Fantastyka to dziedzina literatury polegająca na kreowaniu świata lub całej rzeczywistości zupełnie odmiennej od tej, którą znamy na co dzień. Już w swoim założeniu utwory fantastyczne odbiegają od potocznej rzeczywistości. Fantastyka jest przede wszystkim literaturą ucieczki i prowadzi do przekraczania lub naruszania pewnych granic: między tym, co logiczne i nonsensowne.
W dziełach literackich każdej z epok splata się nierozerwalnie zmyślenie i prawda. Zarówno wydarzenia autentyczne jak i te pochodzące z wyobraźni autora przetwarzane są w fikcyjny świat , w którym dominują zazwyczaj elementy zmyślone. Te motywy fantastyczne pełnią określone dla każdej z epok funkcje. Analizując
Różne kreacje postaci Żyda w literaturze polskiej. Omów wybrane przykłady wybrane przykłady postaram się je określić.
Pierwszym dziełem które chciałbym omówić jest część III „Dziadów” Adama Mickiewicza. Utwór ten powstał w romantyzmie, który jest epoką przesyconą fantastyką. Romantyków interesował przede wszystkim stosunek ducha do ciała. Ukazywali oni odłączenie istoty duchowej od cielesnej, opętanie przez duchy oraz reinkarnację. Źródłem wielu pomysłów były wierzenia ludowe, marzenia senne, halucynacje czy nawet przeżycia obłąkanych.
W dziele Mickiewicza motywy fantastyczne pełnią funkcje charakterystyczne dla romantyzmu . Pierwszą z nich jest funkcja prześmiewcza, parodiująca, polegająca na przedstawieniu zła, czyli demonów i diabła w krzywym zwierciadle. Funkcję tę najłatwiej dostrzec można po „Wielkiej Improwizacji” W tym fragmencie diabeł opanowuje duszę Konrada i obraża Boga ustami nieszczęśnika. Gdy Konrad leży nieprzytomny wezwany zostaje ksiądz Piotr, który natychmiast orientuje się, że Konrad został opętany. Ksiądz rozpoczyna egzorcyzmy, które diabeł próbuje przerwać różnymi sztuczkami. Właśnie te próby ukazują jego nieudolność oraz ośmieszają go: „Przyznaję się, że wlazłem niezgrabnie w tę duszę, Tu mnie kole --- ta dusza jak skóra jeża, Włożyłem ją na wywrót, kolcami do kiszek”. Wszystkie sztuczki i wybiegi diabła kończą się fiaskiem. Ksiądz kontynuuje egzorcyzmy. Ostatecznie diabeł poddaje się i zgadza się odpowiedzieć na pytania kapłana, po czym opuszcza duszę Konrada. Poprzez tą scenę autor ukazuje słabość i kruchość zła. „Egzorcyzmy Konrada” pełnią również dodatkową funkcję. Polega ona na przedstawieniu odwiecznej walki dobra ze złem, w której dobro zawsze zwycięża. Adam Mickiewicz chciał w ten sposób pokazać przebywającym pod zaborami Polakom, że zło, czyli zaborcy nie są tak silni jak się wydaje. Miało to podtrzymać na duchu oraz zachęcać do dalszej walki o niepodległość. Sceny fantastyczne w III cz. „Dziadów” wskazują przede wszystkim na to, że kara, jeśli nie spotka zbrodniarza za życia, to na pewno spotka go po śmierci. Motywy fantastyczne mają więc przestrzec odbiorcę oraz nawrócić złych ludzi. Przykładem tej funkcji jest motyw „Nocy dziadów”, czyli ludowy obrzęd, czas wspólnoty żywych i umarłych. Szczególnie ważną funkcję pełni ostatnie widmo, które ukazuje się pod sam koniec obrzędu. Duch jest wizerunkiem Konrada, który łączony jest z samym poetą. Mimo licznych ran na ciele zadanych przez nieprzyjaciół narodu, największy ból sprawia mu ledwie widoczna ranka na czole, którą „sam sobie zadał”. Jest to nawiązanie do poczucia winy autora związanego z brakiem jego udziału w powstaniu listopadowym.
Ostatnim, lecz nie mniej ważnym motywem fantastycznym III cz. Dziadów jest „Widzenie Księdza Piotra”. Pełni ono zupełnie inną funkcje niż te przedstawione wcześniej. Wizja księdza Piotra jest przykładem mesjanizmu polskiego. Porównuje ona mękę narodu polskiego do męki Chrystusa, który mimo śmierci zmartwychwstał. Motyw ten miał nie tylko utrzymywać nadzieję Polaków na odzyskanie niepodległości, ale również podtrzymywać przekonanie o szczególnej roli Polski w dziejach świata. Drugim dziełem, które chciałbym omówić jako przykład występowania motywów fantastycznych jest tom II „Lalki” Bolesława Prusa. Dzieło to powstało w okresie pozytywizmu, który co prawda przyjmuje bardziej realistyczną postawę wobec świata niż romantyzm, lecz nie wyrzeka się fantastyki, nadając jej jedynie bardziej ziemskie wymiary. Wiek XIX to okres burzliwych przemian w dziedzinie przemysłu, techniki i nauki. Był to czas przełomowy w wielu dziedzinach życia, okres odrodzenia cywilizacji. Pociągało to za sobą liczne odkrycia zarówno techniczne jak i naukowe. Jednak mimo to grono naukowców było wciąż nieliczne i zamknięte, zwłaszcza w Polsce. Świat naukowy, ludzie do niego należący byli ciągle pełni obaw i niepewni swoich działań. W społeczeństwie stanowili oni specyficzną grupę ludzi uważaną za nieszkodliwych dziwaków. Każdy naukowiec jednak chciał zostawić po sobie ślad w historii, odkrywając coś co przyćmiłoby wszystkie dotychczasowe wynalazki.
Przykładem takiego naukowca jest Profesor Geist prowadzący swe badania w Paryżu. Poświęcił on całe swoje życie i majątek pracy naukowej. Profesor był upartym, konsekwentnym i przede wszystkim zdolnym człowiekiem. Już podczas pierwszego spotkania Geist namawia Wokulskiego do poświęcenia się na rzecz nauki. Widział on w Stanisławie bogatego desperata znającego nieco nauki przyrodnicze, który mógłby finansować jego chemiczne eksperymenty. Mimo tego że wszyscy postrzegali Profesora jako szaleńca, szarlatana lub zwykłego naciągacza, jego wynalazki budziły w Wokulskim respekt i ciekawość. Podczas ich rozmowy naukowiec pokazał gościowi niespotykany dotąd metal, który był lżejszy od puchu. Obrazował on przełom w nauce, zupełnie nowe, niesamowite odkrycia. Jest to doskonały przykład zastąpienia snów, magii i alchemii zwykłą chemia i nauką co było charakterystyczne dla pozytywizmu. Profesor Geist zdołał przezwyciężyć funkcjonujące od lat prawa chemiczne i fizyczne. W jego pracowni waga metali była rzeczą względną, całkowicie zależną od woli uczonego. Motyw ten nawiązuje więc nie do fantastycznych postaci, lecz wchodzi w obszar science-fiction, które jest jedną z odmian fantastyki. W ten sposób autor przedstawia odbiorcy obraz ówczesnego naukowca-idealisty. Gotowego zarówno do poświęcenia wszystkiego dla nauki jak i do dokonania ponad czasowych odkryć. Geist jest przykładem naukowca, który chciał stworzyć nowe pokolenie ludzkości- doskonalszej, mądrej, szlachetnej co miało by pociągnąć za sobą jeszcze szybszy rozwój świata. Natomiast poprzez sam wynalazek Profesora autor w pewnym sensie przewidział przyszły postęp ludzkości, czyli zachodzące podczas lotów kosmicznych przeciążenia i nieważkość. Ostatnim dziełem najsilniej związanym z fantastyką, a dokładnie jej podgatunkiem noszącym nazwę „fantasy” jest „Chrzest Ognia” Andrzeja Sapkowskiego. Jest to czwarta część popularnej sagi o Wiedźminie powstała pod koniec XX wieku. Okres ten jest okresem odrodzenia fantastyki po wieloletnim zastoju. Przez ten czas świat znacznie się zmienił, a wraz z nim pisarze oraz odbiorcy. Ze względu na sytuację polityczną Polski, czyli odzyskanie niepodległości i obalenie komunizmu spadło zainteresowanie literaturą patriotyczną, a co za tym idzie znaczenie straciły romantyczne demony pastwiące się nad grzesznikami, opętani bohaterowie oraz prorocze widzenia. Postęp technologiczny natomiast wpłynął na zainteresowanie fantastyką naukową. W świetle lotów kosmicznych i wielkich odkryć, lewitujący metal Geista nie budził już tak wielkiej fascynacji. Tak więc fantastyka, chcąc odzyskać dawną popularność, musiała również ulec metamorfozie.
Współczesne motywy fantastyczne pełnią bardzo ważna w dzisiejszym świecie funkcje. Odgrywają one bowiem rolę współczesnej mitologii. Przykładem tej funkcji jest „Chrzest Ognia”, 4 część sagi o Wiedźminie Geralcie. Jest on mutantem stworzonym przez naturę do ochrony ludzi przed potworami. Sapkowski daje czytelnikowi szansę oderwania się od zracjonalizowanego, coraz bardziej technicyzującego się świata. Stworzył on fantastyczny świat, rządzący się swoimi własnymi prawami. Początkowo wydaje się on być obcy i nieznany, lecz w miarę jego poznania czytelnik znajduje w nim mnóstwo podobieństw i nawiązań do świata realnego. W świecie przesyconym magią, stworami i walką, pisarz umieścił wiele współczesnych i historycznych problemów. Przedstawione są one w luźny, często satyryczny sposób, co wyzwala u odbiorcy pewien dystans do spraw przyziemnych i pozwala mu się zrelaksować. Przykładem tego jest Przepowiednia Itliny, nawiązująca do współczesnych teorii o końcu świata. "Zaprawdę, powiadam wam, oto nadchodzi wiek miecza i topora, wiek wilczej zamieci. Nadchodzi Czas Białego Zimna i Białego Światła, Czas Szaleństwa i Czas Pogardy, Czas Końca. Świat umrze wśród mrozu, a odrodzi sie wraz z nowym słońcem. Odrodzi sie ze Starszej Krwi, z zasianego ziarna. Ziarna, które nie wykiełkuje, lecz wybuchnie płomieniem”. W wieku XX nastąpił wzrost zapotrzebowania na mity, baśnie i legendy. Jednak większość z nich była doskonale znana ludziom i zwyczajnie się znudziła. Dlatego też twórcy fantasy zaczęli przystosowywać dawne mity, legendy i baśnie do wymagań współczesnego czytelnika. Podobnie postąpił Sapkowski, nawiązując w swoim dziele do szeregu dawnych legend, wierzeń i baśni. Jednak, aby przyciągnąć współczesnych odbiorców musiał je odpowiednio przemienić. Przemiana ta polegała na odwróceniu wszystkich mitów i legend oraz burzeniu utrwalonych stereotypów. Geralt co prawda chroni ludzi przed potworami, jednak nie robi tego za darmo. Za każde zlecenie odbiera należytą zapłatę w orenach, która jest walutą świata Sapkowskiego. Burzy to wizerunek dzielnego rycerza ratującego wioskę przed smokiem w zamian za rękę królewny. Sam Wiedźmin jest tak naprawdę antybohaterem w roli Herosa, nie ma w nim ani honoru ani szlachetności legendarnych rycerzy. Wykonuje swoje zlecenia beznamiętnie, traktując je jako zwykłe źródło utrzymania. Mimo tego, że zabija paskudnie, nieraz bez powodu, nie jest postrzegany przez czytelników jako postać negatywna, co jest dowodem trafnej przemiany dawnego wizerunku bohatera legendarnego.
Zmianie ulega również obraz drużyny towarzyszącej każdemu bohaterowi. W skład kompanii Geralta wchodzi trubadur, młody wojownik , Łuczniczka oraz wampir. Skład ten w niczym nie przypomina drużyn rycerskich znanych z legend i mitów. Różni się również sposób bycia wiedźmińskiej drużyny. Bohaterowie chowają się w lesie, nocują nad rzeką oraz nie stronią od alkoholu i potyczek. Co dla honorowego rycerza było co najmniej nieodpowiednie. Kolejnym przykładem tego, że fantasy pełni funkcje współczesnego mitu jest odwrócenie obrazu wampira. Niegdyś uważany za krwiożerczą bestię pozbawioną ludzkich uczuć, pojawia się w świecie Sapkowskiego w zupełnie innej postaci. Wampir Regis niedługo po spotkaniu z Geraltem zostaje jego towarzyszem i najlepszym przyjacielem. Początkowo próbuje ukryć swoje prawdziwe oblicze, jednak w końcu oznajmia przyjaciołom, że jest wampirem. Od baśniowych wampirów różni go fakt, iż nie pija ludzkiej krwi, co samo w sobie jest dosyć absurdalne. W ten sposób Sapkowski nie tylko zmienił znany od wieków wizerunek wampira, ale również zainteresował czytelnika samą osobą Regisa, który jest wybitnym cyrulikiem oraz lekarzem. Podsumowując, fantastyka jest wszechobecna w literaturze polskiej. Zmieniają się natomiast funkcje jakie pełni. Uzależnione są one od czasów w jakich dzieło powstawało, mentalności autora oraz wymagań czytelników. Te czynniki wpłynęły na patriotyczną rolę motywów fantastycznych w „Dziadach” cz.3 Adama Mickiewicza oraz na funkcje fantastyki w pozytywizmie gdzie przekazywała określone informacje oraz służyła popularyzacji nauki. Czynniki te wpłynęły również na zmianę funkcji motywów fantastycznych w literaturze współczesnej gdzie służą one głównie zaspokojeniu zapotrzebowania na mity i legendy oraz rozrywce. W mojej prezentacji przedstawiłem tylko ogólny zarys funkcji motywów fantastycznych w literaturze polskiej oparty na wybranych przeze mnie przykładach.
Według mnie, obecność fantastyki w naszej literaturze jest świadectwem zarówno przynależności do wielkiej wspólnoty ogólnoludzkiej, jak i odrębności narodowej, a co za tym idzie znakiem żywotności naszego narodu.
Bibliografia
Temat: Motywy fantastyczne w literaturze. Analizując wybrane przykłady, określ ich funkcje.
I. Literatura podmiotu:
1. Mickiewicz Adam, Dziady cz. 3, Warszawa 1991
2. Prus Bolesław, Lalka, tom 2, Kraków 1990
3. Sapkowski Andrzej, Chrzest Ognia, Warszawa 2007
II. Literatura przedmiotu :
1. Kordela, Andrzej I., Adam Mickiewicz – Dziady część III , Warszawa 2007
2. Fisher Stanisław, Dziady jako obraz rozwoju ducha Adama Mickiewicza, Tarnów 1914
3. Klukowski Bogdan, Bolesław Prus „Lalka”, Warszawa 1991
4. Kordela Andrzej I., Lalka, Bolesław Prus , Warszawa 2007
5. Kaczor Katarzyna, Geralt, czarownice i wampir: recykling kulturowy Andrzeja Sapkowskiego, Gdańsk 2006, strony: 7-8, 14-19, 106-114.
6. Dubowik Henryk, Fantastyka w literaturze polskiej: dzieje motywów fantastycznych w zarysie, Bydgoszcz 1999, strony: 7-18, 90-101, 157-167.
III. Materiały pomocnicze:
1. Kartka z cytatami
IV. Sprzęt:
1. Nie korzystam