniaków, roślin pastewnych). Mimo wysokiego udziału w strukturze zasiewów zbóż, Polska w większości lat jest ich importerem netto. Importujemy nie tylko wysokoglutenowe odmiany pszenicy i ryż, dla których nie mamy odpowiednich warunków agroklimatycznych, ale także zboża paszowe (zwłaszcza kukurydzę) oraz jęczmień browarny. Bardzo wysokie zbiory zbóż w 2004 roku zahamowały ich import w końcu 2004 roku Powstały też wysokie zapasy ziarna zbóż trudne do upłynnieni Uzyskane w 2004 roku plony zbóż znacznie (o 18%) przekroczyły plon referencyjny ustalony w trakcie negocjacji akcesyjnych w wysokości 3,0 tony/ha. W 2004 roku nie zostały w żadnej uprawie przekroczone limity produkcyjne uzgodnione z Komisją Europejską w negocjacjach o członkostwo w UE. Istotne znaczenie, szczególnie w niektórych regionach kraju, mają uprawy warzyw i owoców. W 2004 roku zanotowano wzrost powierzchni uprawy i plonów większości podstawowych gatunków warzyw gruntowych. Zwiększyła się także, choć nieznacznie powierzchnia warzyw pod osłonami. Warunki agroklimatyczne sprzyjały wegetacji podstawowych upraw warzyw gruntowych, z wyjątkiem ciepłolubnych (pomidory, ogórki), których plony i zbiory były niższe od uzyskanych w poprzednim sezonie wegetacyjnym. W Polsce pod osłonami uprawia się przede wszystkim pomidory i ogórki, zajmujące łącznie 68,2% ogólnej powierzchni upraw pod osłonami. Pod osłonami uprawia się także kwiaty, które zajmują 6173 tys. m2 w tym 3529 tys. m2 powierzchni szklarni, 2618 tys. m2 tuneli foliowych i 26 tys. m2 inspektów. W 2004 roku wpływy z eksportu świeżych warzyw wynosiły 226 mln EUR, tj. były o 20% wyższe niż w 2003 roku Wzrósł eksport przede wszystkim do krajów UE, do których trafiło 70% świeżych warzyw. Zwiększył się także eksport przetworów z warzyw, głównie mrożonek, do 334 mln EUR (o prawie 10%), w tym do krajów UE do 233,5 mln EUR (o 3,5%). Łącznie warzyw świeżych i przetworów wyeksportowano ponad 1020 tys.ton (z tego ponad 71% do UE) o wartości 560 mln EUR (w tym 76% do 24 krajów UE). Korzystne wyniki uzyskano także w zbiorach owoców. W 2004 roku zbiory owoców z drzew, krzewów owocowych i plantacji jagodowych wynosiły 3521 tys. ton i były o ponad 212 tys. ton, tj. o 6,4% wyższe od zbiorów uzyskanych w 2003 roku W produkcji owoców z drzew dominują jabłka, które stanowią ponad 80% ogólnych zbiorów. W ostatnich latach zmieniła się znacząco struktura odmianowa jabłoni. Wprowadzone stosunkowo niedawno nowe odmiany takie jak: Jonagold, Szampion, Gloster nabierają coraz większego znaczenia. Największy udział w zbiorach jabłoni ma jednak odmiana Idared, w znacznej części kierowana na eksport do krajów b. ZSRR, dopiero w dalszej kolejności Jonogold i Szampion. Te trzy odmiany stanowiły w 2004 roku 37,2% ogólnych zbiorów. W 2004 roku zwiększyła się o 15,8% produkcja owoców z krzewów owocowych i plantacji jagodowych. Największy udział w zbiorach i największy wzrost zbiorów wystąpił w truskawkach.
W Polsce od wielu lat notowano spadek pogłowia bydła, owiec i koni, natomiast pogłowie trzody chlewnej ulegało wahaniom, a pogłowie i produkcja drobiu po okresowym spadku po 1990 roku z roku na rok wzrastały. Rok 2004 był okresem dalszego spadku pogłowia bydła i owiec. Jednocześnie zmniejszyło się wydatnie pogłowie trzody chlewnej na skutek pogorszenia opłacalności produkcji żywca wieprzowego w 2003roku Produkcja żywca drobiowego nadal wzrastała Konsekwencją zmniejszania pogłowia bydła i owiec jest spadek obsady na 100 ha użytków rolnych. W 2004 roku obsada kształtowała się następująco: bydła - zmniejszyła się z 54 szt. w 1990 roku do 33 szt./100 ha, owiec - zmniejszyła się odpowiednio z 22,2 szt. do 1,9 szt./100 ha, koni - zmniejszyła się z 5,0 szt. do 2,0 szt./100 ha w 2004 roku, a trzody chlewnej utrzymała się na poziomie roku 1990, tj. 104 szt/100 ha, przy czym w roku 2003 kształtowała się na poziomie 115 szt/100 ha. Przygotowania do integracji z UE i związana z tym konieczność dostosowań sanitarno-weterynaryjnych nie tylko w przetwórstwie rolno-spożywczym, ale także w gospodarstwach rolnych, przyspieszyły proces koncentracji chowu zwierząt rzeźnych i krów mlecznych i w konsekwencji spowodowały eliminację z rynku niewielkich producentów. Szczególnie widoczne to było w chowie bydła mlecznego, gdzie małe gospodarstwa zrezygnowały z chowu 1-2 sztuk krów. Mimo wzrostu koncentracji chowu zwierząt gospodarskich nadal jest ona niska i nie zagraża środowisku naturalnemu. Krajowe przepisy w zakresie ochrony środowiska, prowadzone kontrole ich przestrzegania w fermach trzody chlewnej i działania władz samorządowych mają na celu hamowanie nadmiernej koncentracji produkcji żywca wieprzowego. Polska weszła do UE jako znaczący producent mięsa i mleka z ustabilizowanym rynkiem tych produktów. Integracja z UE pozwoliła zwiększyć opłacalność produkcji wołowiny i mleka. Na skutek atrakcyjnych cen oferowanych na rynku Wspólnoty, eksport bydła żywego do krajów "piętnastki" zwiększył się ilościowo o 44%, a wartościowo o 78%. Jeszcze bardziej wzrósł eksport mięsa wołowego ilościowo o 161%, a wartościowo o 129%. W 2004 roku zmieniła się struktura geograficzna eksportu produktów mleczarskich. Prawie 70% eksportu mleczarskiego trafiło do krajów UE. Łączna wartość eksportu produktów mleczarskich wynosiła 555 mln EUR i była wyższa niż w 2003 roku o 70%. Inaczej sytuacja kształtuje się w produkcji wieprzowiny. Opłacalność produkcji nie wynika z integracji z UE ale głównie z kosztów produkcji Produktywność bydła mięsnego i mlecznego jest znacznie niższa w Polsce niż średnio w 15 krajach UE, a trzody chlewnej zbliżona, co związane jest z odmiennymi warunkami chowu bydła (niski udział w żywieniu pasz przemysłowych w Polsce). Według danych za 2000 roku uzysk mięsa wołowego od 1 sztuki przeciętnie w roku wynosił w UE - 278 kg, a w Polsce - 148 kg, trzody chlewnej odpowiednio 87 i 86 kg, a udój mleka od 1 krowy wynosił w UE 5753 litry, a w Polsce 3778 litrów. Postępująca, jakkolwiek powolna, koncentracja chowu krów, spowodowała wzrost jednostkowej produkcji mleka. W 2004 roku przeciętny roczny udój mleka od jednej krowy wzrósł do 4082 litrów, tj. o 113 litrów więcej w porównaniu do 2003 r i o 946 litrów w stosunku do 1995 roku Natomiast nie zanotowano w ostatnich dwóch latach wzrostu przeciętnej liczby jaj od jednej kury nioski, która wyniosła 198 szt. rocznie wobec 203 szt. w 2003 i 163 szt. w 1995 roku.
usługi w Polsce
Usługa - działanie podejmowane zwykle w celach zarobkowych w celu zaspokojenia potrzeb innego człowieka lub organizacji.
Może obejmować czynności: od niematerialnych, jak porada techniczna, reprezentowanie kogoś przed urzędem czy sądem aż po wykonawstwo konkretnych przedmiotów (na przykład: dokumentacji).
W drugiej połowie XIX wieku, w wielu krajach rosło i nadal rośnie zapotrzebowanie na usługi. Obecnie usługi są ważnym, III sektorem gospodarki. W krajach rozwiniętych gospodarczo w usługach pracuje 60-70% ogółu zatrudnionych, wytwarzając ponad 50% Produktu Krajowego Brutto. Rozwijająca się działalność usługowa dostarcza nowych miejsc pracy, co zmniejsza liczbę bezrobotnych. Przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, usługi w naszym
PODOBNA PRACA 70%
Główne typy jezior w Polsce
kraju były znacznie słabiej rozwinięte niż w innych krajach członkowskich. Obecnie stan ten uległ znacznej poprawie.
Działy 1999
Ogółem pracujących( 15,9 mln) w tym w usługach ponadprzemysłowych 100,o43,0
Handel 12,9
Turystyka 1,3
Komunikacja: transport i łączność 5,4
Finanse 1,9
Obsługa nieruchomości i firm 4,3
Administracja i obrona narodowa 2,7
Edukacja 5,7
Ochrona zdrowia i opieka socjalna 6,5
Pozostałe usługi 2,3
Pracujący w usługach w Polsce według działów w %
Handel to proces gospodarczy, polegający na sprzedaży, to znaczy na wymianie dóbr i usług na pieniądze, realizowany przez zawodowych pośredników w celu osiągnięcia zysku.
Polska gospodarka jest w pełni gospodarką rynkową. Zapoczątkowany w 1989 roku proces transformacji w Polsce najbardziej dynamicznie przebiegał w handlu, szczególnie w handlu detalicznym. Zasadniczym rysem przemian ustrojowych stał się proces prywatyzacji. W miejsce państwowych jednostek sprzedaży detalicznej, które były ogniwami przedsiębiorstw państwowych, masowo podjęli działalność przedsiębiorcy indywidualni. Niezależni detaliści to zdecydowanie najliczniejsza grupa wśród ogółu jednostek handlu detalicznego. W polskim handlu detalicznym wzrasta znaczenie sklepów wielkopowierzchniowych i sieci handlowych. W latach 2000-2004 liczba supermarketów zwiększyła się o niemal 50 %. Wzrasta zarówno liczba klientów, jak i powierzchnia sprzedażowa tego typu obiektów. Zwiększa się także liczba konsumentów dokonujących w nich zakupów. Przyczynia się do tego przede wszystkim coraz większa dostępność tego rodzaju sklepów, jak również atrakcyjność cenowa oferowanych w nich artykułów.
Zdecydowanie zmalała pozycja hurtowni państwowych. W 1993 r. udział handlu prywatnego całkowitym obrocie handlu hurtowego wyniósł 82,6 %. Tylko w ciągu jednego roku (1994-1995) liczba państwowych hurtowni zmalała z 524 do 378. W 1996 r. udział prywatnego handlu hurtowego wzrósł do ponad 90 % w łącznej liczbie przedsiębiorstw. hurtowych. Zdecydowana większość przedsiębiorstw hurtowych bez względu na formę własności, ma kłopoty z utrzymaniem się na rynku.
Przedmiotem międzynarodowej wymiany handlowej są towary i usługi. Obecnie coraz większego znaczenia nabierają usługi nowoczesne- finansowe, bankowe, sprzedaż patentów, licencji i nowych technologii. W Polsce handel zagraniczny obejmuje:
- obroty towarowe,
- usługi transportowe, budowlane, bankowe
- usługi techniczne(sprzedaż patentów, licencji)
- wymianę naukowo- techniczną i kulturalną
- ruch
PODOBNA PRACA 70%
Główne typy jezior w Polsce
turystyczny
Handel zagraniczny nie zajął, jak dotąd należytej pozycji w gospodarce polskiej. Świadczy o tym mały udział naszego kraju w wymianie międzynarodowej i duży deficyt w obrotach handlowych.
We współczesnym świecie turystyka jest bardzo szybko rozwijającą się dziedziną życia, czynnikiem rozwoju kultury, wzajemnego poznania i działalności gospodarczej.
Turystyka jest bardzo ważnym źródłem dochodów ludności wielu krajów i regionów o szczególnych walorach turystycznych. Jej rozwój związany jest z wydłużającym się wolnym czasem, ze wzrostem zamożności społeczeństwa i rozwojem transportu. Rozmieszczenie obiektów turystycznych i wczasowo-wypoczynkowych w Polsce jest bardzo nierównomierne. Ma na to wpływ rzeźba terenu, klimat, bogactwo wód, szata roślinna. O atrakcyjności oprócz położenia decyduje tez: komunikacja, baza noclegowa, gastronomiczna, urządzenia sportowo-rekreacyjne, placówki handlowe i kulturalno-rozrywkowe. Najbardziej atrakcyjne są regiony górskie, nadmorskie, pojezierza. Wybrzeże Morza Bałtyckiego przyciąga turystów głównie latem. O atrakcyjności stanowią plaże, kąpiele oraz wdychanie dobroczynnego jodu. Najpopularniejszym regionem górskim w Polsce są Karpaty, a szczególnie Tatry i "zimowa stolica Polski" - Zakopane. Turyści jeżdżą również w Sudety, by odpocząć w Kotlinie Kłodzkiej i Jeleniogórskiej. Region pojezierzy w Polsce to przede wszystkim Mazury, obszar suwalsko-augustowski, Kartuski (liczne jeziora, rzeki, kompleksy leśne). Czwarty region to Wyżyna Małopolska: Góry Świętokrzyskie, Kraków i okolice. Tradycyjna forma turystyki w Polsce jest ruch uzdrowiskowy. Do największych polskich uzdrowisk należą: w Karpatach Krynica, Iwonicz-Zdrój, Rabka, w Sudetach Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Polanica-Zdrój, Swieradów-Zdrój, na nizinach Inowrocław, Ciechocinek, nad morzem Międzyzdroje, Kołobrzeg, Ustka. Poziom zagospodarowania regionów turystycznych Polsce jest nieco niższy niż w krajach Europy Zachodniej.
Transport: Zadaniem transportu jest przemieszczanie osób lub ładunków. Może się ono odbywać na obszarze kraju lub na obszarze międzynarodowym. Można wyróżnić cztery rodzaje transportu:
1. Transport kolejowy - początek polskiego kolejnictwa wiąże się z rokiem 1841, w którym uruchomiono połączenie kolejowe między Wrocławiem, a Oławą i z rokiem 1848, kiedy ruszyła kolej Warszawsko-Wiedeńska. Obecnie długość linii kolejowych w Polsce wynosi 23,9 tys. km , zaś gęstość ? 7,3 km / 100 km2. Transport kolejowy nadaje się najbardziej do przewożenia
PODOBNA PRACA 70%
Główne typy jezior w Polsce
na dużą odległość ładunków masowych, cieczy i gazów.
2. Transport samochodowy-podobnie jak i w przypadku transportu kolejowego istotną rolę pełni centralne położenie Polski.
Zaletą transportu samochodowego jest możliwość dowiezienia pasażerów lub towarów bezpośrednio na miejsce przeznaczenia. Jego wadą jest energochłonność i szkodliwy wpływ na środowisko.
3. Transport rzeczny: Rzeki i jeziora zawsze stanowiły ważne i wygodne szlaki transportu i komunikacji. Transport rzeczny również i dzisiaj należy do najtańszych rodzajów transportu, lecz ze względu na sezonowość i koszty inwestycji nie jest w Polsce rozwijany.
4. Transport morski: Dostęp Polski do morza na długości 528 km umożliwia rozwój gospodarki morskiej. Polskie morskie porty handlowe skupiają się w zasadzie w dwóch ośrodkach: zespole portowym Szczecin ? Świnoujście oraz Gdańsk ? Gdynia. Rozwijał się także ruch pasażerski. Główną rolę spełniał tu zespół Szczecin ? Świnoujście, który w 1995 roku przyjął ponad 380 tys. ? na ogólną liczbę ponad 450 tys. pasażerów, korzystających z usług polskiej floty morskiej. Ważną rolę w przewozach pasażerów pełnią linie promowe, łączące Polskę ze Skandynawią. Mniejsze znaczenie ma żegluga kabotażowa, odbywająca się między portami
5. Ze wszystkich dziedzin transportu najszybsze tempo rozwoju i ekspansji terytorialnej wykazuje transport lotniczy. Transport lotniczy jest najszybszym, mającym największy zasięg, lecz zarazem najdroższym rodzajem transportu. Przewozi pasażerów, pocztę, wartościowe przedmioty, lekarstwa i szybko psujące się produkty. Do ożywienia ruchu lotniczego ? krajowego i międzynarodowego ? powinny przyczynić się z jednej strony przekształcenia własnościowe Polskich Linii Lotniczych ?LOT?, z drugiej zaś perspektywa związków z Unią Europejską.
Łączność jest techniką przekazywania informacji i dzieli się na usługi pocztowe i telekomunikacyjne. W skład usług pocztowych wchodzi przede wszystkim przekazywanie korespondencji, paczek i przesyłek pieniężnych. Telekomunikacja ? to telefonia, telegrafia, radiofonia, telewizja ,radio-komunikacja oraz inne wyspecjalizowane usługi. Łączność jest ważnym elementem infrastruktury technicznej, ponieważ umożliwia działalność wszystkich działów gospodarki. Niezwykle ważną formą łączności jest radio i telewizja. Zarówno radio jak i telewizja pełni ogromnie ważną rolę w kształtowaniu poglądów, opinii i postaw społecznych.W ostatnich latach rozwija się bardzo szybko telefonia komórkowa. Sytuacja uległa zmianom gdy w Polsce i na świecie został wprowadzony system GSM ( Global System for Mobile Telecommunication ? telefony cyfrowe). Na początku 1999 roku Polacy używali ponad 2 mln. telefonów komórkowych, teraz jest ich znacznie więcej.
Finanse-W okresie transformacji osiągnęliśmy w Polsce bardzo wysoki udział wydatków społecznych w dochodzie narodowym - 1/3 Produktu Krajowego Brutto. Wydatki te obejmują naukę, oświatę i wychowanie, szkolnictwo wyższe, kulturę i sztukę, ochronę zdrowia i opiekę społeczną, kulturę fizyczną, sport, turystykę i wypoczynek, administrację państwową, wymiar sprawiedliwości i prokuratury, ubezpieczenia społeczne, obronę narodową oraz fundusze celowe budżetu państwa. Jest to wskaźnik charakterystyczny dla krajów o bardzo rozbudowanym systemie świadczeń i wydatków socjalnych takich jak Belgia, Dania, Holandia, Niemcy czy Francja.
Wydatki społeczne % PKB
ogółem 30,7
emerytalno - rentowe 15,6
zdrowotne 4,7
Transport w Polsce
Transport dzieli się kilka typów przewozów:
transport lotniczy,
transport samochodowy,
transport kolejowy,
transport morski,
transport śródlądowy ,
transport rurociągowy.
Każdy z nich wymaga odpowiedniego zaplecza technicznego aby mógł się prawidłowo rozwijać. W Polsce warunki geopolityczne sprzyjają rozwojowi transportu; chodzi tutaj przede wszystkim o ukształtowanie powierzchni — przewaga terenów nizinnych, dostęp do Morza Bałtyckiego, sieć hydrograficzna Polski oraz położenie w centrum Europy. Wymienione czynniki decydują w znacznej mierze o rozwoju gałęzi transportu ale już niekoniecznie o rozwoju środków transportu. W tym przypadku dużo zależy od działań podjętych przez władze państwa, celem poprawy bazy technicznej i zaplecza transportowego wybranego środka lokomocji.
W przewozach na obszarze Polski dominuje transport samochodowy, zarówno uwzględniając ilość przewiezionych towarów i osób, a także licząc wpływy ze sprzedaży usług transportowych. Oprócz tego transport samochodowy posiada kilka zalet: przede wszystkim możliwość transportowania towarów „od drzwi do drzwi”, o różnym gabarycie, w miarę szybko; jako wady należy wymienić dużą wypadkowość na polskich drogach, wysokie koszty transportu i stosunkowo niewielką masę załadunkową.
Transport kolejowy jest jednym z najstarszych środków transportu, w Polsce nieco zaniedbany, przeżywający współcześnie kryzys; wśród zalet należy wymienić możliwość przewozu towarów o dużej masie, zaś jako wadę — małą prędkość (powolny środek transportu).
Przyglądając się bliżej tym dwóm środkom lokomocji w Polsce, można zauważyć wiele prawidłowości, które zadecydowały o poziomie ich rozwoju. Początki rozwoju transportu samochodowego sięgają czasów starożytnych, co miało związek z rozwojem handlu, który wymusił przemieszczanie się z miejsca na miejsce, często na dalekie odległości. Z samochodu jako środka lokomocji korzystają ludzie, ale jest także wykorzystywany do przewozu towarów. Biorąc pod uwagę czynniki historyczne, społeczno-polityczne i ekonomiczne, widać przestrzenne zróżnicowanie sieci dróg oraz środków lokomocji. Inaczej wygląda sieć dróg kołowych w krajach biednych, inaczej w krajach bogatych, co za tym idzie używane są inne rodzaje samochodów/pojazdów.
Od rozmieszczenia sieci dróg zależy w konsekwencji rozwój osadnictwa i przemysłu, wiec jest to niezwykle ważne zagadnienie. Transport samochodowy zanieczyszcza w znacznym stopniu środowisko, stąd prowadzi się badania nad wynalezieniem alternatywnego do benzyny i ropy paliwa, tak by ograniczyć degradację środowiska i zakłócanie naturalnych ekosystemów. Stąd też budowa dróg poza strefami chronionego krajobrazu, budowa ekranów chroniących przed hałasem tereny mieszkaniowe czy obowiązek używania benzyny bezołowiowej w samochodach.
Postęp cywilizacyjny i zmiany gospodarcze jakie zaszły przez ostanie lata, spowodowały, iż ilość samochodów na całym świecie wzrosła w bardzo szybkim tempie. Podobnie sytuacja wygląda w Polsce. Transport samochodowy w Polsce opiera się na drogach publicznych, a ich gęstość i długość ulegała zmianom przez wiele lat i ciągle podlega wahaniom, z tą zależnością, ze dróg przybywa. Analizując długość polskich dróg od roku 1950 widzimy tendencję przybywania ilości dróg publicznych (dane według rocznika GUS): rok 1950 — długość sieci dróg publicznych wynosiła 120 tysięcy km, rok 1970 — 155 tysięcy km, rok 1980 — 170 tysięcy km, rok 1990 — 220 tysięcy km, rok 1995 — 230 tysięcy km, rok 1998 — 245 tysięcy km, rok 2000 — 250 tysięcy km, rok 2003 — poziom zbliżony do stanu z roku 2000.
Budowa dróg wymaga ogromnych nakładów finansowych z budżetu państwa i samorządów, a także wielu procedur mających na celu wyznaczenie nowych dróg. Bardzo ważna z punktu widzenia państwa i tranzytu międzynarodowego jest budowa autostrad według standardów europejskich. Niestety ten typ dróg jest wyjątkowo drogi, stąd w Polsce wciąż mało autostrad; w roku 1990 posiadaliśmy 257 km autostrad, w roku 1999 było ich 268 km, w roku 2000 nie wybudowano ani kilometra, w roku 2001 — 399 km autostrad, w roku 2003 już 500 km autostrad, rok 2004 to 554 km autostrad.
Po wstąpieniu Polski do struktur Unii Europejskiej rozpoczęto planowanie kolejnych odcinków. Na tle innych krajów UE Polska jest daleko w tyle, biorąc pod uwagę zarówno drogi ekspresowe jak i autostrady; w ilości posiadanych autostrad dominują w Europie Niemcy (według danych za 2003 rok – 11,5 tysięcy km autostrad), dalej Francja (9,3 tysięcy km autostrad) i Włochy (6,5 tysięcy km autostrad).
Autostrady w Polsce są zlokalizowane tak, by łączyć duże aglomeracje miejskie z zachodu na wschód lub z północy na południe: autostrada A4-na trasie Kraków- Katowice- Wrocław, autostrada A6-rejon Szczecina, autostrada A2 na trasie Konin- Łódź, autostrada A1- Piotrków- Tuszyn. Średnia gęstość dróg publicznych w Polsce wynosi 79,6 km na 100 km2, przy czym długość dróg na rok 2006 to 377 tysięcy kilometrów.
Polskie drogi są niskiej jakości, mało remontowane, o niskiej przepustowości, nie przystosowane do pojazdów ciężkich, często zatłoczone, gdyż nie ma obwodnic miejskich. Sieć dróg w Polsce jest różna w zależności od regionu; najgęstsza sieć dróg kołowych jest w województwie śląskim i wynosi 162,4 km na 100 km2, co ma związek z rozwojem przemysłu i aglomeracji śląskiej, a co z tym idzie dużego skupiska ludzi, którzy korzystają ze środków transportu kołowego; kolejne województwo z gęstą siecią dróg to: województwo małopolskie — 124,1 km na 100 km2, województwo świętokrzyskie — 100,1 km na 100 km2. Średnie zagęszczenie sieci dróg kołowych jest w województwach środkowej Polski, czyli w łódzkiem, mazowieckiem, wielkopolskiem, kujawsko-pomorskiem, lubelskiem, podkarpackiem. Ma na to wpływ rozwój gałęzi przemysłowych i plany zagospodarowania przestrzeni wprowadzane przez władze samorządowe. Z kolei najmniej dróg jest na terenie województwa warmińsko- mazurskiego (zaledwie 50,5 km na 100 km2), także województwa podlaskiego (to 53 km na 100 km2), oraz województwa lubuskiego (to 56 km na 100 km2). Takie rozmieszczenie sieci dróg to efekt postępu gospodarczego, rozwoju przemysłu i zróżnicowania ukształtowania powierzchni, także występowania terenów rolniczych.
Liczba samochodów w Polsce rośnie z roku na rok, co ma odzwierciedlenie na polskich drogach. Pierwszy bum samochodowy miał miejsce w latach 60-tych XX wieku, gdy powstała fabryka FSO na Żeraniu oraz fabryka FSM w Bielsku-Białej. Lata 90. XX wieku to następna faza wzrostu ilości samochodów, co miało związek z nasileniem importu samochodów z zachodu. Kolejny bum samochodowy to wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku. Liczba samochodów w roku 2003 wynosiła około 16 milionów, by w 2004 roku osiągnąć poziom 17 milionów; współcześnie liczba samochodów wynosi ok. 20 milionów sztuk, co wskazuje że co drugi Polak ma samochód. Wzrost liczby samochodów nie przekłada się na ilość i jakość stanu polskich dróg kołowych, stąd ogromna ilość wypadków drogowych. W Polsce najwięcej jest starych aut. Średnio na 1000 osób przypada 314 samochodów, co w porównaniu do średniej dla krajów Unii Europejskiej nie jest dużą ilością — tutaj na 1000 osób przypada 463 samochody.
Rozwój kolejnictwa w Polsce to wiek XIX, kiedy na ziemiach polskich założono pierwszą linię kolejową na trasie miedzy Wrocławiem a Oławą (rok 1842); wówczas Polska była pod zaborami i rozwój kolei był uzależniony od warunków polityczno-gospodarczych. Rozwój kolei przyczynił się do rozwoju osadnictwa; powstawały okręgi przemysłowe (surowce mineralne eksploatowane w zagłębiach były wywożone wagonami kolejowymi), a kolej stanowiła niezbędny środek transportu. Na terenie Polski kolej odgrywała bardzo ważną rolę aż do roku 1990 (najwięcej towarów było przewożonych koleją, podobnie dominowały przewozy pasażerskie), co wynikało z niskiego poziomu rozwoju pozostałych gałęzi transportu.
Na skutek zachodzących zmian w przemyśle i podjętym działaniom na rzecz restrukturyzacji nierentownych gałęzi gospodarki w Polsce, nastąpił spadek udziału kolei w przewozach. Zaczęły upadać fabryki i zakłady przemysłowe, co ograniczyło zapotrzebowanie na transport zbiorowy do pracy, ludzie tracili pracę, społeczeństwo zubożało, a zmiany gospodarcze spowodowały wzrost udziału transportu samochodowego. Również obecnie problemy polskich kolei związane są brakiem opłacalności przewozów towarów i osób. Dzięki prywatyzacji Polskich Kolei można było ograniczyć bądź też przesunąć w czasie upadek tego środka lokomocji.
Wiek XX to dominacja transportu samochodowego i lotniczego, zaś transport kolejowy nie odgrywa już większego znaczenia. Maleje długość wykorzystywanych linii kolejowych, a te które nadal funkcjonują nie są w najlepszym stanie, gdyż brak funduszy na ich ulepszanie. Według danych od roku 1993 widzimy stopniowy spadek ilości PKP osób korzystających z usług kolei. W roku 1990 przewozy pasażerskie wyniosły 550 milionów osób, rok 1994 — to 490 milionów, rok 1996 — to już 430 milionów, rok 1998 — 400 milionów osób, rok 2000 — 350 milionów pasażerów, rok 2002 — 300 milionów pasażerów, rok 2004 — 270 milionów pasażerów i nadal zaznacza się tendencja spadkowa.
Podobnie jak pozostałe środki transportu, kolej również wykazuje znaczne dysproporcje w rozmieszczeniu na terenie Polski. Najgęstsza sieć kolejowa jest na obszarze województw południowo-zachodniej Polski (czyli województwo śląskie — 15 km na 100 km2, województwo dolnośląskie i województwo opolskie — wartości zbliżone), ma to związek z rozwojem przemysłu i historyczną sytuacją na ziemiach polskich) zabory. Z kolei najsłabiej sieć kolejowa jest rozwinięta na obszarze województwa lubuskiego i województwa podlaskiego — około 4 km na 100 km2. Całkowita długość sieci kolejowej jest szacowana na około 20 tysięcy kilometrów, z czego blisko 60% jest zelektryfikowana.
Najważniejsze linie kolejowe w Polsce to:
tzw. magistrala węglowa — linia kolejowa łącząca Górny Śląsk z Trójmiastem (Górnośląskie Zagłębie Węglowe z portem w Gdyni; założona aby transportować wydobyty węgiel kamienny na Śląsku do Gdyni i dalej statkami przez Morze Bałtyckie na północ)
linia kolejowa łącząca Warszawę z aglomeracją krakowską oraz z Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym)
linia kolejowa na trasie Terespol–Kunowice, obsługująca ruch tranzytowy przez Polskę z zachodu na wschód (sprawny przewóz towarów)
linia kolejowa zwana LHS (Linia Hutniczo–Siarkowa), łącząca GOP z Ukrainą (na linii Dąbrowa Górnicza–Tarnobrzeg–Hrubieszów), co ją wyróżniało to rozstaw szyn — szerszy niż normalnie, bo wynoszący 1524 mm podobnie jak na ziemiach byłego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich; wybudowana do transportu siarki.
Obecnie duże obłożenie maja trasy kolejowe łączące duże aglomeracje miejskie, najczęściej trasy zelektryfikowane, na których kursują pociągi ekspresowe (Intercity, Eurocity), na przykład trasa Kraków–Warszawa, Kraków–Gdańsk, Warszawa–Poznań, Katowice –Warszawa. Kolej oferuje szybsze dotarcie pociągiem, lepszy komfort jazdy i bezpieczeństwo podróży, co jest współcześnie niezwykle ważne dla pasażerów.
Jako główne przyczyny likwidacji linii kolejowych w Polsce należy wymienić:
konkurencyjność innych środków transportu, przede wszystkim tanich linii lotniczych i samochodów
stary tabor kolejowy
mała rentowność kolei na trasach lokalnych
brak służb mundurowych, które mogłyby zagwarantować poziom bezpieczeństwa pasażerom
stosunkowo drogie bilety kolejowe
załamanie przemysłu wydobywczego, co ograniczyło zapotrzebowanie na korzystanie z taboru kolejowego.
Turystyka w Polsce
rystyka to podróżowanie w calach poznawczych, rekreacyjnych lub wypoczynkowych. Uprawiając turystykę przemieszcza się pieszo lub środkiem lokomocji. Często do uprawiania turystyki potrzebny jest specjalistyczny sprzęt sportowo-turystyczny.
Istnieje kilka podziałów turystyki:
1. ze względu na ilość osób:
indywidualna - w pojedynkę lub w małej grupie;
zbiorowa - w dużych, zorganizowanych grupach.
2. ze względu na miejsce:
krajowa;
zagraniczna.
3. ze względu na cel:
wycieczkową - zwiedzanie różnych miejsc;
uzdrowiskową - wyjazdy do sanatoriów;
pobytową - wyjazd i przebywanie w jednym miejscu;
tranzytową - przemieszczanie się;
pielgrzymkowa - odwiedzanie miejsc kultu religijnego;
kwalifikowaną - wymaga odpowiedniego sprzętu i przygotowania fizycznego. Zalicza się do niej: turystyka piesza (nizinna i górska), narciarstwo, speleologia, kolarstwo, żeglarstwo, kajakarstwo, wioślarstwo, motorowodniactwo, nurkowanie itd.
Fenomenem polskiej turystyki na skalę światową jest turystyka pielgrzymkowa. Najważniejszym ośrodkiem pielgrzymkowym katolicyzmu jest Jasna Góra, do której rokrocznie przybywa kilka milionów pielgrzymów, z czego duża część przybywa w pieszych pielgrzymkach, pokonując nawet ponad 600 kilometrów.
R E K L A M A czytaj dalej ↓
W dzisiejszym świecie turystyka należy do dziedzin prężnie się rozwijających. Jest czynnikiem rozwoju kultury i gospodarki. Jest ważnym źródłem dochodów dla ludności mieszkającej w terenach popularnych wśród turystów.
Masowy rozwój turystyki rozpoczął się w XIX wieku. Wcześniej również zdarzały się wyprawy o charakterze turystycznym, ale nie należały do częstych, np. za pierwszą turystkę tatrzańską uważana jest Beata z Kościeleckich Łaska, pani na zamku w Kieżmarku, która odbyła wyprawę wraz z dworzanami i góralami w 1565 roku. Jej ciekawość świata miała dla niej zły efekt - mąż zamknął ją w zamkowej wieży. Pierwszym towarzystwem turystycznym w Europie był powstały w Wielkiej Brytanii w 1857 roku Alpin Club. Na terenach polskich, w zaborze austriackim, powstało w 1873 roku Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, a w 1906 roku - Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Połączenie w 1950 roku tych dwóch organizacji dało Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK). Obecnie, oprócz PTTK, organizacją turystyki kwalifikowanej zajmują się związki sportowe (kajakowy, żeglarki), specjalistyczne związki (np. PZA - Polski Związek Alpinizmu) oraz biura podróży.
W naszym kraju jest wiele miejsc atrakcyjnych pod względem turystycznym. Zaliczają się do nich zarówno obiekty atrakcyjne przyrodniczo, jak i kulturowo. W Polsce znajduje się 11 obiektów wpisanych na listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Są to:
1. Białowieski Park Narodowy - obejmuje puszczę o charakterze pierwotnym, od 1979r.;
2. zespół zamku krzyżackiego w Malborku - gotycki, jeden z najlepszych przykładów średniowiecznej architektury obronno-rezydencjonalnej,
3. 1997 r.;
4. Stare Miasto w Toruniu, od 1997 r.;
5. Stare Miasto w Warszawie, od 1980 r.;
6. Kościół Pokoju w Jaworze - ewangelicki z XVII wieku, od 2001 r.;
7. Kościół Pokoju w Świdnicy - ewangelicki z XVII wieku;, od 2001 r.;
8. obóz koncentracyjny - muzeum Oświęcim-Brzezinka, Pomnik Męczeństwa Narodu Polskiego i Innych Narodów, od 1979 r.;
9. zespół architektoniczny klasztoru Bernardynów z kościołem Matki Bożej Anielskiej i parkiem kalwaryjskim (XVII-XIX wiek) w Kalwarii Zebrzydowskiej, 1999 r.;
10. Kopalnia Soli w Wieliczce, od 1978 r.;
11. Stare Miasto z Wawelem i dzielnicą Kazimierz w Krakowie, od 1978 r.;
12. Stare Miasto w Zamościu - doskonale zachowany układ renesansowy miasta, od 1992 r.
Bardzo atrakcyjne dla odwiedzających są parki narodowe. Jest ich w naszym kraju 23:
1. Babiogórski P.N. - utworzony w 1954 roku, obejmuje ochroną fragmenty naturalnej Puszczy Karpackiej, występuje tu jedyne w Polsce stanowisko okrzynu jeleniego, który jest symbolem Parku i rogownicy alpejskiej. W 1977 roku uznany przez UNESCO za Światowy Rezerwat Biosfery;
2. Białowieski P.N. - utworzony w 1947 roku, obejmuje ochroną fragmenty naturalnie zachowanej puszczy, ostoja żubra, od 1977 roku jest Światowym Rezerwatem Biosfery;
3. Biebrzański P.N. - utworzony w 1993 roku, obejmuje ochroną największy w Europie Środkowej naturalny kompleks niskich torfowisk;
4. Bieszczadzki P.N. - utworzony w 1973 roku, obejmuje ochroną najwyższą część Bieszczadów, z unikatowym w Polsce piętrem połonin. W 1992 roku wraz z Parkiem Krajobrazowym Doliny Sanu, Ciśniańsko-Wetlińskim Parkiem Krajobrazowy i przygranicznymi ukraińskimi obszarami chronionymi uznany za Międzynarodowy Rezerwat Biosfery "Karpaty Wschodnie";
5. P.N. Borów Tucholskich - utworzony w 1996 roku, obejmuje ochroną równinę sandrową porośniętą puszczą, torfowiska;
6. Drawieński P.N. - utworzony w 1990 roku, utworzony w 1996 roku, chroni rzeźbę młodoglacjalną;
7. Gorczański P.N. - utworzony w 1981 roku, chroni fragmenty pierwotnej Puszczy Karpackiej;
8. P.N. Gór Stołowych - utworzony w 1993 roku, obejmuje ochroną jedyne w Polsce góry o budowie płytowej;
9. Kampinoski P.N. - utworzony w 1959 roku, chroni Puszczę Kampinoską położoną w pradolinie Wisły z występującymi licznie zespołami wydm;
10. Karkonoski P.N. - utworzony w 1959 roku, obejmuje ochroną granitoidowe Karkonosze z ich bogatą rzeźbą (skałki krystaliczne o ciekawych kształtach, rumowiska skalne, kotły polodowcowe, jeziora) oraz torfowiskami. Występują tu jedyne w Europie Środkowej stanowisko wierzby lapońskiej i skalnicy śnieżnej - reliktu plejstoceńskiego. Od 1992 roku Światowy Rezerwat Biosfery;
11. Magurski P.N. - utworzony w 1994 roku, chroni charakterystyczny krajobraz gór średnich i niskich;
12. Narwiański P.N. - utworzony w 1996 roku, obejmuje ochroną zróżnicowane zbiorowiska roślinności wodnej, bagiennej i lądowej oraz bogatą awifaunę;
13. Ojcowski P.N. - utworzony w 1956 roku, obejmuje ochroną doliny Prądnika i Sąspówki powstałe w wapieniach jurajskich tworzących skałki o fantastycznych kształtach, jaskinie;
14. Pieniński P.N. - utworzony w 1954 roku, obejmuje ochroną środkową część Pienin zbudowaną z wapieni oraz piaskowców i łupków jurajskich i kredowych, ma bardzo ciekawą rzeźbę. Pasmo przecina piękna przełomowa dolina Dunajca;
15. Poleski P.N. - utworzony w 1990 roku, obejmuje ochroną teren bagienno-torfowy - torfowiska niskie, przejściowe i wysokie, bagna i jeziora krasowe;
16. Roztoczański P.N. - utworzony w 1974 roku, obejmuje ochroną bogatą florę - występują tutaj gatunki borealne, górskie, subatlantyckie, oraz pontyjskie, ostoja koników polskich;
17. Słowiński P.N. - utworzony w 1967 roku, obejmuje ochroną wydmy nadmorskie oraz dwa duże jeziora przybrzeżne. Od 1977 roku Światowy Rezerwat Biosfery;
18. Świętokrzyski P.N. - utworzony w 1950 roku, obejmuje ochroną Puszczę Świętokrzyską, charakterystyczne kwarcytowe gołoborza;
19. Tatrzański P.N. - utworzony w 1954 roku, obejmuje ochroną jedyne w Polsce góry o charakterystycznej rzeźbie wysokogórskiej. Od 1992 roku Światowy Rezerwat Biosfery, a wraz ze słowackim TANAP-em Międzynarodowy Rezerwat Biosfery "Tatry";
20. P.N. Ujście Warty - utworzony w 2001 roku, obejmuje ochroną podmokłe tereny, będące ostoją i terenem lęgowym ptactwa;
21. Wielkopolski P.N. - utworzony w 1957 roku, chroni rzeźbę polodowcową - moreny, drumliny, ozy;
22. Wigierski P.N. - utworzony w 1988 roku, 1 obejmuje ochroną rzeźbę polodowcowa: sandry, moreny, jeziora polodowcowe;
23. Woliński P.N. - utworzony w 1960 roku, chroni porośniętą lasem wysoczyznę morenową z jeziorami i klifowe wybrzeże Bałtyku.
Do rejonów bardzo atrakcyjnych turystycznie należą:
Pobrzeże Bałtyckie - atrakcyjne szczególnie w sezonie letnim, ze względu na Morze Bałtyckie;
Pojezierze Mazurskie - podobnie jak na Pobrzeżu dominuje tu turystyka w sezonie letnim;
Sudety i Karpaty - turystyka całoroczna, zimą narciarstwo, latem turystyka piesza, przez cały rok sanatoryjna.
MIEJSCOWOŚCI TURYSTYCZNO - WYPOCZYNKOWE O DUŻYM ZNACZENIU DLA TURYSTYKI
Arkadia - woj. łódzkie. Zabytki Założony w 1778 roku przez H. Radziwiłłową park o założeniach wczesnoromantycznych - pawilony, Świątynie Diany, Akwedukt, Dom Murgrabiego i inne. W 1821 roku przebudowa. Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie.
Augustów - woj. podlaskie, miejscowość powstała w 156 roku, prawa miejskie uzyskał w 1557 roku. Od 1971 roku miejscowość uzdrowiskowa - wody mineralne i borowiny. Muzeum regionalne.
Baranów Sandomierski - woj. podkarpackie, prawa miejskie nadane w 1623 roku, utracone w 1896 roku. Miastem jest ponownie od 1934 roku. ZabytkiManierystyczna rezydencja Leszczyńskich z przełomu XVI i XVII wieku z narożnymi wieżami, dziedzińcem arkadowym, attyką. Przebudowany pod koniec XVII wieku. W zamku znajduje się obecnie Muzeum Zamkowe, jest tu min. ekspozycja związana z Tarnobrzeskim Zagłębiem Siarkowym. Kościół renesansowy z początku XVII wieku z kaplicami z drugiej połowy wieku XIX.
Bartków - woj. świętokrzyskie. W pobliżu tej wsi rośnie jedno z najstarszych polskich drzew - 650-letni dąb Bartek, jest wysoki na 27 metrów, ma 9 metrów obwodu pnia na wysokości około półtora metra, a średnica korony osiąga około 40 metrów.
Biskupin - woj. kujawsko-pomorskie. Znaleziono to ślady osadnictwa od paleolitu do średniowiecza. W 1933 roku miało miejsce odkrycie znanego grodu obronnego kultury łużyckiej (epoka żelaza, ok. 650 - 550 lat p.n.e.). Gród zbudowany był na ówczesnej wyspie na Jeziorze Biskupińskim, obecnie jest to półwysep, zajmował teren około 2 ha. Osadę otaczał falochron i wał ziemno-drewniany. Na ląd prowadził pomost. Osada składała się z 102 drewnianych domów stojących w 13 rzędach. Było 12 ulic - 11 równoległych i 1 okrężna u podnóża wału. Osada uległa zniszczeniu prawdopodobnie w efekcie walk międzyplemiennych, następnie odbudowana na pierwotnym planie. Około 550 roku p.n.e. opuszczona z powodu podnoszenia się poziomu wód jeziora. Około 400 roku p.n.e. na pozostałościach pierwszej osady wybudowano nową, o charakterze otwartym. Odkryte tu w 1987 roku cmentarzysko kryje prawdopodobnie szczątki mieszkańców Biskupina. Obszar osady jest obecnie rezerwatem archeologicznym z oddziałem warszawskiego Muzeum Archeologicznego. Ma on powierzchnię 21 hektarów, zrekonstruowano osiedle obronne w skali 1:1. Trwają tu prace nad rekonstrukcją pradziejowych technik garncarstwa, tkactwa i ciesiołki, prowadzona jest eksperymentalna hodowla owcy wrzosówki i konika polskiego.
Bochnia -woj. małopolskie. Prawa miejskie nadane w 1253 roku. Wydobycie soli kamiennej od XII wieku. Od XVII - XVII wieku również rozwój sukiennictwa. W czasie II wojny światowej, w latach 1941 - 43 było tu getto, wywieziono około 15 tysięcy osób do obozu zagłady w Bełżcu, obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, na roboty przymusowe w Szebniach, kilka tysięcy rozstrzelano. Zabytki Kopalnia Soli "Bochnia" - obecnie zakład przyrodolecznictwa z podziemną trasą turystyczną. Muzeum. Kościół parafialny w stylu gotyckim (XV wiek) w 1655 roku przebudowany. W kościele polichromia autorstwa Jana Matejki. Osiemnastowieczne kamienice.
Busko Zdrój - woj. świętokrzyskie. Powstało w XII wieku. Prawa miejskie w latach 1287 - 1870 i od 1916 roku. W XV - XVIII wieku ośrodek sukiennictwa. Uzdrowisko balneologiczne od lat 20-tych XIX wieku. Występują tu wody mineralne chlorkowo-sodowo-jodkowe z siarkowodorem, borowiny oraz muł buski z siarką.
Bydgoszcz -woj. kujawsko-pomorskie. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1238 roku - był to wtedy gród warowny, kasztelania. W XIV wieku przez kilka lat była Bydgoszcz w posiadaniu Krzyżaków. ZabytkiGotycki kościół farny z XV wieku; kościół Klarysek z przełomu XVI i XVII wieku; gotycki kościół Bernardynów, przebudowany w połowie XIX wieku; kolegium pojezuickie z początku XVIII wieku, gmach sądu z II połowy XVIII wieku, obecnie siedziba Biblioteki Miejskiej; spichlerze z przełomu XVIII i XIX wieku.
Bystrzyca Kłodzka - woj. dolnośląskie. Osadnictwo słowiańskie od XI wieku. Prawa miejskie nadane w 1253 lub 1319 roku. Ośrodek sukiennictwa i płóciennictwa. W latach 1319 - 1945 należał do Czech. Zabytki Gotycki kościół z II połowy XIII wieku, w końcu XV wieku przebudowany; XVI-wieczny ratusz przebudowany w XIX wieku; fundamenty murów miejskich z basztami z XV i XVI wieku; XVII-wieczne kamienice. Muzeum Filumenistyczne.
Cedynia - woj. zachodniopomorskie. Najbardziej na zachód wysunięte polskie miasto. Gród Mieszka I. W 972 roku wojska polskie dowodzone przez Mieszka I i Czcibora pokonały tu wojska saskie pod wodzą margrabiego Hodona. Prawa miejskie nadane w 1299 roku. Zabytki 2 Kościół gotycki p.w. Narodzenia NMP; ratusz z I połowy XIX wieku; grodzisko z IX-XII wieku otoczone wałem na tzw. Garncarskiej Górze. Muzeum Regionalne.
Chęciny - woj. świętokrzyskie. Lokacja przed 1325 rokiem. Zabytki Kościół p.w. Św. Bartłomieja z II połowy XV wieku; gotycki zespół klasztorny Franciszkanów, zespół klasztorny Klarysek, obecnie Bernardynek z XVII wieku; synagoga z XVII wieku; ruiny zamku z przełomu XIII i XIV wieku. W pobliżu Chęcin znajduje się Jaskinia Raj powstała w dewońskich wapieniach. Długość korytarzy wynosi około 240 metrów. Bogata szata naciekowa. Udostępniana do zwiedzania.
Chojna - woj. zachodniopomorskie. Prawa miejskie nadane przed 1267 rokiem. Rośnie tu jeden z największych w Polsce platanów klonolistnych "Olbrzym" - jest pomnikiem przyrody. Zabytki Gotycki kościół Augustianów; mury miejskie powstałe w II połowie XIII wieku; dwie bramy gotyckie; XV-wieczny ratusz.
Ciężkowice - woj. małopolskie. Prawa miejskie w latach 1348 - 1934 i od 1998 roku. Zabytki Drewniane domy z podcieniami z II połowy XVIII i I połowy XIX wieku; XIX-wieczny ratusz. Niedaleko miejscowości znajduje się rezerwat przyrody nieożywionej "Skamieniałe Miasto".
Czarnolas - woj. mazowieckie. Urodził się tutaj i pisał Jan Kochanowski. W miejscu gdzie była jego posiadłość jest teraz park z kaplicą neogotycką z I połowy XIX wieku. W miejscu słynnej lipy stoi pamiątkowy obelisk. W XIX-wiecznym dworze jest od 1961 roku Muzeum Jana Kochanowskiego, przed Muzeum stoi pomnik poety.
Czersk - woj. mazowieckie. Dawna kasztelania, siedziba książąt mazowieckich. Od roku 1247r stolica Księstwa Czerskiego. Był miastem w latach 1350 - 1870. Zabytki Ruiny gotyckiego zamku książąt mazowieckich z XV - XVI wieku.
Częstochowa - woj. śląskie. Prawa miejskie od 1377 roku. Od wieku XV ośrodek maryjny. Jest stolicą metropolii częstochowskiej (Kościół rzymsko-katolicki). Najważniejszy ośrodek kultu katolickiego w Polsce. Związany jest on z cudownym obrazem Matki Bożej Częstochowskiej z XIV wieku znajdującym się w klasztorze paulinów na Jasnej Górze. Zabytki Zespół klasztorny w stylu gotyku i baroku. Obraz koronowany koronami papieskimi po raz pierwszy w roku 1717, po raz drugi w 2005 roku. W klasztorze udostępniony jest do zwiedzania Skarbiec i Arsenał. W klasztorze znajduje się Droga Krzyżowa pędzla Dudy-Gracza. Kościół p.w. Św. Zygmunta z II połowy XIV wieku, przebudowany w XVII i XVIII wieku; kościół p.w. Św. Andrzeja Apostoła i Św. Barbary z XVII wieku, przebudowany w XVIII i XIX wieku; kościół cmentarny p.w. Św. Rocha i Sebastiana z połowy XVII wieku; archikatedra Św. Rodziny z początku XX wieku; XIX-wieczny ratusz. W dzielnicy Raków znajduje się cmentarzysko kultury łużyckiej - rezerwat geologiczny.
W Częstochowie odbywają się: Międzynarodowy Festiwal Muzyki Sakralnej "Gaude Mater", Festiwal Piosenki Religijnej "Exodus", Triennale Plastyczne "Sacrum", Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Heleny Poświatowskiej.
Częstochowa jest początkiem/końcem Szlaku Orlich Gniazd, Szlaku Jury Wieluńskiej, Wodnego Szlaku Warty.
Dukla - woj. podkarpackie. Miasto w latach 1380 - 1896 oraz od 1934 roku. Zabytki kościół parafialny z II połowy XVIII wieku; późnobarokowy pałac Mniszchów, obecnie Muzeum Historyczne; późnobarokowy zespół klasztorny Bernardynów; ruiny synagogi z II połowy XVIII wieku; cmentarze wojskowe z czasów I i II wojny światowej. Kilka kilometrów na południe od Dukli znajduje się Pustelnia Świętego Jana z Dukli.
Duszniki Zdrój - woj. dolnośląskie. Prawa miejskie uzyskały przed 1324 rokiem. W XV - XVIII wieku rozwój górnictwa i hutnictwa, eksploatacja rud żelaza. Uzdrowisko od 1769 roku. W roku 1826 był tu na kuracji Fryderyk Chopin. Obecnie są tu sanatoria, prewentoria i zakład przyrodoleczniczy. Ośrodek przygotowań olimpijskich - sporty zimowe. Zabytki Młyna papierniczy z XVI wieku - jedyny zachowany w Europie Środkowej; w Rynku kamienice z XVI-XVIII wieku, później przebudowywane.
Frombork - woj. warmińsko-mazurskie. Prawa miejskie w latach 1278-1945 i od 1959 roku. Pracował tutaj i zmarł Mikołaj Kopernik. Zabytki Zespół katedralny z katedrą gotycką, późnobarokową kaplicą biskupa Szembeka, XVII-wieczne ołtarze; pałac biskupów warmińskich z I połowy XVI wieku; obwarowania kompleksu katedralnego z bramami i wieżami z II połowy XIV wieku i I połowy wieku XVI.
Gdańsk - woj. pomorskie. Prawa miejskie od około 1261 - 63 roku. Wiele muzeów, między innymi: Muzeum Narodowe, Muzeum Historii Miasta Gdańska, Muzeum Archeologiczne, Centralne Muzeum Morskie. Obywają się tutaj imprezy: koncerty organowe w Katedrze w Oliwie, festiwale filmowe, Targi Dominikańskie. Zabytki Kościoły gotyckie: Dominikanów, Mariacki, Św. Katarzyny, Św. Jana, Św. Piotra i Pawła, Św. Trójcy; kościoły barokowe: Kaplica Królewska ufundowana przez Jana III Sobieskiego; fragmenty murów miejskich z bramami i basztami gotyckie; Ratusz Główny gotycki; gotycki Dwór Artusa; Manierystyczna Zbrojownia; kamienice z XV - XVIII wieku; Ratusz Staromiejski z XVI wieku, Wielki Młyn nad Radunią z II połowy XIV wieku, Dom Opatów Pelplińskich z I połowy XVII wieku; zespół spichlerzy z XV i XVIII wieku.
Gidle - woj. łódzkie. Od II połowy XVII wieku cel pielgrzymek związany z obrazem Matki Bożej Gidelskiej. Zabytki Wczesnobarokowy kościół (tu obraz M.B. Gidelskiej) i klasztor Dominikanów; późnogotyckie kościół drewniany oraz późnobarokowy parafialny kościół Kartuzów.
Gierłoż - woj. warmińsko-mazurskie. Znajdują się tu ruiny kwatery Hitlera zwanej Wilczym Szańcem. Na kwaterę składało się kilkadziesiąt bunkrów z żelbetu, dworzec, lotnisko, elektrownia. Otoczona stanowiskami artylerii przeciwlotniczej i polami minowymi. Kwatera posiadała bezpośrednie łącze telefoniczne z Berlinem i ważnymi odcinkami frontu. 20 lipca 1944 roku miał tu miejsce nieudany zamach na Hitlera. Zniszczona przez Niemców w styczniu 1945 roku.
Gietrzwałd - woj. warmińsko-mazurskie. Miejsce objawień maryjnych - jedyne w Polsce uznane przez kościół. Najważniejszy ośrodek pielgrzymkowy Warmii. Zabytki Gotycki kościół parafialny; XVIII wieczna kaplica przydrożna.
Gniezno - woj. wielkopolskie. Prawdopodobnie od końca VIII wieku był tu gród Polan. Pierwsza stolica Polski - siedziba Mieszka I i Bolesława Chrobrego.
W tysięcznym roku powstało tu pierwsze polskie arcybiskupstwo. Prawa miejskie nadane w 1238 roku. Muzeum Początków Państwa Polskiego. Zabytki Gotycka katedra zbudowana na miejscu romańskiej z bogatym wnętrzem i słynnymi Drzwiami Gnieźnieńskimi; XII-wieczna kolegiata p.w. Św. Jerzego; kościół Bożogrobowców z II połowy XIV wieku z polichromią.
Golub-Dobrzyń - woj. kujawsko-pomorskie. Muzeum Regionalne Ziemi Dobrzyńskiej. Zabytki Kościół gotycki p.w. Św. Katarzyny; zamek z przełomu XIII i XIV wieku, w początkach XVII wieku przebudowany przez Annę Wazównę; pozostałości XIV-wiecznych murów miejskich; klasycystyczny kościół parafialny p.w. Św. Katarzyny; drewniany dom z podcieniami z II połowy XVIII wieku. Zamek jest miejscem corocznych turniejów rycerskich.
Grunwald - woj. warmińsko - mazurskie. 15 lipca 1410 roku na polach pod tą miejscowością stoczona została jedna z największych bitew średniowiecznej Europy pomiędzy wojskami krzyżackimi pod wodzą Wielkiego Mistrza Zakonu Ulricha von Jungingena, a wojskami polsko-litewskimi pod wodzą króla Władysława Jagiełły i księcia litewskiego Witolda, posiłkowanymi przez oddziały tatarskie, ruskie i czeskie. Po stronie krzyżackiej walczyło około 14 tysięcy jazdy, kilka tysięcy piechoty i artyleria, po stronie polsko-litewskiej 24 tysiące jazdy i kilka tysięcy piechoty. Wojska krzyżackie zostały pokonane, a Wielki Mistrz poległ. Efektem bitwy była zmiana układu sił w środkowo-wschodniej części Europy - Polska wysunęła się na czoło państw tej części Europy, rola Zakonu zmalała. W 1960 roku w pobliżu wsi odsłonięto pomnik upamiętniający bitwę. Blisko pomnika Muzeum Grunwaldzkie.
Henryków - woj. dolnośląskie. Z inicjatywy kanonika wrocławskiego Mikołaja książę Henryk Brodaty założył tu filię opactwa cystersów z Lubiąża. W klasztorze tym powstała słynna Księga Henrykowska. Zabytki Zespół klasztorny cystersów z kościołem a w nim wczesnogotyckie prezbiterium i transept, nawa z I połowy XIV wieku, kaplice z XVI i XVII wieku, barokowa wieża, wystrój wnętrz XVII-wieczny z obrazami Michała Wilmana; klasztor XIII-wieczny, w XVII i XVIII nabrał barokowego charakteru.
Jabłeczna - woj. lubelskie. Ważny ośrodek prawosławny w Polsce. Znajduje się tu jedyny w Polsce męski klasztor prawosławny, zespół cerkiewno-klasztorny składa się z: cerkwi p.w. Św. Onufrego i budynków klasztornych z I połowy XIX wieku; drewnianych kaplic Wniebowzięcia NMP i Św. Ducha z początku XX wieku. Oprócz tego cerkiew grecko-katolicka drewniana a obecnie kościół parafialny p.w. Przemienienia Pańskiego z końca XVIII wieku, przebudowany w II połowie XIX wieku. Żeński klasztor prawosławny z kończ XIX wieku.
Janów Lubelski - woj. lubelskie. Miasto powstałe w 1640 roku. Miasto znane ze stadnin koni. Barokowy zespół klasztorny (dawniej Dominikanów) z kościołem parafialnym p.w. Św. Jana Chrzciciela, XVII-wieczne budynki klasztorne i dzwonnica bramna. Zespół więzienny z XIX wieku.
Jawor - woj. dolnośląskie. Prawa miejskie uzyskał pomiędzy 1250 a 1275 rokiem. Muzeum Regionalne. Zabytki Kościół gotycki; późnogotycki kościół i klasztor Bernardynów; drewniany, barokowy kościół ewangelicki (Kościół Pokoju), fragmenty murów miejskich z XIV - XVI wieku; wieża ratuszowa gotycka; kamienice z XVI - XVIII wieku.
Kalisz - woj. wielkopolskie. Gród z IX - XIII wieku położony na Szlaku Bursztynowym. Prawa miejski od 1260 lub 1368 roku. Odbywają się tu imprezy kulturalne: Kaliskie Spotkania Teatralne, Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych, Kaliskie Dni Muzyki Kameralnej "Jesienna Camerata". Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej. Zabytki Fundamenty kolegiaty z połowy XII wieku w niej prawdopodobnie grobowce Mieszka Starego. Pozostałości grodu. Katedra z prezbiterium gotyckim. Gotycki kościół p.w. Św. Mikołaja. Wczesnogotycki kościół Franciszkanów. Manierystyczny kościół Jezuitów. Zespół klasztorny Bernardynów z Przełomu XVI i XVII wieku.
W okolicy Kalisza rezerwat Torfowisko Lis.
Kalwaria Pacławska - woj. podkarpackie. Ośrodek kultu od czasu budowy kalwarii w II połowie XVII wieku. Zabytki Późnobarokowy kościół i klasztor Franciszkanów; zespół kapliczek kalwaryjskich drewnianych i murowanych z XIX wieku; domy drewniane z podcieniami z XIX wieku.
Kalwaria Zebrzydowska - woj. małopolska. Miasto założone w początkach XVII wieku. W 1602 roku wojewoda - M. Zebrzydowski ufundował klasztor Bernardynów. W 1617 roku nadano prawa miejski. Drugie, po Jasnej Górze, sanktuarium, szczególne nabożeństwo do Męki Pańskiej. Misteria w Wielkim Tygodniu. Ośrodek maryjny od XVII wieku. Zabytki Manierystyczny zespół klasztorny Bernardynów; kalwaria z 42 kaplicami i kościółkami z XVII -XIX wieku.
Kamień Pomorski - woj. zachodniopomorskie. Prawa miejskie od 1274 roku. Latem odbywa się Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej. Zabytki Katedra w stylu romańsko-gotyckim - jeden z najstarszych kościołów na Zachodnim Pomorzu - z XIII-wieczną polichromią i barokowymi organami; kościół p.w. Św. Mikołaja (obecnie Muzeum Regionalne Ziemi Kamieńskiej); gotycki Pałac Biskupów (obecnie miejska biblioteka); zabudowania kapitulne z krużgankami - gotyk; fragment musów miejskich z przełomu XIII i XIV wieku; gotycki ratusz.
Karpacz - woj. dolnośląskie. Miasto położone u podnóży Śnieżki - najwyższego wzniesienia w Karkonoszach. Pierwsi osadnicy to poszukiwacze złota i kamieni półszlachetnych. Prawa miejski nadane w 1959 roku. Ośrodek sportów zimowych - skocznia narciarska, nartostrady, wyciągi narciarskie, tor saneczkowy, domy wczasowe i ośrodki kolonijne, sanatorium dla dzieci. Muzeum Sportu i Turystyki Regionu Karkonoszy.
Kartuzy - woj. pomorskie. Pierwsze ślady osadnictwa pochodzą z epoki kamienia. W 1381 roku początek budowy klasztoru Kartuzów, obok którego powstała wieś klasztorna. W 1772 roku nastąpiła konfiskata klasztornych dóbr, a w I połowie XIX wieku miała miejsce kasata zakonu dokonana przez władze pruskie. W 1923 roku nadano prawa miejskie. Muzeum Kaszubskie. Kartuzy są jednym z głównych ośrodków kultury kaszubskiej. Zabytki Gotycki kościół Kartuzów, wyposażenie XVII-wieczne; fragmenty krużganków, eremu i refektarza zachowane z klasztoru. Blisko Kartuz dwa rezerwaty leśne: Stare Modrzewie i Zamkowa Góra
Kazimierz Dolny - woj. lubelskie. Osadnictwo od czasów neolitu. Prawa miejskie około połowy XIV wieku nadane przez Kazimierza Wielkiego. Muzeum Nadwiślańskie, Muzeum Złotnictwa. Coroczny Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych połączony z Targami Sztuki Ludowej. Zabytki Zamek królewski - zachowała się gotycka wieża zamku górnego oraz ruiny gotycko-renesansowego zamku dolnego; gotycko-renesansowy kościół farny z kaplicami kopułowymi z wieku XVII, wyposażenie wnętrz - manieryzm i barok, są tu jedne z najstarszych w Polsce organów (z I połowy XVII wieku); barokowy klasztor i kościół Reformatów; szpitalny kościół p.w. Św. Anny; w Rynku kamienice podcieniowe z attykami - kamienica Pod Św. Krzysztofem i kamienica Pod Św. Mikołajem i wiele innych kamienic renesansowych i manierystycznych; bożnica z II połowy XVIII wieku; na cmentarzu żydowskim zachowane kilka płyt nagrobnych. W okolicach Kazimierza Dolnego znajduje się rezerwat ornitologiczny - Krowia Wyspa.
Kętrzyn - woj. warmińsko-mazurskie. Ślady osadnictwa pochodzą z młodszego paleolitu. Prawa miejskie nadane w 1357 roku. Muzeum im. W. Kętrzyńskiego. Zabytki Kościół gotycki; gotycki zamek krzyżacki, w którym obecnie wspomniane muzeum; mury miejskie z XIV wieku; loża masońska z 1810 roku.
Kielce - woj. świętokrzyskie. Prawa miejskie od 1364 lub 1412 roku. Zabytki Barokowy Pałac Biskupów Krakowskich w którym obecnie jest Muzeum Narodowe; obok Pałacu katedra z I połowy XVII wieku w II połowie XIX wieku przebudowana, wystrój barokowy; kościół p.w. Św. Trójcy z I połowy XVII wieku, rozbudowany w I połowie XVIII wieku, dobudowano wtedy budynek seminarium; kościół i klasztor Bernardynów na Karczówce, kamienice z XVIII i XIX wieku.
Kletno - woj. dolnośląskie. Znajduje się tu Jaskinia Niedźwiedzia. Ma ona 4 poziomy korytarzy o łącznej długości około 3 km. Powstała w marmurach. Bogata szata naciekowa. W podłożu okryto szczątki zwierząt plejstoceńskich, przede wszystkim niedźwiedzi jaskiniowego - stąd nazwa. Jest rezerwatem przyrody nieożywionej. Udostępniona do zwiedzania.
Kłodzko - woj. dolnośląskie. W X wieku był to czeski gród warowny. Prawa miejskie od 1250-75 roku. W tutejszym klasztorze Kanoników Regularnych powstała pierwsza część Psałterza Floriańskiego. Dobrze rozwinięta baza noclegowa. Muzeum Ziemi Kłodzkiej. Zabytki Późnogotycki kościół parafialny (Joannitów, później Jezuitów), wyposażenie barokowe; barokowe kolegium jezuickie; kościół Franciszkanów z klasztorem w którego refektarzu polichromia; most gotycki na rzece Młynówce z posągami barokowymi; ratusz z XVI-XVIII wieku; kamienice z XVI, XVII i XVIII wieku; twierdza "Kłodzko" z przełomu XVII i XVIII wieku, w wieku XVIII rozbudowana.
Komańcza - woj. podkarpackie. Zabytki Cerkiew grecko-katolicka, drewniana z drewnianą bramą-dzwonnicą z I połowy XIX wieku; drewniana chałupa ze spichlerzem z XIX wieku; klasztor Nazaretanek z I połowy XX wieku, w klasztorze tym w latach 50-tych przetrzymywany był prymas Polski S. Wyszyński.
Koniaków - woj. śląskie. Słynny ośrodek hafciarstwa, koronkarstwa i tkactwa artystycznego. Muzeum Koronek. Izba Muzealna ze sprzętami domowymi, obrazami i rzeźbami.
Kórnik - woj. wielkopolskie. Prawa miejski nadane około 1426-50 roku. W 1961 roku włączono do Kórnika Bnin, w którym znaleziono ślady kultury łużyckiej i z okresu wczesnośredniowiecznego. Największe polskie arboretum (3 tysiące gatunków krzewów i drzew na powierzchni około 40 hektarów). Biblioteka Kórnicka z Muzeum. W pobliskiej miejscowości - Borówcu - Obserwatorium Astronomiczne PAN. Zabytki Gotycki kościół parafialny; zamek barokowy, całkowicie przebudowany w XIX wieku na rezydencję romantyczno-neogotycką; przy rezydencji park.
Kraków - woj. małopolskie. Pierwsze ślady osadnictwa pochodzą z okresu paleolitu. W granicach Polski prawdopodobnie od roku 990. Od 1000 roku siedziba biskupstwa. W XI wieku król Bolesław Chrobry wybudował pierwszą katedrę i zamek na Wawelu. Stolica Polski od około 1040 roku. W 1241 roku miasto zniszczone przez Tatarów - stąd zwyczaj "Hejnału Mariackiego". Prawa miejskie nadane w 1257 roku. Koronacje królów polskich od 1320 roku. Król Kazimierz Wielki założył obok Krakowa dwa miasta Kazimierz i Kleparz z czasem włączone do Krakowa. W 1364 roku ten sam król założył Akademię Krakowską, odnowioną przez królową Jadwigę w (.........) - jest to najstarsza uczelnia w Polsce i jedna z najstarszych na świecie. W 1596 roku przeniesiono stolicę do Warszawy. Miasto ponownie zniszczone podczas Potopu Szwedzkiego. 24 marca 1794 roku ogłoszono tu Insurekcję Kościuszkowską. Zabytki Kraków jest najbogatszym w zabytki miastem Polski. Poniżej wymieniono najważniejsze.
Zespół Wawelu:
katedra gotycka, jest to trzecia katedra w tym miejscu, nagrobki min. królów: Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta, w kryptach groby królewskie;
zamek królewski, rozbudowany w renesansie, w komnatach słynne Wawelskie Arrasy;
gotyckie wieże - część średniowiecznych obwarowań.
Kościoły Starego Miasta:
romański p.w. Św. Andrzeja Klarysek;
romański p.w. Św. Wojciecha;
wczesnogotycki Franciszkanów rozbudowany w I połowie XV - dobudowano wtedy część klasztorną z witrażami S. Wyspiańskiego;
gotycka bazylika Mariacka ze słynnym ołtarzem autorstwa Wita Stwosza i polichromią Jana Matejki;
bazylika p.w. Św. Trójcy przy klasztorze Dominikanów - pierwsze elementy pochodzą z początków gotyku;
gotycki p.w. Św. Krzyża,
gotycki p.w. Św. Idziego
wczesnobarokowy p.w. Św. Piotra i Pawła (dawny Jezuicki),
barokowa kolegiata p.w. Św. Anny,
barokowy p.w. Przemienienia Pańskiego (pijarski), część budynków klasztornych przebudowana i tam obecnie Muzeum Czartoryskich;
barokowy p.w. Św. Marcina - ewangelicki;
Kościoły w innych dzielnicach:
barokowy p.w. Nawiedzenia NMP Karmelitów Trzewiczkowych na Pisaku;
barokowy p.w. Św. Franciszka Salezego Wizytek na Kleparzu;
wczesnobarokowy p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP i Św. Łazarza Karmelitów Bosych;
wczesnobarokowy zespół klasztorny Kamedułów na Bielanach z kościołem p.w. Wniebowzięcia NMP;
opactwo Cystersów na Mogile z kościołem wczesnogotyckim;
opactwo Benedyktynów w Tyńcu zbudowane na pozostałościach romańskiej bazyliki;
późnobarokowy zespół klasztorny Paulinów na Skałce, kościół p.w. Michała Archanioła i Św. Stanisława Biskupa, krypta z grobami Jana Długosza, Wincentego Pola, Ignacego Kraszewskiego, Adama Asnyka, Henryka Siemiradzkiego, Stanisława Wyspiańskiego, Jacka Malczewskiego, Karola Szymanowskiego, Ludwika Solskiego i Czesława Miłosza. Jest to sanktuarium Św. Stanisława ze Szczepanowa.
Inne zabytki:
gotycka Brama Floriańska z fragmentami murów miejskich i basztami i późnogotyckim Barbakanem;
gotycka wieża ratuszowa na Rynku Głównym;
gotyckie Sukiennice;
Collegium Maius UJ;
późnogotycka synagoga tzw. Stara - obecnie oddział Muzeum Historii Krakowa;
cmentarz żydowski z XVI wieku przy synagodze Kupa;
teatr im. J. Słowackiego;
Kamienice Starego Miasta, Kazimierza i Kleparza.
Muzea:
Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu;
Muzeum Narodowe;
Dom Jana Matejki;
Muzeum Czartoryskich;
Muzeum Stanisława Wyspiańskiego;
Muzeum Historyczne Miasta Krakowa z oddziałem w Starej Synagodze;
Muzeum Archeologiczne;
Muzeum Etnograficzne;
Muzeum Przyrodnicze PAN;
Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego;
Muzeum Farmacji Akademii Medycznej;
Muzeum Historii Fotografii;
Muzeum Lotnictwa i Astronautyki.
Krosno - woj. podkarpackie. Prawa miejskie nadane przed rokiem 1367. Muzeum Okręgowe. Zabytki Średniowieczny układ urbanistyczny miasta; późnogotycki kościół farny z barokowym wyposażeniem i obrazami oraz rzeźbami gotyckimi; dzwonnica barokowa; gotycki kościół Franciszkanów z zachowaną częścią klasztoru; barokowy kościół i klasztor Kapucynów; Rynek z podcieniowymi kamienicami z XVI - XVIII wieku.
Krotoszyn - woj. wielkopolskie. Prawa miejskie nadane w 1415 roku. Zabytki barokowy kościół i klasztor Trynitarzy; gotycki kościół Braci Czeskich; barokowy kościół drewniany, dom drewniany barokowy.
Kruszwica - woj. kujawsko-pomorskie. W epoce żelaza na wyspie był gród i osady kultury łużyckiej. Prawa miejskie nadane w 1303 roku. Zabytki Kolegiata romańska dwukrotnie przebudowana - w XVI i XIX wieku, po II wojnie światowej doprowadzana do pierwotnego stylu; ruiny zamku z połowy XIV.
Krzemionki Opatowskie - woj. świętokrzyskie. Rezerwat archeologiczny, a w nim neolityczna kopalnia krzemienia pasiastego, jedna z największych w Europie. Zajmuje powierzchnię około 400 hektarów i znajduje się w niej ponad 700 szybów pionowych.
Krzeszów - woj. dolnośląskie. W latach 1242-89 było tu opactwo benedyktyńskie, a od 1292 roku Cystersi przybyli z Henrykowa. Zabytki Opactwo Cystersów z dwoma kościołami - barokowym, parafialnym z polichromią Michała Wilmana i późnobarokowym z polichromią Neunhertza; barokowa kaplica książąt świdnickich; klasztor barokowy.
Książ - woj. dolnośląskie. Zabytki Gotycko-renesansowy zamek Hochbergów z połowy XVI wieku. W czasie II wojny światowej był przygotowany na kwaterę Hitlera; ruiny zamku romantycznego.
Leżajsk - woj. podkarpackie. Prawa miejskie nadane w 1397 roku. Od przełomu XVI i XVII Muzeum Prowincji OO. Bernardynów. Zabytki renesansowo-barokowy kościół i klasztor Bernardynów otoczony murem obronnym z XVII wieku, w kościele obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem - od XVI-XVII wieku otoczony kultem, również barokowa polichromia, XVII-wieczne organy.
Licheń - woj. wielkopolskie. Prawa miejskie od połowy XV do połowy XVII wieku. Od XIX wieku ośrodek pielgrzymkowy o zasięgu ogólnopolskim. Zabytki Neogotycki kościół p.w. Św. Doroty, w nim obraz Matki Bożej Licheńskiej; przy kościele park z kaplicą Św. Maksymiliana Kolbe, pomnikami kardynała Wyszyńskiego i Jana Pawła II i Golgotą ze Stacjami Męki Pańskiej, obok kościoła istniejącego powstaje największa w Polsce bazylika; grób powstańców z 1863 roku.
Lublin - woj. lubelskie. Ślady osadnictwa z VI-VII wieku. Prawa miejskie nadane w 1317 roku. Muzeum Okręgowe; skansen Muzeum Wsi Lubelskiej; Muzeum na Majdanku. Zabytki Stare Miasto, a w jego obrębie: ratusz z XVI-XVII wieku; barokowy kościół Jezuitów, obecnie katedra; kolegium z przełomu XVII i XVIII wieku z Wieżą Trynitarską; gotycki kościół Dominikanów, przebudowany w renesansie; gotyckie fragmenty murów miejskich z bramami; kamienice z XV - XVIII wieku. Poza Starym Miastem: XIV-wieczny zamek królewski z kaplicą p.w. Św. Trójcy w której polichromia rusko-bizantyjska; gotycki kościół Brygidek; gotycki kościół Bernardynów; gotycki kościół i klasztor Karmelitanek Bosych; gotycki kościół Augustianów; barokowy pałac Czartoryskich i Lubomirskich; Nowy Ratusz z I połowy XIX wieku.
Lubomierz - woj. dolnośląskie. Prawa miejskie nadane w 1278 roku. W 1291 roku ufundowany został klasztor Benedyktynek, który uległ kasacie w 1810 roku. Muzeum Pawlaka i Kargula. Zabytki Barokowy kościół z polichromią i klasztor Benedyktynek; neoklasycystyczny ratusz; kamienice z XVI i XVII wieku.
Ludźmierz - woj. małopolskie. Najstarsza osada Podhala. W 1234 roku przybyli cystersi. W Ludźmierzu urodził się Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Zabytki XIX-wieczny kościół p.w. Wniebowzięcia NMP z XV-wiecznym posągiem Matki Bożej, od XVI jest on otoczony kultem, rzeźba dwukrotnie koronowana, po raz pierwszy w 1963 roku, po raz drugi przez Jana Pawła II w 1983 roku; XIX-wieczne domy.
Łańcut - woj. podkarpackie. Miejscowość powstała w połowie XIV wieku. Jeden z większych ośrodków protestantyzmu w Polsce. Ośrodek chasydzki. Festiwale muzyczne. Muzeum Regionalne. Zabytki Rezydencja magnacka: barokowy zamek obronno-mieszkalny wzniesiony dla rodziny Lubomirskich, przebudowany trzykrotnie - dwa razy w II połowie XVIII wieku, w wyniku czego nabrał kształt rezydencji pałacowej, wybudowano wtedy Salę Balową, oranżerię, teatr i bibliotekę, trzecia przebudowa miał miejsce na przełomie XIX i XX wieku; Muzeum Powozów. Kościół i klasztor Dominikanów z XV wieku. Klasztor Boromeuszek z XVIII-XIX wieku. Synagoga barokowa, obecnie w niej Muzeum Judaistyczne.
Łęczyca - woj. łódzkie. W XI-XII wieku była grodem kasztelańskim. Lokacja w 1267 roku. Z Łęczycą związana jest legenda o diable Borucie. Zabytki Kościół gotycki, przebudowany w baroku, kościół i klasztor Bernardynów z XVII wieku; zamek z XIV wieku, teraz muzeum.
Maciejowice - woj. mazowieckie. Prawa miejskie nadane w 1507, a utracone w 1869 roku. 10 października 1794 roku pod Maciejowicami odbyła się bitwa polskiego korpusu dowodzonego przez Tadeusza Kościuszkę z wojskami rosyjskimi pod wodzą gen. Fersena. Zakończyła się ona klęską Polaków i dostaniem się do niewoli rannego Kościuszki.
Malbork - woj. pomorskie. Krzyżacki Marienburg. Prawa miejski od około 1286 roku. W XIV i I połowie XV wieku stolica państwa krzyżackiego i siedziba Wielkiego Mistrza. Muzeum Zamkowe. Zabytki Gotycki zamek krzyżacki na który składają się: Zamek Wysoki z kaplicą NMP; Zamek Średni powstały z przedzamcza z Pałacem Wielkiego Mistrza; Zamek Niski z kaplicą p.w. Św. Wawrzyńca i arsenałem. Gotycki ratusz oraz gotycki kościół parafialny.
Nidzica - woj. warmińsko-mazurskie. Układ miasta szachownicowy. Zabytki Gotycki zamek krzyżacki; gotycki kościół parafialny; neogotycki kościół ewangelicki;
Nieborów - woj. łódzkie. Zabytki Pałac barokowy w którym obecnie znajduje się oddział Muzeum Narodowego w Warszawie, wystrój wnętrz rokokowy i klasycystyczny; budynek dawnego browaru; park geometryczny przekształcony w krajobrazowy; XIX wieczna manufaktura ceramiczna.
Niedzica - woj. małopolskie. Zabytki Kościół gotycki z początki XV wieku, w 1992 roku odkryto w nim XV-wieczne freski; zamek Dunajec - górny gotycki i dolny późnorenesansowy, obecnie w zamku Muzeum Wnętrz i Historii Regionu Spiskiego i Dom Pracy Twórczej Historyków Sztuki. W pobliskim Czorsztynie ruiny gotyckiego zamku.
Niepokalanów - woj. mazowieckie. Jeden z największych na świecie zespołów klasztornych. Został założony przez Św. Maksymiliana Kolbe w 1927 roku. Jest to sanktuarium maryjne. Jest tu kościół p.w. Matki Bożej Niepokalanej Wszechpośredniczki Łaski wybudowany w latach 1948 - 54. Sala pamiątek po założycielu klasztoru.
Nowa Słupia - woj. świętokrzyskie. Prawa miejskie od około 1351 do 1870 roku. Zlokalizowane jest tu Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego im. Mieczysława Radwana. Wybudowane w miejscu znalezienia 45 pieców hutniczych - dymarek z V - X wieku. W sierpniu odbywają się tzw. Dymarki Świętokrzyskie z pokazowym wytopem żelaza wg dawnych technik. Późnorenesansowy kościół parafialny; szkoła pobenedyktyńska z XVIII wieku; pomnik powstańców z 1863 roku; cmentarz wojenny z 1914 roku.
Odry - woj. pomorskie. Cmentarzysko kultury wielbardzkiej z II połowy III wieku n.e. składające się z 27 kurhanów i 10 kamiennych kręgów oraz cmentarzysko z grobami ciałopalnymi i szkieletowymi. Groby były bogato wyposażone - wykazały to badania archeologiczne prowadzone systematycznie od 1962 roku.
Ogrodzieniec - woj. śląskie. Ruiny zamku gotycko-renesansowego rodziny Bonerów. Przebiega tędy Szlak Warowni Jurajskich i Szlak Orlich Gniazd.
Olsztyn - woj. warmińsko-mazurskie. Prawa miejskie nadane w 1353 roku. Zabytki Kościół farny w stylu gotyckim, obecnie katedra; gotycki zamek kapituły warmińskiej, teraz Muzeum Warmii i Mazur; mury miejskie z końca XIV wieku z Bramą Wysoką; spichlerz z przełomu XVII i XVIII wieku.
Olsztyn - woj. śląskie. Przebiega tędy Szlak Orlich Gniazd. Ruiny zamku wybudowanego przez Kazimierza Wielkiego w połowie XIV wieku, zniszczony w czasie Potopu Szwedzkiego.
Opinogóra - woj. mazowieckie. Zabytki Neogotycki zameczek Zygmunta Krasińskiego z parkiem. Obecnie znajduje się tu Muzeum Romantyzmu; neoklasycystyczny kościół z nagrobkiem matki Krasińskiego i kryptą grobową rodziny Krasińskich - jest tu też pochowany Zygmunt Krasiński.
Opole - woj. opolskie. Lokacja przed 1254 rokiem. Festiwal Piosenki Polskiej.
Zabytki. Kolegiata z neogotycką fasada z barokowym wyposażeniem; klasztor Franciszkanów z gotyckim kościołem w którym nagrobki książąt opolskich; klasztor Dominikanów z gotyckim kościołem; kolegium jezuickie z XVI wieku, przebudowane w baroku - teraz Muzeum Śląska Opolskiego; XV-wieczna wieża gotycka; skansen - Muzeum Wsi Opolskiej.
Oświęcim - woj. małopolskie. Lokacja w II połowie XIII wieku. W latach 1940-45 Niemcy zbudowali tu największy obóz koncentracyjny - Auschwitz, w pobliskiej Brzezince obóz koncentracyjny - Birkenau. Obecnie jest tam Muzeum Oświęcim-Brzezinka i Pomnik Męczeństwa Narodu Polskiego i innych narodów. Zabytki Kościoły gotyckie: podominikański i parafialny; ruiny zamku z gotyku.
Paczków - woj. opolskie. Prawa miejskie nadane w II połowie XIII wieku. Zabytki Kościół parafialny gotycki; miejskie mury z 3 wieżami bramnymi i 19 basztami - miasto jest nimi całe otoczone; neoklasycystyczny ratusz z wieżą renesansową; kamienice z XVI-XVIII wieku.
Pelplin - woj. pomorskie. Ślady osadnictwa z epoki kamienia. Od 1276 roku opactwo cysterskie, jego kasata w 1823 roku. Prawa miejskie nadane w 1931 roku. W czasie II wojny 31 światowej był tu zlokalizowany podobóz hitlerowskiego obozu koncentracyjnego Stutthof. Zabytki Gotyckie opactwo Cystersów: kościół, a obecnie katedra; klasztor z XIV i XIX wieku; Muzeum Diecezjalne w którym znajduje się jedyny w Polsce egzemplarz dwutomowej Biblii Gutenberga z połowy XV wieku.
Piątek - woj. łódzkie. Geometryczny środek Polski.
Pieskowa Skała - woj. małopolskie, wieś Sułoszowa. Renesansowy zamek z dziedzińcem arkadowym i manierystycznymi dekoracjami. Barokowa kaplica. Obwarowania bastionowe. Na zamku Muzeum Zamkowe, które jest oddziałem Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu.
Płock - woj. mazowieckie. W XI wieku powstało w Płocku opactwo Benedyktynów. W czasie panowania Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego był faktyczną stolicą Polski. W 1180 roku powstała szkoła kolegiacka, obecne Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Małachowskiego - najstarsza istniejąca szkoła polski. Prawa miejskie nadano w 1237 roku. Muzeum Mazowieckie, Muzeum Diecezjalne. Zabytki Pierwszy kościół renesansowy w Polsce, obecnie katedra; kościół gotycki p.w. Św. Michała; kościół farny z XIV wieku; kościół i klasztor Dominikanów z II połowy XVI wieku; klasycystyczna loża masońska; klasycystyczny ratusz; klasycystyczne kamienice.
Polanica Zdrój - woj. dolnośląskie. Uzdrowisko od XIX wieku, oparte na wodach wodorowęglanowo-wapniowych z radonem. Prawa miejskie od 1945 roku. Domy sanatoryjno-wczasowe, zakład przyrodoleczniczy, pijalnia wód. Odbywa się tu Międzynarodowy Turniej Szachowy im. A. Rubinsteina oraz Ogólnopolski Festiwal Filmów Krótkometrażowych. Muzeum Misyjne OO. Marianów a w nim zbiory etnograficzne z terenów misyjnych.
Poznań - woj. wielkopolskie. W 968 roku założono w Poznaniu pierwsze polskie biskupstwo. 1237 rok - nadanie praw miejskich. Obiekty sportowe: Malta - tor regatowy, tory wyścigów konnych, samochodowy tor wyścigowy, tor saneczkowy, przystanie żeglarskie i wioślarskie. Co pięć lat odbywa się Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy im. H. Wieniawskiego. Międzynarodowy Konkurs Lutniczy im. H. Wieniawskiego. Festiwal Poznańska wiosna Muzyczna. Międzynarodowy Festiwal Chórów Chłopięcych. Ogród botaniczny, ogród dendrologiczny, palmiarnia (największa w Polsce). Muzea: Archeologiczne, Narodowe, Instrumentów Muzycznych, Wiedzy o Środowisku. Galerie Sztuki. Zabytki Gotycka katedra w której podziemiach zachowały się pozostałości przedromańskie i romańskie. Romański kościół Joannitów; barokowy podominikański; gotycki p.w. Św. Katarzyny z klasztorem Dominikanek; kolegiata p.w. NMP; gotycki p.w. Bożego Ciała z klasztorem Karmelitów Trzewiczkowych; gotycki p.w. Św. Marcina, kościół Filipinów z klasztorem barokowym; barokowe klasztory Karmelitów Bosych, Bernardynów i Franciszkanów; Fara z kolegium pojezuickim XVII wieku; barokowy kościół Reformatów; zbór luterański p.w. Św. Krzyża, obecnie kościół rzymsko-katolicki; zamek Przemysława, mury miejskie z XIII, XV i XVI wieku; ratusz z przełomu XIII i XIV wieku; pałac biskupi z XVIII wieku; neoklasycystyczna Biblioteka Raczyńskich;
Pszczyna - woj. śląskie. Prawa miejskie nadane w 1303 roku. Muzeum Prasy Śląskiej. Zabytki Barokowy kościół; pałac z połowy XVIII wieku - obecnie Muzeum Zamkowe; park krajobrazowy z XVIII-XIX wieku; dwór klasycystyczny; kamienice barokowe i klasycystyczne. Skansen Zagroda Wsi Pszczyńskiej.
Pustynia Błędowska - na granicach woj. śląskiego i małopolskiego. Największy w Polsce obszar czwartorzędowych piasków lotnych (pochodzenie fluwioglacjalne). Powierzchnia około 30 km2.
Rogalin - woj. wielkopolskie. Zabytki Barokowo-klasycystycznypałac Raczyńskich, obecnie siedziba poznańskiego oddziału Muzeum Narodowego z galerią malarstwa polskiego i europejskiego; park geometryczny i krajobrazowy, w nim Dęby Rogalińskie. Nad Wartą dęby o obwodzie do 10 metrów, są to pomniki przyrody, największe skupisko starych dębów w Europie.
Rzeszów - woj. podkarpackie. Pierwsze ślady osadnictwa pochodzą z neolitu. Prawa miejskie nadane w 1354 roku. Zabytki Gotycki kościół parafialny; klasztor Bernardynów w skład którego wchodzą: kościół i budynek klasztorny z I połowy XVII wieku; klasztor Pijarów z kościołem i budynkiem klasztornym - barokowe; staromiejska synagoga "Mała" z początku XVII wieku; nowomiejska synagoga "Duża" z początku XVIII wieku; zamek z 1906 roku (zachowana wieża barokowa z dawnego pałacu); pałac Lubomirskich z początku XVIII wieku.
Sandomierz - woj. świętokrzyskie. Pierwsze ślady osadnictwa z neolitu. Prawa miejskie nadane przed 1227 rokiem i ponownie w 1286 roku. Muzeum Diecezjalne Sztuki Kościelnej, Muzeum Okręgowe, Muzeum Literatury im. J. Iwaszkiewicza, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego. Zabytki Gotyckie kościoły: katedralny z II połowy XIV wieku z malowidłami z XV wieku; p.w. Św. Pawła z barokową dzwonnicą; szpitalny p.w. Św. Ducha. Gotycki zespół klasztorny Dominikanów. Barokowy kościół i klasztor Benedyktynek. Barokowy klasztor Reformatów. Synagoga barokowa. Fragmenty murów miejskich z XIV i XVI wieku z bramą gotycką. W miejscu grodu zamek ufundowany przez Kazimierza Wielkiego w połowie XV wieku. Ratusz renesansowy. Barokowa kamienica Oleśnickich.
Sanok - woj. podkarpackie. Lokacja w 1339 roku. Spływy kajakowe z Sanoka do Przemyśla. Rejon Sanoka to tereny narciarskie. Zabytki Gotycko-renesansowy zamek w którym obecnie Muzeum Historyczne z kolekcją ikon. Muzeum Budownictwa Ludowego - park etnograficzny z budynkami drewnianymi regionalnymi z XVIII - XIX wieku.
Smardzewice - woj. łódzkie. Zabytki Barokowy kościół i klasztor Franciszkanów. W lasach smardzewickich ośrodek hodowli żubrów, udostępniony turystycznie.
Sopot - woj. pomorskie. Od końca XIII wieku w dobrach oliwskich Cystersów. Prawa miejskie od 1901 roku. W Operze Leśnej coroczny Międzynarodowy Festiwal Piosenki. Muzeum Esperanta.
Spała - woj. łódzkie. Ośrodek Przygotowań Olimpijskich - sporty letnie. Myśliwska rezydencja prezydentów Polski. Drewniany kościół w stylu zakopiańskim z okresu międzywojennego.
Suchowola - geometryczny środek Europy.
Sulejów - woj. łódzkie. W II połowie XII wieku powstanie opactwa cystersów. Prawa miejskie nadane w 1292 roku, pozbawiony w latach 1870 - 1927. Zabytki Opactwo cystersów z kościołem późnoromańskim o wyposażeniu barokowym i rokokowym, z klasztoru zachowało się tylko zachodnie skrzydło z kapitularzem romańskim, w którym teraz Muzeum Regionalne PTTK, gotyckie obwarowania, arsenał z przełomu XVI i XVII wieku.
Supraśl - woj.. podlaskie. Około 1500 roku powstał klasztor Bazylianów fundacji Chodkiewiczów. W XIX wieku nastąpiła kasata zakonu a klasztor zmieniona na prawosławny. Prawa miejskie nadane w 1919 roku. Zabytki Zespół klasztorny Bazylianów z pozostałościami cerkwi gotyckiej; pałac barokowy; budynki klasztorne z XVIII - XIX wieku.
Szczecin - woj. zachodniopomorskie. 1243 rok - lokacja miasta. Obiekty sportowo-turystyczne: przystań kajakowa i żeglarska, tor regatowy, tor motokrosowy, aeroklub, tor kolarski, hale sportowe, pływalnie i kąpieliska. Muzeum Narodowe, Muzeum Historii Miasta, Muzeum Historii Medycyny i Farmacji. Zabytki Stare Miasto: katedra p.w. Św. Jakuba z XIII - XV wieku; kościół Franciszkanów z XIV wieku; kościół p.w. Św. Piotra i Pawła z II połowy XV wieku; zamek książąt pomorskich w miejscu gdzie był gród; ratusz z XIII - XV wieku; bramy miejskie z baroku; Pałac Sejmu Stanów z XVIII wieku, teraz Muzeum Narodowe; Duży i Mały Spichlerz z XV wieku. Zabytki uległy znacznemu zniszczeniu w czasie II wojny światowej, po wojnie częściowo zrekonstruowane.
Szczytno - woj. warmińsko-mazurskie. Muzeum Warmii i Mazur. Zabytki Ruiny zamku krzyżackiego z końca XIV wieku; kościół ewangelicki z początku wieku XVIII.
Szklarska Poręba - woj. dolnośląskie. Około 1366 roku powstała tu najstarsza na Śląsku huta szkła. Prawa miejskie od 1959 roku. Ośrodek wypoczynkowo-turystyczny. Punkt wyjścia z zachodnie Karkonosze. Ośrodki wczasowe, pensjonaty, wyciąg na Szrenicę, nartostrady. Wodospady: Kamieńczyka i Szklarki. Muzeum Braci Hauptmanów.
Ślęża - woj. dolnośląskie. Wzgórze Przedgórza Sudeckiego. Na szczycie wieża widokowa i dwór z XIV-XV wieku. Rezerwat krajobrazowy Góra Sobótka ze stanowiskami roślin reliktowych i zabytkami archeologicznymi. Ślęża od VII w. p.n.e. do początków średniowiecza była miejscem kultu dla różnych ludów. Grupa rzeźb kamiennych związanych z kultem, tzw.: panna z rybą, dzik, grzyb, niedźwiedź i mnich.
Świdnica - woj. dolnośląskie. Lokacja miasta przed 1267 rokiem. Muzeum Dawnego Kupiectwa Śląskiego. Zabytki Barokowy, ewangelicki kościół Pokoju z wystrojem barokowym. Gotycki kościół parafialny. Gotycki kościół p.w. Św. Barbary. Barokowy kościół p.w. Św. Krzyża. Barokowy kościół p.w. Św. Józefa przy klasztorze Urszulanek. Barokowe kolegium jezuickie. Ratusz z XVI wieku, przebudowany w wieku XVIII i XIX. Barokowy Pałac Opatów Lubiąskich z I połowy XVIII wieku. Kamienice z XVI-XVIII wieku.
Święta Katarzyna - woj. świętokrzyskie. W II połowie XV wieku założono tu klasztor Bernardynów, od 1817 roku klasztor Bernardynek. Węzeł pieszych szlaków turystycznych. Zabytki Kościół i klasztor z połowy XVII wieku.
Święta Lipka - woj. warmińsko-mazurskie. Sanktuarium maryjne. Kult związany z figurą Matki Bożej. Świętolipskie Wieczory Muzyczne. Zabytki Barokowy kościół p.w. NMP i klasztor Jezuitów. W kościele obraz Matki Bożej Świętolipskiej. Przykościelne Muzeum.
Święty Krzyż - woj. świętokrzyskie. Założone w XII wieku z fundacji Bolesława Krzywoustego opactwo benedyktyńskie. Kasata w 1819 roku. W 1936 roku przybyli misjonarze oblaci i nastąpiło odrodzenie klasztoru. Zabytki Kościół barokowo-klasycystyczny; gotycki klasztor; rokokowo-klasycystyczna kaplica Oleśnickich; barokowa dzwonnica; klasycystyczna dzwonnica. W kościele relikwia Krzyża Świętego. Pod koniec XIX wieku w przyklasztornej bibliotece, w oprawie księgi odkryto tekst Kazań Świętokrzyskich.
Tokarnia - woj. świętokrzyskie. Oddział Muzeum Wsi Kieleckiej - Park Etnograficzny a w nim budownictwo regionu świętokrzyskiego, nadwiślańskiego, lessowego, wyżynnego i małomiasteczkowego.
Toruń - woj. kujawsko-pomorskie. Prawa miejskie nadano w 1233 roku. Muzeum Okręgowe, Muzeum Etnograficzne, Galeria i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka, Galeria Sztuki. Od 1933 roku w Toruniu odbywa się Międzynarodowy Festiwal Sztuki Operatorów Filmowych. Ogród Botaniczny. Zabytki Stare i Nowe Miasto zachowały średniowieczny układ architektoniczny. Kościoły:
gotycki p.w. Św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty;
gotycki pofranciszkański z malowidłami ściennymi;
barokowy Reformatów;
barokowy p.w. Św. Ducha poewangelicki, teraz Jezuitów;
Ruiny zamku krzyżackiego z XIII-XIV wieku. Spichlerze z XIV-XVII wieku. Mury miejskie z XIII-XIV wieku. Gotycki ratusz staromiejski, obecnie Muzeum Okręgowe. Barokowy Pałac Biskupów Kujawskich. Barokowe pałace: Meissnerów i Fengerów. Kamienice z XIII-XIX wieku (m.in. Dom Kopernika, a obecnie muzeum). Secesyjny teatr. Pozostałości dwóch pierścieni fortyfikacji wokół z przełomu XIX i XX wieku.
Treblinka - woj. mazowieckie. W czasie II wojny światowej był tu hitlerowski obóz pracy - Treblinka I - w nim 10 tysięcy więźniów, z których wielu zginęło oraz hitlerowski obóz zagłady - Treblinka II - zginęło 750 tysięcy osób pochodzenia żydowskiego. Na przełomie lat 50-tych i 60-tych ubiegłego wieku na terenie byłego obozu powstał pomnik - mauzoleum i symboliczny cmentarz.
Tum - woj. łódzkie. Zabytki Kościół parafialny, dawniej kolegiacki - romańska, kamienna bazylika z połowy XII wieku, przebudowany dwukrotnie w XV i XVIII wieku, zrekonstruowany po wojnie. W kościele pozostałości romańskiej polichromii. Kościół drewniany z XVIII wieku. Grodzisko Szwedzka Góra z VI - XII wieku, otoczone pięciometrowym wałem.
Wadowice - woj. małopolskie. Lokacja w 1327 roku. W Wadowicach urodził się 18 maja 1920 roku Karol Wojtyła - papież Jan Paweł II. Muzeum Dom Rodzinny Ojca Świętego Jana Pawła II. Zabytki Kościół parafialny z końca XVIII wieku; dwór z I połowy XIX wieku.
Wambierzyce - woj. dolnośląskie. Ośrodek pielgrzymkowy, kult Matki Bożej - od XII wieku. Zabytki Parafialny kościół z przełomu XVII i XVIII wieku z barokowym wystrojem. W kościele gotycka figurka Matki Bożej z Dzieciątkiem. Zespół kalwaryjski z XVII i XIX wieku.
Warszawa - woj. mazowieckie. Prawa miejskie nadane około 1300 roku. Od 1596 roku stolica Polski. Zabytki:
Zamek Królewski z przełomu XVI i XVII wieku, spalony w 1944 roku, odbudowany w latach 1971-1982;
zespół parkowo-pałacowy - Łazienki z Pałacem na Wodzie z II połowy XVIII wieku, rekonstrukcja po II wojnie światowej;
Wilanów - zespół parkowo-pałacowy z XVII-XIX wieku;
kościoły m.in. bazylika archikatedralna p.w. Ścięcia Św. Jana Chrzciciela z XIV-XV wieku;
pałace:
Pałac Namiestnikowski z XVII wieku;
Pałac Krasińskich z końca XVII wieku;
Belweder z XVIII wieku.
mury obronne z XIV-XVI wieku, po II wojnie światowej zrekonstruowane;
kamienice z XVIII i XIX i wieku.
Wąchock - woj. świętokrzyskie. W końcu XII wieku założono opactwo Cystersów. W 1454 roku nadanie praw miejskich przyklasztornej osadzie. Zabytki Opactwo Cystersów z romańskim kościołem o barokowym wyposażeniu, w klasztorze romański kapitularz i gotycki refektarz, pałac opatów z XVI wieku.
Wieliczka - woj. małopolskie. Lokacja w 1290 roku. Uzdrowisko od 1974 roku. Zabytki Muzeum Żup Krakowskich powstałe w zabytkowej części kopalni z kaplicami. Kościół i klasztor Reformatów z XVII wieku. Kościół drewniany filialny z XVI wieku.
Wigry - woj. podlaskie. Zabytki Barokowy zespół klasztorny Kamedułów z kościołem i eremami z przełomu XVII i XVIII wieku.
Wrocław - woj. dolnośląskie. Ślady osadnictwa z neolitu. W państwie Piastów od około 990 roku. W tysięcznym roku powstało biskupstwo podlegające Gnieznu. Lokacja miasta na lewym brzegu Odry w roku 1214, na prawym w 1263 roku. Muzea: Narodowe z Oddziałem Panorama Racławicka, Muzeum Miejskie, Muzeum Historyczne, Muzeum Archidiecezjalne. Zabytki Zabudowa Ostrowa Tumskiego i Piaskowej Wyspy:
katedra p.w. Św. Jana Chrzciciela z II połowy XIII wieku, przebudowana w XIV-XVI wieku;
kościół p.w. Św. Idziego z I Połowy XIII wieku;
kościół p.w. Św. Idziego z przełomu XIII i XIV wieku;
kościół p.w. Św. Marii Magdaleny z połowy XIV wieku;
kościół p.w. NMP na Piasku z XIV-XV wieku.
Dawne kolegium jezuickie, obecnie uniwersytet z XVIII wieku; XIII-wieczny ratusz rozbudowany w XV i XVI wieku; kamienice przy Rynku, XVIII-wieczne pałace; mury miejskie z XIII i XIV wieku.
Zakopane - woj. małopolskie. Osada z XVI wieku, spopularyzowana przez Tytusa Chałubińskiego w XIX wieku. Od końca XIX wieku uzdrowisko. Prawa miejskie nadane w 1933 roku. Największy polski ośrodek sportów zimowych i turystyki górskiej. Kolej linowa na Kasprowy Wierch, linowo-terenowa na Gubałówkę i krzesełkowa na Butorowy Wierch. Uzdrowisko klimatyczne. Na stokach Krokwi skocznie narciarskie. W Antałówce basen z wodą z ciepłych źródeł. Muzeum Tatrzański im. Tytusa Chałubińskiego; Muzeum Jana Kasprowicza na Harendzie, Muzeum Karola Szymanowskiego w Atmie, Muzeum Kornela Makuszyńskiego, Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza, Zagroda Jana Krzeptowskiego "Sabały", Izba Pamięci Bronisława Czecha. Galeria Władysława Hasiora. Imprezy kulturalne: Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich, Jesień Tatrzańska. Rozbudowana infrastruktura turystyczna. Punkt wyjściowy w Tatry. Zabytki Barokowy, drewniany kościół p.w. Matki Bożej Częstochowskiej, przy nim Pęksów Brzysk - Stary Cmentarz, na nim pochowani m.in. Sabała, Stanisław i Helena Marusarzowie, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Stanisław Witkiewicz, Władysław Orkan. Kościół neogotycki p.w. Najświętszej Rodziny, kościół drewniany p.w. Św. Jana Ewangelisty na Harendzie. Chaty góralskie z XIX wieku przy ulicy Kościeliskiej. Kaplica p.w. Św. Krzyża i klasztor Albertynek (dawny Albertynów) na Kalatówkach, kaplica w Jaszczurówce projektu Stanisława Witkiewicza. Wille: Atma, Koliba, Harenda, Oksza, Witkiewiczówka, Pod Jedlami.
Zamość - woj. lubelskie. Prawa miejskie nadane przed 1580r. - miasto-twierdza. Imprezy kulturalne: Zamojskie Dni Muzyki, Międzynarodowe Spotkania Wokalistów Jazzowych, Biennale Fotografii Krajoznawczej, Zamojskie Lato Teatralne, Jazz na Kresach. Zabytki Stare Miasto jest przykładem renesansowego układu urbanistycznego. Początek budowy pod koniec XVI wieku. Otoczone jest fortyfikacjami bastionowymi z bramami. Pałac, ratusz, kolegiata (obecnie katedra) z końca XVI wieku; cerkiew i synagoga z początku wieku XVII; wokół Rynku Wielkiego i Solnego kamienice z podcieniami z XVII wieku.
Ząbkowice Śląskie - woj. dolnośląskie. Lokacja w 1287 roku. Zabytki Kościół parafialny gotycki; kościół i klasztor Dominikanów z XVII wieku; ruiny zamku z I połowy XVI wieku; fragmenty murów miejskich z XIV wieku.
Zielona Góra - woj. lubuskie. Prawa miejskie nadane w 1323 roku. Muzeum Wsi Lubuskiej. Imprezy kulturalne: Biennale Sztuki Nowej, Międzynarodowe Spotkania Muzyczne Wschód-Zachód, Festiwal Dziecięcych Zespołów Pieśni i Tańca, Dni Zielonej Góry ze świętem winobrania. Zabytki Gotycki kościół parafialny, poewangelicki kościół drewniany z połowy XVIII wieku, mury miejskie, XVI-wieczny ratusz.
Złotoryja - woj. dolnośląskie. Od XII-XIV wieku zaczęto wydobywać tu złoto. Prawa miejskie nadane w 1211 roku. Zabytki Romańsko-gotycki kościół parafialny; fragmenty murów z XIV wieku; baszta z XIV wieku; kamienice z XVI-XVIII wieku.
Zubrzyca Górna - woj. małopolskie. Orawski Park Etnograficzny z drewnianymi budynkami w stylu orawskim i żywieckim z XVIII i XIX wieku.
Zyndranowa - woj. podkarpackie. Zabytki Muzeum Kultury Łemkowskiej - zagroda łemkowska z 1860 roku; prawosławna cerkiew Świętego Mikołaja z XIX-wiecznym wyposażeniem; drewniane domy z końca XIX wieku, w jednym Żydowska Izba Pamięci.
Żelazowa Wola - woj. mazowieckie. Urodził się tutaj Fryderyk Chopin (1810 roku). Dom, w którym urodzi się kompozytor jest obecnie muzeum poświęconym jego pamięci. Dwa pomniki Chopina. Latem odbywają się koncerty muzyki Chopinowskiej.
Żywiec - woj. śląskie. Prawa miejskie pomiędzy 1272 a 1327 rokiem. Zabytki Gotycki kościół parafialny z XV wieku z wieżą, dzwonnicą; kościół Św. Krzyża z prezbiterium gotyckim; XV-wieczny zamek, w II połowie XVI wieku rozbudowany dla Komorowskich i w I połowie XVIII wieku dla Wielopolskich, później dla Habsburgów; park z I połowy XVIII wieku, w XIX wieku.
Ludnosc w Polsce
Ludność Polski - informacje demograficzne dotyczące ludności zamieszkującej w Polsce, według szacunków Głównego Urzędu Statystycznego.
Struktura ludnosci Polski
Pod koniec 2008, Polska liczyła 38 135 876 mieszkańców, co dawało gęstość zaludnienia 122 os/km2.
Pod koniec 2009, Polska liczyła 38 167 329 mieszkańców, co dawało wzrost o 31 453 mieszkańców l ludnosc stan struktura 31 12 2009.pdf
Pod koniec 2010, Polska liczyła blisko 38 204 000 mieszkańców, co dawało wzrost o około 36 000 mieszkańców [3]
W Narodowym Spisie Powszechnym z 2002 r. ponad 96% ankietowanych zadeklarowało narodowość polską, 1,23% (471,5 tys. osób) zadeklarowało przynależność do innej narodowości, natomiast 2,03% ludności (774,9 tys. osób) nie określiło swej przynależności narodowościowej.
Według GUS, na koniec 2008 roku, liczba ludności naszego kraju wynosiła 38 milionów 135 tysięcy, czyli o prawie 20 tysięcy więcej, niż rok wcześniej (mimo wzrostu umieralności). Rok ten był pierwszym od 11 lat, kiedy odnotowano dodatni przyrost rzeczywisty ludności - było to spowodowane znacznym wzrostem liczby urodzeń.
Pod względem liczby ludności, Polska jest na 32 miejscu wśród krajów świata i na 6 w Unii Europejskiej. W gęstości zaludnienia plasujemy się w środku europejskiej tabeli.
Mieszkańcy miast i wsi
Nadal maleje liczba i udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności kraju. Obecnie ludność miejska stanowi niewiele ponad 61 procent, natomiast sukcesywnie rośnie liczba ludności mieszkającej na obszarach wiejskich. Ze wstępnych danych wynika, że w minionym roku liczba ludności zwiększyła się w 9 województwach.
Na 1 kilometrze kwadratowym mieszkają 122 osoby – w miastach około 1091, a na terenach wiejskich 51.
Największy przyrost miał miejsce w województwach pomorskim, mazowieckim i wielkopolskim. Województwa, w których liczba ludności maleje najszybciej to opolskie, łódzkie oraz śląskie.
Struktura płci i wieku
W ogólnej liczbie ok. 38 135 tys. ludności Polski kobiety stanowią prawie 52%; na 100 mężczyzn przypada ich 107 (wśród ludności miejskiej 111, na wsi 101).
w wieku do 44 roku życia – na 100 mężczyzn przypada 97 kobiet;
w wieku powyżej 44 roku życia – na 100 mężczyzn przypada 124 kobiet;
w wieku (65 lat i więcej) - na 100 mężczyzn przypada 165 kobiet.
W 2007 roku,
statystyczny mieszkaniec Polski był w wieku 37,3 lat[4].
Mężczyźni mieli średnio 35,3 lat,
kobiety – 39,4
(w 2000 r. odpowiednio: 35,4; 33,4; 37,4).
Ludność zamieszkała w miastach jest starsza – średni wiek wynosi 38,5 lat, mieszkańców wsi -35,5.
Dzieci i młodzież
Rezultatem przemian w procesach demograficznych, a przede wszystkim głębokiej depresji urodzeniowej w latach 90. oraz na początku tego stulecia, jest gwałtowne zmniejszanie się liczby dzieci i młodzieży (0-17 lat). W 1990 r. ich udział w ogólnej liczbie ludności wyniósł 29%, w 2000 r. – 24,4%; w końcu 2008 r. 19,2%, a w 2010 19 %. Dzieci w wieku poniżej 15 roku życia stanowią obecnie ok. 16,5 % ogólnej populacji wobec prawie 25% w 1990 r. i 19% w 2000 r.
Dorośli
Szczególnie duże zmiany można zaobserwować także w grupie osób w wieku produkcyjnym (kobiety w wieku 18-59 lat, mężczyźni – 18-64 lata). Szacuje się, że od 1990 r. odsetek osób w wieku zdolności do pracy (w ogólnej liczbie ludności) wzrósł o ponad 6 pkt, tj. z poziomu 58,2% do ok. 64,5% w 2008 r. (w 2000 r. wynosił 60,8%), przy czym tempo przyrostu ludności w wieku produkcyjnym jest coraz wolniejsze. W 2010 roku Polska liczyła 24 miliony 624 tysięcy osób w wieku produkcyjnym, z czego kobiet było 11 mln 848 tys., a mężczyzn - 12 mln 776 tys.[5].
Począwszy od 2002 roku wiek produkcyjny osiągają coraz mniej liczne roczniki 18-latków. W końcu 2001 r. było ich ponad 694 tys., zaś w 2008 r. na rynek pracy mogło wejść tylko 554 tys. 18-latków.
Jednocześnie występuje proces starzenia się zasobów siły roboczej powodowany zwiększaniem się liczby osób w wieku niemobilnym, tj. powyżej 44 roku życia. Udział ludności w tym wieku wynosi 24,4% i jest o ponad 3 pkt większy niż w 2000 r. (osiągnął wówczas 21%).
Z danych wstępnych wynika, że w latach 2000-2009 liczba ludności w wieku produkcyjnym zwiększyła się o prawie 1,36 mln, tj. corocznie przybywało średnio ok. 170 tys. osób. Przyrost liczby ludności w tej grupie był bardzo zróżnicowany:
w 2001 r. przybyło 265 tys. osób w wieku produkcyjnym,
natomiast w 2008 r. tylko ok. 52 tys. (według wstępnych danych).
Należy podkreślić, że przyrosty te w zasadzie dotyczyły osób z grupy wieku niemobilnego (45-64 lata dla mężczyzn i 45-59 lat dla kobiet).
Emeryci
W ostatnich latach obserwowany jest także dalszy wzrost liczby osób w wieku emerytalnym (mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej). Udział tej grupy w ogólnej populacji wynosił w 1990 r. niespełna 13%, w 2000 r. – prawie 15%, w 2010 - już 16,5%. W 1990 r. ludność w wieku poprodukcyjnym liczyła 4,9 mln, w 2000 r. – 5,7 mln, w 2010 - 6,3 mln[6].
Coraz bardziej istotne stają się relacje między poszczególnymi grupami wieku ekonomicznego ludności, co obrazuje współczynnik obciążenia demograficznego. Wprawdzie obecnie (dane na 2010 r.) na 100 osób w wieku produkcyjnym przypada 55 osób w wieku nieprodukcyjnym, podczas gdy w 2000 r. było ich 64 (w 1990 r.- 72). Jednak znaczące zmiany można zaobserwować analizując odrębnie relacje liczby osób w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym w stosunku do liczby osób w wieku produkcyjnym; generalnie zmiany są zdecydowanie na niekorzyść grupy wieku przedprodukcyjnego. Aktualnie na każde 100 osób w wieku produkcyjnym przypada 30 osób w wieku przedprodukcyjnym oraz 25 osób w wieku poprodukcyjnym, podczas gdy w 2000 r. było to odpowiednio 40 i 24, zaś w 1990 roku – 50 i 22. Udział osób w wieku 65 lat i więcej (razem mężczyzn i kobiet) stanowi obecnie 13,5%, w 2000 r. wynosił 12,4%, a w 1990 r. – 10,2%.
Struktura wieku ludności ulega nadal dynamicznym zmianom; liczba i struktura ludności w wieku produkcyjnym determinuje podaż zasobów siły roboczej na rynku pracy. Należy jednak pamiętać, że w prezentowanych stanach ludności uwzględnione zostały osoby, które czasowo wyemigrowały za granicę i – chociaż są one w Polsce zameldowane na stałe – nie są już polskimi rezydentami (jeśli ich czas pobytu za granicą wynosi co najmniej 1 rok). W zdecydowanej większości osoby te są w wieku produkcyjnym mobilnym.
Zmiany demograficzne, jakie są obserwowane w ostatnich latach, tj. przede wszystkim wzrost liczby urodzeń oraz nowo zawartych małżeństw przy odnotowywanych coraz liczniejszych powrotach z czasowej emigracji, mogą wskazywać na przełom w dotychczasowym rozwoju ludności. Jednak perspektywa szybkiego wyjścia z głębokiej depresji demograficznej, w jakiej znajduje się Polska już od dłuższego czasu (praktycznie od początku lat 90.), jest dosyć odległa. Głęboki niż demograficzny z lat 90., którego efektem był przez kilka lat najniższy – wśród krajów UE (i jeden z najniższych w krajach europejskich) – poziom dzietności oraz dość duża emigracja za granicę (zwłaszcza emigracja czasowa ludzi młodych) mogą powodować utrudnienia w rozwoju demograficznym oraz na rynku pracy, a w najbliższym czasie także w systemie zabezpieczenia społecznego.
Migracje zagraniczne ludności
Podstawowym składnikiem ubytku rzeczywistego powodującym zmniejszanie się liczby ludności Polski jest ujemne saldo migracji zagranicznych definitywnych (na pobyt stały). Szacuje się, że w 2008 r. ujemne saldo definitywnych migracji zagranicznych wyniosło ponad 15 tys. (w 2007 r. – minus 20,5 tys.). Najbardziej gwałtowny wzrost liczby emigracji na pobyt stały odnotowano w 2006 roku (z około 20-25 tys. w latach wcześniejszych do 47 tys.), saldo wyniosło wówczas minus 36 tys. Jednocześnie systematycznie wzrasta liczba imigrantów – z 7 tys. w 2003 r. do ok. 16 tys. w 2008 r. (dane wstępne).
Dodatkowo, dane wyszacowane w oparciu o różne źródła (statystyczne i poza statystyczne) wskazują, że w końcu 2007 r. na emigracji czasowej (powyżej 3 miesięcy) poza granicami Polski przebywało ok. 2 270 tys. mieszkańców naszego kraju, w tym ponad 1 925 tys. w Europie. Zdecydowana większość czasowych emigrantów z Polski przebywa w krajach członkowskich UE. Szacunkowa liczba emigrantów z Polski w UE wzrosła z ok. 750 tys. w końcu 2004 r. do ok. 1 860 tys. w końcu 2007 r., czyli prawie 2,5-krotnie. W 2008 liczba ta była już mniejsza niż rok wcześniej,ale brak głębszych danych na ten temat. Najwięcej osób przebywało w Wielkiej Brytanii, Niemczech i Irlandii. Pomimo kolejnego zwiększenia skali emigracji, wyraźnie zmniejsza się jej dynamika.
Jednocześnie zwiększa się liczba Polaków powracających z czasowej emigracji. Szacuje się, że w 2007 r. powróciło ponad 200 tys. emigrantów, zaś w I połowie 2008 r. ponad 90 tys. osób – w większości młodych. W konsekwencji może to oznaczać znaczące zmiany w procesach demograficzno-społecznych.
Urodzenia i dzietność kobiet
Według wstępnych danych w 2008 r. zarejestrowano ponad 414 tys. urodzeń żywych, co oznacza wzrost o ponad 26 tys. w stosunku do roku 2007, ale także jest to o 1/4 mniej niż w 1990 r. i ponad 40% mniej niż w 1983 r., który był szczytowym rokiem ostatniego wyżu demograficznego (prawie 724 tys. urodzeń). W 2008 r. współczynnik urodzeń wyniósł 10,9‰ (o 0,7 pkt więcej niż w roku poprzednim, ale o ponad 3 pkt mniej niż w 1990 r. i prawie 9 pkt mniej niż w 1983 r.).
W latach 1984-2003 odnotowywano systematyczny spadek liczby urodzeń – do 351 tys. w roku 2003, który był najbardziej niekorzystnym dla rozwoju demograficznego kraju; rok 2008 był piątym z kolei, w którym odnotowano większą ich liczbę. Zwiększenie natężenia urodzeń ma miejsce zarówno wśród rodzin zamieszkałych w miastach, jak i na wsi – z niewielką przewagą dla ludności miejskiej, ale współczynnik urodzeń na wsi jest w dalszym ciągu wyższy. W 2007 r. współczynnik urodzeń na wsi wynosił 10,9‰, w mieście 9,7‰ (w 2006 r. – odpowiednio 10,5‰ i 9,3‰).
Pomimo rosnącej liczby urodzeń – w dalszym ciągu poziom reprodukcji nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń, nadal utrzymuje się obserwowany od 1989 r. okres depresji urodzeniowej. W 2008 r. współczynnik dzietności wynosił 1,39[7], co oznacza wzrost (o 0,17 pkt) w stosunku do odnotowanego w 2003 r., w którym wskaźnik ten był najniższy od ponad 50 lat.
Najbardziej korzystną sytuację demograficzną określa współczynnik kształtujący się na poziomie 2,1-2,15, tj. gdy w danym roku na jedną kobietę w wieku 15-49 lat przypada średnio 2 dzieci.
Należy zaznaczyć, że kobiety urodzone w latach ostatniego wyżu demograficznego (roczniki 1979-1983, a także 1984-1988) znajdują się obecnie w wieku intensywnej, najwyższej płodności – stąd rosnąca liczba urodzeń.
Przyczyny zmian
Wynikiem przeobrażeń demograficznych rozpoczętych w latach 90. jest między innymi przesunięcie najwyższej płodności kobiet z grupy wieku 20-24 lata do grupy 25-29 lat, a także znaczący wzrost płodności w grupie wieku 30-34 lata, który w znacznej mierze jest skutkiem realizacji urodzeń wcześniej „odłożonych”. Jest to efekt wyboru, jakiego dokonują ludzie młodzi decydując się najpierw na osiągnięcie określonego poziomu wykształcenia oraz stabilizacji ekonomicznej, a dopiero potem na założenie rodziny oraz jej powiększanie. Konsekwencją zmiany zachowań prorodzinnych jest podwyższenie zarówno średniego wieku rodzenia dziecka, który w 2007 r. wynosił 27,9 roku (wobec ok. 26 lat w połowie lat 90.), jak i średniego wieku urodzenia pierwszego dziecka – 25,8 w 2007 r. (ok. 23 lata w latach 90.).
Zmieniła się także struktura poziomu wykształcenia matek – w stosunku do początku lat 90. ponad pięciokrotnie wzrósł odsetek matek z wykształceniem wyższym (z 6% do ok. 32%), natomiast istotnie zmniejszył się odsetek kobiet z wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia (z 18% do ok. 7%). Na dzietność kobiet w istotnym stopniu wpływa liczba zawieranych związków małżeńskich. Zdecydowana większość dzieci rodzi się w rodzinach tworzonych przez prawnie zawarte związki małżeńskie (w 2007 r. – ponad 80%), przy czym prawie połowa dzieci rodzi się w okresie pierwszych trzech lat trwania małżeństwa rodziców. Jednocześnie od kilkunastu lat systematycznie rośnie odsetek urodzeń pozamałżeńskich. Na początku lat 90. ze związków pozamałżeńskich rodziło się ok. 6-7% dzieci, zaś w ostatnich latach 17-20%. Odsetek ten jest zdecydowanie wyższy w miastach – w 2007 r. wynosił ponad 22%, na wsi – ponad 15%.
Rosnący współczynnik dzietności pozamałżeńskiej może oznaczać, że zwiększa się liczba rodzin tworzonych przez związki partnerskie lub wzrasta liczba matek samodzielnie wychowujących dzieci. Na wielkość tego współczynnika ma też zapewne fakt, że około 4-5% urodzeń dotyczy kobiet nieletnich,w wieku 15-19 lat.
Umieralność
Wstępne dane wskazują, że w 2008 r. zmarło ponad 379 tys. osób, co oznacza o 2 tys. więcej niż w 2007 r.; współczynnik umieralności pozostał bez zmian na poziomie 9,9‰. W ogólnej liczbie osób zmarłych ok. 47% stanowią kobiety.
W latach 1992-1998 obserwowany był systematyczny spadek umieralności; od 1999 r. nastąpił wzrost – rejestrowano ok. 360-380 tys. zgonów rocznie. Także w ostatnich latach liczba zgonów nieznacznie wzrastała, ale tempo tego wzrostu jest w miarę stabilne – co można przyjąć za początek procesu stabilizacji poziomu umieralności w Polsce.
Przyczyny
Głównymi przyczynami zgonów w Polsce są choroby układu krążenia i choroby nowotworowe; stanowią one ponad 70% wszystkich zgonów, trzecią grupą przyczyn są urazy i zatrucia – prawie 7%.
W zakresie umieralności z powodu chorób układu krążenia od kilku lat obserwuje się istotną poprawę. W pierwszej połowie lat 90. choroby te były przyczyną ponad 52% ogółu zgonów; na początku tego stulecia – prawie 48%, zaś w 2007 r. stanowiły 45,4% wszystkich przyczyn. Wśród kobiet umieralność w wyniku chorób układu krążenia jest zdecydowanie wyższa, ich udział w ogólnej liczbie zgonów wśród kobiet wynosi prawie 52%, a wśród mężczyzn ok. 40%.
Stopniowo zmniejsza się także odsetek zgonów powodowanych urazami i zatruciami, które obecnie stanowią 6,6% wszystkich zgonów, wobec 7,6% na początku lat 90. W tym przypadku także występuje duże zróżnicowanie umieralności według płci; wśród mężczyzn urazy i zatrucia stanowią 9,6% przyczyn, a wśród kobiet ok. 3,5%.
Niekorzystnym zjawiskiem jest bardzo szybki wzrost liczby zgonów powodowanych chorobami nowotworowymi, przy jednoczesnym wzroście liczby nowych zachorowań. W 1990 r. nowotwory złośliwe były przyczyną prawie 19% zgonów, w 2000 r. stanowiły 23%, a obecnie 24,6% wszystkich przyczyn (wśród mężczyzn stanowią niewiele ponad 26%; wśród kobiet – ponad 23%).
Dzieci
W 2008 r. zarejestrowano 2,3 tys. zgonów dzieci w wieku poniżej 1 roku życia (tyle samo co przed rokiem). Pozytywny, obserwowany nieprzerwanie trend malejącej umieralności niemowląt potwierdza współczynnik wyrażający liczbę zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych, który w minionym roku zmniejszył się (o 0,4 pkt) do poziomu 5,6‰ (w 1990 r. wynosił 19,3‰). W ogólnej liczbie zmarłych niemowląt ponad 80% umiera przed ukończeniem pierwszego miesiąca życia (w okresie noworodkowym), w tym ok. 2/3 w okresie pierwszego tygodnia życia.
Przyczyną ponad połowy zgonów niemowląt są choroby i stany okresu okołoporodowego, czyli powstające w trakcie trwania ciąży matki i w okresie pierwszych 6 dni życia noworodka, kolejną 1/3 zgonów stanowią wady rozwojowe wrodzone, a pozostałe są powodowane chorobami nabytymi w okresie niemowlęcym lub urazami. Podobnie jak ogólny współczynnik zgonów niemowląt także współczynnik umieralności okołoporodowej (urodzenia martwe i zgony niemowląt w wieku 0-6 dni na 1000 urodzeń żywych i martwych) wykazuje tendencję spadkową; w 2007 r. kształtował się na poziomie ok. 8,0‰; na początku tego stulecia wynosił prawie 10‰; zaś na początku lat 90. – prawie 20‰.
Trwanie życia
W 2008 r. w Polsce mężczyźni żyli przeciętnie 71,3 lat, natomiast kobiety 80 lat. W porównaniu z początkiem lat 50. ubiegłego stulecia jest to o ok. 15 lat więcej dla mężczyzn i ok. 18 lat więcej dla kobiet - podał Główny Urząd Statystyczny.
Korzyści wynikające z rozwoju nowych technologii medycznych i nowoczesnych metod diagnostycznych oraz poprawa kondycji zdrowotnej Polaków realizowana przez prozdrowotny styl życia, mają swoje odzwierciedlenie w trwającym już od ponad 15 lat spadku natężenia zgonów, a tym samym wydłużaniu przeciętnego trwania życia.
Różnice w regionach
W 2008 r. przeciętne trwanie życia mężczyzn zamieszkałych w miastach wynosiło 71,6 lat, tj. prawie o rok więcej niż mężczyzn na wsi, natomiast wśród kobiet było odwrotnie – mieszkanki wsi żyły 80,2 lat, czyli o 0,4 roku dłużej niż kobiety w miastach. Relacje takie zaobserwowano dopiero w latach dziewięćdziesiątych. Wcześniej, przez okres ponad 20 lat, zarówno mężczyźni jak i kobiety mieszkający na wsi żyli dłużej niż ludność miast.
W Polsce występuje wysoka nadumieralność mężczyzn. Mimo, iż w latach 90. różnica między przeciętnym trwaniem życia kobiet i mężczyzn malała (w 1991 r. – 9,2 lat; w 2001 – 8,2), początek nowego stulecia przyniósł ponowny wzrost tej wartości do 8,7 w 2008 r.
Nadal utrzymuje się duże regionalne zróżnicowanie przeciętnego trwania życia. W województwie łódzkim średnia długość trwania życia mężczyzn jest najkrótsza w Polsce – w 2008 r. wynosiła 69,1 lat. Jest to o 4 lata mniej niż w województwie podkarpackim, które od lat jest wiodącym pod względem długości trwania życia. Na wyróżnienie zasługują również województwa małopolskie, pomorskie i podlaskie, w których przeciętne trwanie życia mężczyzn w 2008 r. przekroczyło próg 72 lat.
Zróżnicowanie średniego trwania życia kobiet w przekroju wojewódzkim jest mniejsze – maksymalna różnica wynosi 2,6 roku. Najkrócej żyją mieszkanki woj. łódzkiego oraz śląskiego – 78,9 lat, natomiast najdłużej mieszkanki województwa podkarpackiego i podlaskiego – powyżej 81 lat. Wieku co najmniej 80 lat dożywają także kobiety mieszkające w województwie małopolskim, świętokrzyskim, mazowieckim, lubelskim i opolskim.
Mimo pozytywnych zmian w wydłużaniu przeciętnego trwania życia, Polska nadal wypada niekorzystnie na tle czołówki krajów europejskich. Wiek dożywania Polaków jest krótszy o kilka lat: mężczyzn o ok. 8 lat, kobiet o 4-5 lat.
Prognoza ludności do 2035 roku
Wyniki najnowszej długookresowej prognozy ludności Polski na lata 2008-2035 Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, że w perspektywie najbliższych 26 lat, tzw. horyzontu prognozy, liczba ludności Polski będzie systematycznie zmniejszać się, przy czym tempo tego spadku będzie coraz wyższe wraz z upływem czasu.
Przewiduje się, że w 2010 roku ludność Polski osiągnie prawie 38092 tys. osób, w 2020 – ok. 37830 tys., zaś w 2035 roku – ok. 35993 tys. – przy założeniu scenariusza prognozy określanego jako najbardziej realistyczny. Podobny stan ludności wystąpił w Polsce w latach 1981-1982, kiedy to był obserwowany ostatni boom urodzeniowy.
Prognozowane stany ludności oraz dynamika zmian w latach 2007-2035
Ubytek liczby ludności w stosunku do 2007r. wyniesie w końcu horyzontu prognozy ponad 2,2 mln osób, co oznacza 5,6% ludności mniej.
Pierwsze lata prognozy przyniosą niewielki spadek – poniżej 10 tys. osób rocznie; znaczące zmiany rozpoczną się po roku 2015, zaś ostatnie pięciolecie zaznaczy się ponad 800 tys. spadkiem liczby osób. W kolejnych latach okresu 2008-2020 przeciętne roczne tempo spadku liczby ludności będzie wynosiło od -0,12% do -0,02%, w kolejnych pięcioleciach po 2020 roku osiągnie dynamikę od -0,55% do -0,26%.
Różny przebieg będą miały wspomniane procesy w miastach i na obszarach wiejskich. O ile w miastach do 2035 roku będziemy obserwować nieustanny ubytek ludności, to na terenach wiejskich do 2022 roku liczebność zamieszkującej tam populacji będzie wzrastała – do 102,6% stanu z końca 2007 roku, zaś przez kilkanaście następnych lat przewiduje się niewielki spadek. W 2035 liczba ludności zamieszkującej obszary wiejskie będzie nieznacznie mniejsza od stanu z końca 2007 roku.
Prognoza liczby ludności według ekonomicznych grup wieku w wybranych latach 2005-2035 (w tys.) [edytuj]
Przebieg zmian stanu i dynamiki ludności na obszarach miejskich i wiejskich wynika w dużej mierze ze zróżnicowania zachowań demograficznych mieszkańców miast i wsi. Obserwowane od kilku lat przemieszczenia ludności z miast na obszary podmiejskie są dodatkowym czynnikiem, który będzie miał wpływ na przebieg procesów demograficznych w miastach i na wsi.
Prezentowana aktualnie prognoza jest bardziej optymistyczną w stosunku do poprzedniej prognozy GUS, opracowanej w 2003 roku na lata 2003-2030 – na podstawie wyników spisu ludności z 2002r. oraz ówczesnych przesłanek perspektywicznego rozwoju demograficznego. Należy przypomnieć, że według wyników prognozy z 2003 roku ludność Polski miała ulec zmniejszeniu o ponad 2,5 mln osób, przy czym w miastach o ok. 3 mln.
Przewidywane aktualnie zmiany w intensywności urodzeń i zgonów mogą spowodować utrzymywanie się dodatniego przyrostu naturalnego (różnica między liczbą urodzeń i zgonów) do 2013 roku. W kolejnych latach – wraz z postępującymi niekorzystnymi zmianami w strukturze ludności według wieku, takimi jak: starzenie się społeczeństwa, zmniejszanie się liczebności kobiet w wieku rozrodczym – przewidywany jest coraz wyższy ujemny przyrost naturalny. Nadwyżka zgonów nad urodzeniami w 2035 roku zbliży się do 180 tys. Jest to konsekwencja z jednej strony malejących i bardzo niskich urodzeń obserwowanych od początku lat 90. do końca 2003 roku, utrzymujących się na stosunkowo wysokim poziomie migracji zagranicznych definitywnych (na pobyt stały), zaś z drugiej – efektem korzystnych zmian w procesie umieralności oraz dalszym trwaniu życia. Są to również główne przyczyny poważnych zmian w prognozowanej strukturze ludności według wieku.
Małżeństwa
Małżeństwa wyznaniowe w Polsce jako procent wszystkich małżeństw, wg województw. Dane za rok 2006 (GUS)
Szacuje się, że w 2008 r. powstało 257 tys. nowych związków małżeńskich – o ponad 8 tys. więcej niż rok wcześniej. Współczynnik małżeństw (liczony na 1000 ludności) wzrósł o 0,2 pkt. do poziomu 6,7‰. Począwszy od 2003 r. obserwuje się wzrost liczby nowo zawartych małżeństw – co pozwala przewidywać utrzymanie pozytywnego trendu, jakim jest zwiększanie się liczby urodzeń. Częstość zawierania małżeństw w miastach i na wsi jest podobna.
Niezmiennie wśród nowo zawartych związków ok. 85% stanowią małżeństwa pierwsze, tj. panien z kawalerami. Małżeństwa wyznaniowe, tj. zawarte w kościołach i jednocześnie zarejestrowane w urzędach stanu cywilnego, stanowią około 70% zawieranych prawnie związków.
Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat zdecydowanie zwiększył się wiek nowożeńców. Na początku lat 90. ponad połowa mężczyzn zawierających małżeństwo była w wieku poniżej 25 lat, w 2007 roku – już tylko 1/4; wśród kobiet udział ten zmniejszył się z 73% do 46%. Najczęściej mężczyźni żenią się „przed trzydziestką”; w 2007 r. ich średni wiek (mediana) zawierania małżeństwa wynosił 27,5, tj. o 2 lata więcej niż na początku lat 90. Panny młode też są starsze, w 2007 roku miały – średnio – 25,4 lat, wobec niepełna 23 lat na początku lat 90. Nastąpiło przesunięcie grupy wiekowej najczęstszego zawierania małżeństwa na 25-29 lat, jej udział wynosi obecnie 44% (w 1990 r. – niespełna 14%). Nowożeńcy w miastach są o ok. 1,5 roku starsi od mieszkających na wsi.
Zmieniła się także struktura wykształcenia nowożeńców – w 2007 r. kobiety legitymowały się najczęściej wykształceniem średnim – 43% (podobnie w 1990 r.) lub wyższym – 34% (w 1990 r. – udział ten wynosił tylko 4%), zasadnicze zawodowe stanowiło 13% (w 1990 r. – 35%). Wśród mężczyzn – w przypadku wykształcenia średniego – podobnie jak wśród kobiet – 40% (w 1990 r. – 28%), z wykształceniem wyższym mniej – 25% (5% na początku lat 90.) oraz dwukrotnie większy niż u kobiet udział zasadniczego zawodowego – 26% (51% w 1990 r.). Przedstawione zmiany stanowią kolejny przykład przeobrażeń zachodzących w zachowaniach ludzi młodych, którzy najpierw inwestują w siebie – w edukacje, pracę a potem w rodzinę. Szacuje się, że w końcu 2007 roku w Polsce istniało 8931 tys. małżeństw.
Rozwody i separacje
Ze wstępnych danych wynika, że w 2008 r. liczba rozwodów pozostała na poziomie sprzed roku, rozwiodło się ok. 66 tys. par małżeńskich, współczynnik także pozostał bez zmian i wyniósł 1,7‰.
Liczba rozwodów zwiększała się systematycznie od kilkunastu lat; w latach 2004-2006 odnotowano jej gwałtowny wzrost do 72 tys. w 2006 r. (w latach 1995-2002 orzekano ok. 40-45 tys. rozwodów rocznie). W 2007 r. na 1000 istniejących małżeństw prawie 8 zostało rozwiązanych na drodze sądowej, podczas gdy na początku lat 90. niespełna 5. Znacznie częściej rozwodzą się mieszkańcy miast (ok. 30%) niż wsi (ok. 13%)[9]..
Rozwiedzeni małżonkowie przeżywają ze sobą – średnio – ok. 14 lat (staż małżeński nieznacznie się wydłuża). W 2007 r. średni wiek mężczyzn w momencie rozwodu to ok. 40 lat i legitymowali się wykształceniem zasadniczym zawodowym – 41% lub średnim – 30%, wyższe stanowiło 15%; kobiety były o ok. 3 lata młodsze i najczęściej posiadały wykształcenie średnie – 40% oraz zasadnicze zawodowe – 25% i wyższe – 21%.
W ponad 2/3 przypadków powództwo o rozwód wnosi kobieta. Natomiast orzeczenie rozwodu z winy żony następuje w niewiele ponad 3% przypadków, ale przeważnie sąd nie orzeka winy (ponad 70% rozwodów).
Najczęściej jako przyczynę rozwodu małżonkowie deklarują niezgodność charakterów (1/3 wszystkich rozwodów), kolejne przyczyny to zdrada lub trwały związek uczuciowy z inną osobą (1/4 rozwodów) oraz alkoholizm (22%).
Wśród rozwiedzionych w 2007 r. małżeństw ok. 61% wychowywało ponad 59 tys. nieletnich dzieci (będących w wieku do 18 lat). Najczęściej (57% przypadków) sąd przyznaje opiekę nad dziećmi wyłącznie matce, wyłącznie ojcu jedynie w niespełna 4% przypadków, a 37% rozwiedzionych małżeństw wychowuje dzieci wspólnie.
Procedura prawnego orzekania o separacji została wprowadzona w Polsce w końcu 1999 roku. Liczba orzekanych sądownie separacji wzrastała bardzo szybko (od ok. 1,3 tys. w 2000 r. do 11,6 tys. w 2005 r.). Od w 2006 r. następuje spadek liczby separacji – szacuje się, że w 2008 r. orzeczono ich niespełna 4 tys.
Liczba ludności i przyrost naturalny w okresie międzywojennym [edytuj]
Pierwszy po odzyskaniu niepodległości spis ludności został przeprowadzony w 1921 r. i według niego RP liczyła 27,2 mln. mieszkańców (co dawało Polsce 6 miejsce w Europie).
RP miała jednakże jeden z najwyższych w Europie wskaźników przyrostu naturalnego, wynoszący w 1921 r. 12 promila, a w 1923 r. aż 18 promila rocznie. Tak wysoki przyrost naturalny był spowodowany tzw. przyrostem kompensacyjnym, czyli gwałtownym wzrostem liczby urodzeń, następującym po okresie utrzymywania się bardzo niskiego (wręcz ujemnego) przyrostu naturalnego (w naszym przypadku I wojny światowej), wywołany ustaniem czynników, które dotychczas ograniczały liczbę urodzeń (czyli wojny i związanych z nią problemów – dużej śmiertelności, trudnych warunków życia itd.).
W przypadku II RP wpływ na przyrost naturalny mógł mieć również optymizm dominujący po odzyskaniu niepodległości w społeczeństwie polskim.
Drugi spis został przeprowadzony w 1931 r., wynikało z niego, że ludność Polski wynosiła 32,1 mln. osób, ale nastąpił spadek wysokości przyrostu naturalnego, co wywołane było głównie tzw. Wielkim Kryzysem Gospodarczym lat 1929-33 i jego następstwami (bezrobocie, drożyzna, pauperyzacja ludności itd.)
W 1939 r. liczba ludności II RP (w granicach z XI 1938 r. czyli po aneksji Zaolzia) wynosiła 35,1 mln. co nadal dawało 6 miejsce w Europie. Dla porównania liczba mieszkańców III RP wynosi ok. 38,1 mln.
Historia w Polsce
Historia
Osobne artykuły: Historia Polski i Kalendarium historii Polski.
Za datę utworzenia państwa polskiego najczęściej przyjmowany jest rok 966, kiedy władca Mieszko I przyjął chrzest. W roku 1025 władca Polski uzyskał tytuł królewski. Od końca XIII wieku na tron polski często wybierano władców krajów sąsiednich. W 1569 roku, po wygaśnięciu trwającej od 1386 unii dynastycznej z Litwą oba kraje zdecydowały się na unię realną. Nowe państwo nosiło nazwę Rzeczpospolita Obojga Narodów.
W latach 1772–1795 ziemie Rzeczypospolitej zostały rozdzielone przez sprzymierzonych zaborców: Prusy, Rosję i Austrię. W 1918 roku Polska odzyskała niepodległość jako II Rzeczpospolita, we wrześniu 1939 roku została ponownie zaatakowana i podzielona przez III Rzeszę i ZSRR. Był to bezpośredni powód wybuchu II wojny światowej w Europie. W następstwie wojny życie utraciło ponad 6 milionów obywateli Polski, a państwo stało się republiką socjalistyczną uzależnioną od ZSRR.
W efekcie Jesieni Ludów obalono władzę komunistyczną i niedługo potem Polska stała się państwem o ustroju demokratycznym. Mieszkańcy powszechnie nazywają ją III Rzeczpospolitą. Zreformowano gospodarkę i powrócono do modelu rynkowego.
[edytuj]Prehistoria ziem polskich
Osobny artykuł: Prehistoria ziem polskich.
W okresie starożytności tereny współczesnej Polski zamieszkiwało wiele odmiennych grup etnicznych. Przynależności etniczne i lingwistyczne tych grup, w szczególności kwestia pochodzenia i ekspansji Słowian, pozostaje niepewna.
W 1933 odkryto pozostałości osady biskupińskiej, założonej około 738 roku p.n.e. i wiążącej się z kręgiem kultury łużyckiej.
[edytuj]Dynastia Piastów
Osobne artykuły: Historia Polski (do 1138), Polska w okresie rozbicia dzielnicowego i Zjednoczone Królestwo Polskie.
Przypuszczalny zasięg państwa Mieszka I – Civitas Schinesghe i ziemie przyłączone przez tego władcę
I Rzeczpospolita
Polska uformowała się w jednolicie zarządzane terytorium w połowie X wieku. Pierwszym potwierdzonym historycznie władcą Polski był Mieszko I, który w 966 przyjął chrzest, co zapoczątkowało zwalczanie wierzeń etnicznych i chrystianizację społeczeństwa. Pierwszym władcą, który został koronowany, był syn Mieszka I – Bolesław Chrobry.
W 1138, po śmierci Bolesława III Krzywoustego, Polska została podzielona między jego potomków, co zapoczątkowało trwające prawie 200 lat rozbicie dzielnicowe. W XIII wieku Henrykowie Śląscy (Henryk I Brodaty i Henryk II Pobożny) zjednoczyli dwie dzielnice – Śląsk i Małopolskę, lecz po najazdach Mongołów, zakończonych klęskami w bitwie pod Chmielnikiem oraz bitwie pod Legnicą w 1241, ich państwo ponownie się rozpadło. Zjednoczenia kraju dokonał Władysław Łokietek, który w roku 1320 koronował się na króla Polski. Jego syn, Kazimierz III Wielki, skutecznie umocnił i rozszerzył pozycję Polski w regionie – poszerzył terytorium Polski, zawarł kompromisowe sojusze i przeprowadził liczne reformy wewnętrzne, w szczególności w budownictwie i gospodarce. Po jego bezpotomnej śmierci wygasła dynastia Piastów jako władców Polski.
[edytuj]Dynastia Andegawenów
Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 tron polski przejął Ludwik Węgierski z dynastii Andegawenów. Okres jego rządów to zarazem początek supremacji szlachty w życiu politycznym kraju, obdarzonej w 1374 w Koszycach pierwszym przywilejem generalnym.
Kiedy również Ludwik zmarł w 1382, w Polsce nastąpił okres najdłuższego w jej historii bezkrólewia. Ostatecznie królem Polski 16 października 1384 została córka Ludwika, Jadwiga Andegaweńska. W 1386 weszła ona w związek małżeński z księciem litewskim Jagiełłą, który 4 marca 1386 został koronowany na władcę Polski.
[edytuj]Dynastia Jagiellonów
Osobne artykuły: Historia Polski (1386-1492) i Historia Polski (1492-1572).
Pod panowaniem Jagiellonów Polska zawarła w 1385 unię z Wielkim Księstwem Litewskim. W 1410 w bitwie pod Grunwaldem, zjednoczona armia polsko-litewska odniosła zdecydowane zwycięstwo nad zagrażającym obu państwom zakonem krzyżackim. Po wojnie trzynastoletniej, Zakon stał się wasalem Polski.
Następował rozwój polskiej kultury, nauki i ekonomii, z osobistościami jak Mikołaj Kopernik i Jan Kochanowski. Rozpowszechniona też była tolerancja religijna. Na początku XVI wieku powołano pierwsze oddziały zwycięskiej w wielu bitwach formacji kawalerii polskiej armii – husarii.
Polska i Litwa w latach 1474–1569 były też celem 75 najazdów tatarskich[11].
[edytuj]Rzeczpospolita Obojga Narodów
Osobne artykuły: Historia Polski (1572-1697), Historia Polski (1697-1795) i I Rzeczpospolita.
W 1569 roku, po podpisaniu z Litwą Unii lubelskiej, utworzona została Rzeczpospolita Obojga Narodów. Po śmierci ostatniego króla z dynastii Jagiellonów wprowadzono w 1573 wolną elekcję. Ówczesna Rzeczpospolita, szczególnie po uchwaleniu wolności religijnej na konfederacji warszawskiej, była nazywana "azylem heretyków"; ściągali do niej prześladowani w Europie Zachodniej mennonici, antytrynitarze, wypędzani z Hiszpanii przez Inkwizycję Żydzi i hugenoci z Francji. Szlachta w Polsce, znacznie liczniejsza niż na Zachodzie Europy, korzystała z przywilejów złotej wolności. W okresie tym, nazywanym polskim Złotym Wiekiem, Rzeczpospolita powiększała swoje terytorium, stając się największym państwem w Europie.
W XVII wieku Rzeczpospolita uwikłana była w konflikty ze Szwecją ("Potop"), Kozakami (powstanie Chmielnickiego) i Rosją (Wojna polsko-rosyjska 1654-1667). Wraz z nieefektywnością rządu wskutek prawa liberum veto doprowadziły one do stopniowego upadku państwa i wzrostu zależności wobec sąsiadów. Mimo to, Jan III Sobieski był w stanie rozgromić armię turecką w bitwie pod Wiedniem.
Pod koniec XVIII wieku podjęto próby reformy kraju, m.in. ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski powołał w 1773 Komisję Edukacji Narodowej, a w 1791 Sejm Czteroletni uchwalił Konstytucję 3 Maja.
[edytuj]Rozbiory i okres pod zaborami
Osobne artykuły: Historia Polski (1795-1831) i Historia Polski (1831-1914).
Podział administracyjny Królestwa Polskiego w 1907
Trzy rozbiory Polski (w 1772, 1793 i 1795) położyły kres próbom naprawy państwa. Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć, a jej terytoria zostały rozdzielone pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię.
W okresie zaborów Polacy zbrojnie lub politycznie podejmowali działania mające na celu odzyskanie niepodległości. W 1807 Napoleon I utworzył podległe Francji Księstwo Warszawskie, jednak w 1815 roku na kongresie wiedeńskim zwycięskie państwa wojen napoleońskich zadecydowały o jego podziale. Ze wschodniej części Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Kongresowe, z własną konstytucją i carem Rosji jako głową państwa, stopniowo ograniczano jednak jego autonomię. W latach 1830–1831 trwało narodowe powstanie listopadowe.
W drugiej połowie XVIII wieku autonomię uzyskała znajdująca się pod zaborem austriackim Galicja. Do 1846 roku istniało Wolne Miasto Kraków, jednak po stłumieniu powstania krakowskiego zostało ono przyłączone do Austrii. Na terenie Prus powstało mające zaspokoić narodowe ambicje Polaków Wielkie Księstwo Poznańskie, które po powstaniach wielkopolskich w latach 1846 i 1848 zlikwidowano. W 1863 roku wybuchło trwające ponad rok narodowe powstanie styczniowe.
[edytuj]II Rzeczpospolita
Gęstość zaludnienia i granice Polski w 1930
[edytuj]Dwudziestolecie międzywojenne
Osobne artykuły: Historia Polski (1918-1939) i II Rzeczpospolita.
Za formalny początek II Rzeczypospolitej uznaje się 11 listopada 1918, kiedy to władzę wojskową w Warszawie objął Józef Piłsudski. W wyniku jego działań wojska niemieckie wycofały się z miasta, a tworzące się właśnie polskie instytucje państwowe nadały mu tytuł Naczelnika Państwa. Po zakończeniu I wojny światowej zwycięskie państwa Ententy zaaprobowały plan utworzenia niepodległego państwa polskiego.
Pierwsze lata po ogłoszeniu niepodległości były okresem niepokojów społecznych i konfliktów. W latach 1918–21 Polska prowadziła równocześnie sześć wojen ze swoimi sąsiadami. Toczyły się konflikty z Litwą i Ukrainą dotyczące wschodniej granicy kraju, wybuchły trzy powstania na Śląsku i powstanie w Wielkopolsce przeciwko niemieckim władzom na tych terenach, dochodziło do konfliktów z Czechosłowacją o sporne tereny graniczne. Najpoważniejszym konfliktem tego okresu była wygrana przez Polskę wojna polsko-bolszewicka w 1919.
Podstawowym problemem II Rzeczypospolitej był brak spójności w ramach samego społeczeństwa polskiego. Ludność wywodziła się z terenów trzech zaborów, które przez ponad stulecie stanowiły tereny różnych krajów. Trudnością były też różnice pomiędzy mniejszościami narodowymi, które stanowiły liczną cześć społeczeństwa. Osób określających się jako Polacy było około 68,9%, Ukraińców było 13,9%, Żydów 8,7%, Białorusinów 3,1% a Niemców 2,3%. Około 75% ludności Polski mieszkało na wsi, której największymi problemami była bieda i duże przeludnienie. Polska scena polityczna również była miejscem silnych konfliktów. Czołowe partie polityczne – Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe i Narodowa Demokracja prezentowały diametralnie różne wizje państwa polskiego. Tragicznym rezultatem tych napięć było zabójstwo związanego z PSL prezydenta Gabriela Narutowicza w 1922.
W pierwszych latach istnienia Polska przyjęła ustrój demokracji parlamentarnej – w styczniu 1919 odbyły się pierwsze wybory do Sejmu, a w 17 marca 1921 uchwalono tekst konstytucji. W roku 1924 w ramach kształtowania gospodarki państwa i walki z rosnącą inflacją przeprowadzono pakiet reform premiera Władysława Grabskiego, wprowadzono nową walutę – złotego oraz założono Bank Polski. Prowadzono duże inwestycje w przemysł wydobywczy na Śląsku, rozbudowywano infrastrukturę elektryczną i kolejową, zbudowano Centralny Okręg Przemysłowy i nowy port morski w Gdyni. Okres międzywojenny był czasem intensywnego rozwoju kultury polskiej – powstawały ważne dzieła literackie i malarskie, a również prace naukowe. Państwo skutecznie inwestowało w edukację, szczególnie w nauczanie początkowe na terenach wiejskich.
W 1926 roku, w sytuacji kryzysu politycznego Józef Piłsudski doprowadził do wojskowego zamachu stanu, znanego jako przewrót majowy. W wyniku przewrotu system demokracji parlamentarnej został przekształcony w system autorytarny, w którym większość władzy obejmował prezydent, natomiast wolność działania opozycji oraz wolność prasy i słowa została poważnie ograniczona. Władzę przejął Piłsudski oraz jego współpracownicy, tworzący środowisko znane jako sanacja. Autorytarny sposób sprawowania władzy przez "pułkowników" przyczynił się do dalszego rozszerzenia napięć społecznych i radykalnych postaw w czasie lat 30[12].
[edytuj]II wojna światowa
Osobne artykuły: Historia Polski (1939-1945), Kampania wrześniowa, Agresja ZSRR na Polskę 1939 i Okupacja niemiecka w Polsce 1939-1945.
1 września 1939 wojska hitlerowskich Niemiec uderzyły na Polskę. W pierwszych tygodniach po inwazji rozegrało się kilka ważniejszych bitew, z których największą była przegrana przez polskie wojsko bitwa nad Bzurą. 14 września wojska niemieckie rozpoczęły oblężenie Warszawy. Równocześnie z oblężeniem miasta rozpoczęła się ewakuacja urzędów centralnych, rządu i prezydenta przez granicę południową do Rumunii. 17 września Polska zaatakowana została również przez Armię Czerwoną, której natarcie było skutkiem tajnego porozumienia pomiędzy III Rzeszą a ZSRR. Walki trwały do początków października 1939 – 28 września skapitulowali obrońcy Warszawy, a 6 października zakończyła się ostatnia, przegrana przez Polaków bitwa kampanii wrześniowej.
Terytorium Polski zostało podzielone pomiędzy III Rzeszę a Związek Radziecki na mocy paktu pomiędzy tymi krajami. Tereny zajęte przez Armię Czerwoną wcielone zostały do ZSRR, cześć terenów okupowanych przez Niemcy włączona została do III Rzeszy, na części utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo. Równocześnie z wprowadzeniem władzy okupacyjnej rozpoczęły się represje wymierzone w społeczeństwo polskie. Na terenach okupowanych przez Niemcy i ZSRR prowadzono masowe aresztowania i egzekucje osób pełniących wcześniej funkcje państwowe lub zaangażowanych w ruch oporu. Szczególny rodzaj prześladowań wymierzony został w żydowską ludność Polski – osoby pochodzenia żydowskiego zmuszone zostały do zamieszkania w zamkniętych dzielnicach – gettach, stopniowo odebrane zostały im wszelkie prawa. Od 1941 roku w niemieckich obozach zagłady zginęło około 90% Żydów będących obywatelami Polski. Hitlerowcy prowadzili również masowe wysiedlenia ludności polskiej, w wyniku których wiele osób pozbawionych zostało miejsca zamieszkania lub zmuszonych do przymusowej pracy na terenie Niemiec.
Odpowiedzią na represje i aresztowania była zbrojna działalność Państwa Podziemnego i organizacji ruchu oporu. Kulminacją tych działań była Akcja Burza i Powstanie warszawskie w 1944. W 1943 wybuchło powstanie w getcie warszawskim. Przez cały okres wojny międzynarodowo uznaną kontynuacją władz II Rzeczypospolitej był Rząd RP na uchodźstwie. W wyniku działań II wojny światowej i w czasie okupacji zginęło około 16% obywateli Polski[13], zniszczonych zostało wiele miast, w tym niemal całkowicie Warszawa[14][12][15].
[edytuj]Polska Rzeczpospolita Ludowa
Osobne artykuły: Historia Polski (1944-1989) i Polska Rzeczpospolita Ludowa.
Manifest PKWN
Kolejka po papier toaletowy
W styczniu 1944 roku nacierająca na hitlerowskie Niemcy Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę ZSRR i Polski. W lipcu 1944 w ZSRR utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który miał sprawować władzę na terenach Polski wyzwolonych przez wojska radzieckie. W skład PKWN wchodzili wyznaczeni przez Józefa Stalina polscy działacze komunistyczni. W czerwcu 1945 powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, natomiast kraje Europy Zachodniej cofnęły uznanie rządowi RP na uchodźstwie. Władze komunistyczne w Polsce wyeliminowały z życia publicznego wszystkie partie opozycyjne, wprowadziły terror policyjny i masowe aresztowania politycznych przeciwników, głównie działaczy organizacji konspiracyjnych z czasów okupacji. W wyniku sfałszowanych wyborów w roku 1947 do pierwszego powojennego Sejmu większość zdobyły partie komunistyczne.
W pierwszych latach po wyzwoleniu przeprowadzono wiele zmian społecznych i politycznych – m.in. zasiedlenie tzw. Ziem Odzyskanych, nacjonalizację przemysłu oraz reformę rolnictwa. Rozpoczęto odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, w tym odbudowę całkowicie zniszczonej Warszawy. W 1948 powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, co spowodowało faktyczne wprowadzenie w Polsce systemu jednopartyjnego. W 1952 roku państwo polskie zmieniło nazwę na Polska Rzeczpospolita Ludowa, uchwalono również Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Jednocześnie zwiększono terror policyjny oraz prześladowania opozycji, kościoła katolickiego i przedwojennych działaczy publicznych, które trwały aż do śmierci Stalina w 1953. W 1956 odbył się pierwszy w PRL strajk generalny oraz krwawo stłumione przez wojsko i milicję demonstracje w Poznaniu.
W wyniku zmian w Związku Radzieckim przeprowadzonych po śmierci Stalina, również w Polsce zmniejszono represje wymierzone w obywateli i powołano nowe władze, której przywódcą został I sekretarz PZPR Władysław Gomułka. Nowy rząd podjął próbę zmiany relacji ze społeczeństwem i reformy gospodarki, których jednak zaprzestano już po kilku latach. W 1968 władze rozbiły demonstracje studentów w Warszawie i Krakowie, co stało się pretekstem do antysemickiej i antyinteligenckiej kampanii, w wyniku której wiele osób zmuszonych zostało do emigracji. Po kolejnej fali brutalnie stłumionych strajków robotniczych w 1970 roku Władysław Gomułka zrezygnował ze stanowiska I sekretarza, a jego miejsce zajął Edward Gierek.
Nowa ekipa rządowa podjęła próbę reformy gospodarki i przyspieszania wzrostu gospodarczego kraju. W wyniku reform wprowadzonych przez ekipę Gierka, które finansowano głównie z pożyczek zagranicznych, rozpoczęto budowę wielu nowych zakładów przemysłowych, zmechanizowano rolnictwo, budowano masowo osiedla mieszkaniowe. Podniósł się tez poziom życia społeczeństwa, wzrosła dostępność wielu produktów oraz wysokość zarobków. Z powodu błędów ekonomicznych wynikających ze stosowana centralnie planowanej gospodarki już w roku 1975 doprowadzono do załamania gospodarki i dużego zwiększenia zadłużenia zagranicznego Polski. Zmusiło to rząd do wprowadzenia dużych podwyżek cen żywności, na co społeczeństwo zareagowało falą strajków i protestów, które wybuchły w czerwcu 1976. Strajki te zostały brutalnie stłumione przez milicję, a ich uczestnicy objęci represjami. Protesty w 1976 doprowadziły do powstania pierwszych organizacji opozycji antykomunistycznej.
Kolejne strajki miały miejsce w lipcu i sierpniu 1980 roku. Władze podjęły z protestującymi rozmowy, w wyniku których podpisano porozumienia sierpniowe. Porozumienia te gwarantowały m.in. powstanie legalnego związku zawodowego – NSZZ "Solidarność". We wrześniu 1980 Edward Gierek został odsunięty od władzy, a jego miejsce zajął Stanisław Kania. Po ponad rocznym okresie względnej swobody politycznej i społecznej w Polsce, w grudniu 1981 władze podjęły decyzję o wprowadzeniu stanu wojennego, co łączyło się z likwidacją wszelkich swobód obywatelskich, masowymi aresztowaniami działaczy opozycji i wprowadzaniem władzy wojskowej w kraju. Stan wojenny trwał do 1983 roku[14][12][16].
[edytuj]III Rzeczpospolita
Osobny artykuł: III Rzeczpospolita.
Obrady Okrągłego Stołu w 1989, podczas których podjęto decyzję o rozpisaniu wolnych wyborów, które utorowały drogę przemianom demokratycznym w Polsce i Europie
Pod koniec 1988 w wielu miejscach Polski wybuchły strajki, których osłabione władze komunistyczne nie były w stanie stłumić. W tej sytuacji podjęły rozmowy z Lechem Wałęsą i innymi działaczami "Solidarności", w wyniku których strajki zostały zakończone, natomiast władze zezwoliły na legalizację NSZZ "Solidarność" i na rozmowy o częściowym dopuszczeniu tej organizacji do władzy.
Rozmowy te, znane jako obrady Okrągłego Stołu, zostały przeprowadzone w pierwszej połowie 1989. W trakcie rozmów ustalono, że zostaną przeprowadzone wybory parlamentarne, w których kandydaci opozycji będą mogli otrzymać maksymalnie 35% miejsc w Sejmie oraz dowolną liczbę miejsc w Senacie. Władze komunistyczne zobowiązały się również do dopuszczenia do utworzenia wolnych mediów oraz do zakończenia represji wobec opozycjonistów. Pierwsze częściowo wolne wybory odbyły się 4 i 18 czerwca 1989 – w ich wyniku Komitet Obywatelski "Solidarność" otrzymał maksymalną dopuszczoną liczbę miejsc w Sejmie. 24 sierpnia 1989 powstał pierwszy demokratyczny rząd Tadeusza Mazowieckiego. Rok później przeprowadzono wybory prezydenckie, które wygrał Lech Wałęsa.
Demokratyczne władze Polski przeprowadziły w czasie pierwszych lat III Rzeczypospolitej wiele istotnych zmian i reform. Początkowo wprowadzono zmiany do Konstytucji PRL zmieniające nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska, przywracające do godła orła w koronie i odrzucające zasady komunistycznego systemu jednopartyjnego. W roku 1990 przyjęto pakiet reform gospodarczych znanych jako plan Balcerowicza, polegający na wprowadzeniu wolnego rynku, obniżeniu inflacji i deficytu budżetowego oraz na dążeniu do przyspieszenia wzrostu gospodarczego. W 1997 roku przyjęto nową Konstytucję RP, określającą zasady działania państwa funkcjonujące do dzisiaj.
Kolejnymi prezydentami Polski byli Aleksander Kwaśniewski (1995–2000 i 2000–2005), Lech Kaczyński (2005–2010) i Bronisław Komorowski (od 2010). Od ukształtowania III RP w 1989 w kraju istniało 15 ekip rządowych, których działania doprowadziły do znacznego rozwoju państwa i wzrostu poziomu życia jego mieszkańców. Strategicznym celem rządów pierwszego dwudziestolecia III RP było wejście do NATO i Unii Europejskiej, co zostało osiągnięte odpowiednio w 1999 i 2004 roku. Polska odgrywa istotna role w rozszerzonej Unii Europejskiej, czego znakiem było objęcie przez Jerzego Buzka w 2009 roku stanowiska przewodniczącego Parlamentu Europejskiego
Kościoły i życie religijne w Polsce
W Polsce obecnie funkcjonuje sto trzydzieści osiem oficjalnie zarejestrowanych Kościołów i związków wyznaniowych.
Najwięcej wiernych gromadzi Kościół katolicki, do którego przynależy około 95 % wierzącej części społeczeństwa. Spośród czterech obrządków, bizantyjsko-ukraińskiego, neounickiego, ormiańskiego i łacińskiego, najliczebniejszy jest ten ostatni - w 1998 r. skupiał ponad 35 milionów wiernych (9990 parafii, i około 28 tysięcy duchownych).
Na mocy bulli ogłoszonej przez papieża Jana Pawła II Polska została podzielona w 1992 r. na 40 diecezji i 13 metropolii łacińskich oraz jedną bizantyjsko-ukraińską. Władzę kościelną w diecezjach sprawują biskupi, tworzący Episkopat. Przewodniczącym Konferencji Episkopatu jest arcybiskup Józef Michalik. Na terenie całego kraju, a także poza jego granicami prowadzą działalność różne organizacje oraz instytucje duszpasterskie (np. Polskie Misje Katolickie działające głównie w krajach Trzeciego Świata) i katechetyczne (zajmujące się m.in. nauczaniem religii w szkołach) oraz kilkadziesiąt zakonów, zarówno męskich, jak i żeńskich (m.in. Franciszkanie, Jezuici, Dominikanie, Michalici, Salezjanie, Redemptoryści, Elżbietanki, Urszulanki i Szarytki).
Oprócz Kościoła katolickiego działa w Polsce kilka dużych kościołów chrześcijańskich i kilkadziesiąt mniejszych kościołów i grup religijnych.
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny jest drugim co do wielkości oficjalnym związkiem wyznaniowym. Liczy około 550 tysięcy wiernych i 320 duchownych. Jego wyznawcy to głównie przedstawiciele mniejszości białoruskiej, mieszkający na terenie wschodnich województw.
Trzecim co do liczebności wyznaniem chrześcijańskim w Polsce, dzielącym się na kilka odłamów, jest protestantyzm. Kościół Ewangelicko-Augsburski liczy ponad 85 tysięcy wiernych, Wspólnota Zielonoświątkowa - około 17 tysięcy, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego - 10 tysięcy. Pozostałe protestanckie związki wyznaniowe skupiają nie więcej niż po około 5-6 tysięcy wiernych.
W Polsce działają też tzw. kościoły starokatolickie (niezwiązane z kościołem rzymskokatolickim): Starokatolicki Mariawitów, Polskokatolicki i Katolicki Mariawitów. Wszystkie gromadzą blisko ponad 88 tys. wiernych.
Związek Wyznania Świadków Jehowy skupia ok. 130 tysięcy wiernych.
Ponadto w Polsce działa kilka innych grup religijnych, m.in. Muzułmański Związek Religijny (islam), Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich (wyznanie mojżeszowe), Karaimski Związek Religijny (religia powstała z połączenia judaizmu i islamu, wyznają ją przedstawiciele mniejszości etnicznej pochodzenia tureckiego) oraz dość liczna grupa organizacji nawiązujących do religii wschodnich, np. Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kriszny i Stowarzyszenie Buddyjskie.
Cechą charakterystyczną polskiej religijności jest przywiązanie do tradycyjnych praktyk i obrzędów chrześcijańskich takich jak: pielgrzymki do miejsc świętych, procesje liturgiczne (np. w Święto Bożego Ciała), rekolekcje adwentowe i wielkopostne, odpusty parafialne. Szczególną rolę pełni kult Matki Bożej, czczonej zwłaszcza w Obrazie Jasnogórskiej Czarnej Madonny czy Matki Bożej Bolesnej w Licheniu, a także w licznych, mniejszych sanktuariach maryjnych rozsianych po całym kraju.
Polska religijność nabrała zupełnie nowego wymiaru po wyborze Karola Wojtyłły, Arcybiskupa Krakowa na Stolicę Piotrową w roku 1978. Polski Papież, który przybrał imię Jana Pawła II dokonał w Kościele Katolickim wielkiej rewolucji, otwierając go na problemy nowoczesnego świata. W Polsce osobę Jana Pawła II postrzega się zupełnie wyjątkowo, łącząc jego działalność z wielkimi przemianami społeczno-politycznymi, jakie dokonały się w latach osiemdziesiątych XX wieku. Papież Jan Paweł II pozostaje niekwestionowanym autorytetem moralnym i to nie tylko dla wierzącej części polskiego społeczeństwa.
Kościół katolicki w Polsce jest instytucją na trwale związaną z pojęciem polskiej państwowości. Pierwszą ważną datą w historii państwa polskiego było przyjęcie chrześcijaństwa przez księcia Polan, Mieszka I, w roku 966. Budowa struktur państwowych powiązana została z krzewieniem chrześcijaństwa i utworzeniem na ziemiach polskich administracji kościelnej. Od tamtych czasów Kościół wspierał jedność państwa polskiego i jego niezawisłość, co stało się szczególnie ważne w okresie zaborów (1795 - 1918), II wojny światowej i komunistycznej dominacji.
Czas czytania: 145 minut
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.