Obraz wsi

Młoda polska, to okres, w którym wiejskie społeczeństwo było już ukształtowane i podzielone wg posiadanego majątku ziemskiego. W Młodej Polsce chłop stawał się bardzo często bohaterem literackim, a jego kreacje były różne.
J. Kasprowicz w cyklu sonetów „Z chałupy” odtworzył szereg realiów życia wiejskiego, obrazów codzienności, chłopskiej obyczajowości, życia społecznego, zagadnień moralnych. Poeta opisuje ”nędzne chłopskie chaty”, głód, choroby, wyzysk i poniżenie chłopa Pisarz w pełni solidaryzuje się z ludem, czuje się związany z jego kulturą, zamierza przedstawić czytelnikom rodzaj poetyckiego dokumentu zaświadczającego warunki życia, rozpatrywaną w wielu aspektach sytuację ówczesnej wsi. Sonety Kasprowicza przynoszą prawdę o warunkach życia rodzinnych Kujaw, odwołują się do wspomnień, doświadczeń chłopskiego dziecka. Są sugestywnymi, wiarygodnymi dokumentami życia wsi, gdzie niemal każdego dnia toczyła się bezwzględna walka o biologiczne przetrwanie, zaspokojenie elementarnych potrzeb życiowych, gdzie pracowano niekiedy ponad siły, by zapewnić sobie pożywienie i dach nad głową. . Widzimy chłopów, którzy tracą ziemię, oddają dzieci na służbę do obcych, którzy umierają gdzieś w polu.
W sonecie XIX autor przedstawia tragedię śmiertelnie chorego chłopa, kiedyś najtęższego i najsilniejszego we wsi. Jeszcze nie tak dawno, gdy był zdrowy, mógł podejmować się najcięższej pracy, nie bał się żadnego wysiłku. Bieda doprowadziła go jednak do stopniowe utraty sił i wycieńczenia organizmu, przyszła choroba, a wraz z nią gwałtownie powiększyła się jego nędza. Wiejskie kobiety próbują mu dopomóc dostępnymi środkami, jednak działanie to jest daremne, gdyż biedni ludzie nie mają na to funduszy, „doktor dla bogaczy”.
Pozytywiści dostrzegli też marnowanie się wielu prawdziwych talentów wśród wiejskich dzieci. Tytułowy bohater noweli Henryka Sienkiewicza "Janko Muzykant" to uzdolnione muzycznie dziecko ubogiej, wiejskiej wdowy, niesłusznie oskarżone przez dworskiego lokaja o kradzież skrzypiec. Mały Janek godzinami wystawał pod oknami wiejskiej karczmy, słuchając grajków. Sam także grał na zrobionych skrzypcach z gonta i końskiego włosia. Jego marzeniem było zagrać chociaż raz w życiu na prawdziwych skrzypcach. Zbyt gorliwie wymierzona przez nierozgarniętego stójkowego kara chłosty stała się przyczyną śmierci małego grajka. Ironicznym komentarzem do wydarzeń przedstawionych w noweli jest informacja autora, że następnego dnia dziedzic z rodziną powrócił z wycieczki do Włoch, gdzie wyjeżdżali, aby posłuchać prawdziwej muzyki,
Podobny problem przedstawia Bolesław Prus w noweli "Antek", której bohater, także dziecko ubogiej, wiejskiej wdowy wyrasta zdolnościami ponad wiejskie środowisko. W szkole nudzi się, bo przerasta: wiedzą samego nauczyciela, u kowala uczy się fachu, wymagającego rzekomo kilkuletniej nauki, w kilka tygodni. Umie też pięknie rzeźbić w drzewie, ale wędrowny handlarz niewiele płaci mu za jego figurki, które później sprzedaje z wielokrotnym zyskiem. Antek opuszcza w końcu rodzinną wieś, z małym zawiniątkiem i garścią grosików wyrusza do miasta, w ten nieznany, obcy świat. Jakoby na marginesie głównego problemu Prus mówi o ciemnocie panującej na wsi. Siostra Antka Rozalka za radą wiejskich znachorek została wsadzona na kilka zdrowasiek do chlebowego pieca. Nie wyzdrowiała, po wyznaczonym czasie wiejskie znachorki wyjęły z pieca nieżywe dziecko.
Najistotniejszym świadectwem życia chłopskiej warstwy społecznej jest wielka czterotomowa powieść "Chłopi". Reymont ukazał realistyczny obraz wiejskiej społeczności Lipiec. Autor skrupulatnie odtworzył strukturę wsi. Pokazał hierarchię chłopskiej społeczności. Bez trudu zauważamy podział chłopstwa na trzy podstawowe warstwy: Bogatych, Średniozamożnych, Najbiedniejszych. Chłopem, który urasta do rangi mitu jest M. Boryna. Poznajemy go jako oschłego, despotycznego i niezbyt sympatycznego wiejskiego bogacza. Pod koniec życia Boryna diametralnie się zmienia. W powieści Stanisława Reymonta pt. „Chłopi” obraz wsi uwarunkowany jest uwłaszczeniem chłopów w zaborze rosyjskim przypadającym na 1864r.
Kryterium podziału jest oczywiście ilość posiadanej ziemi lub (jak w przypadku parobków) jej brak. Chłopi żyją według rytmu przyrody. W społeczności Lipiec porządkowi pór roku towarzyszy kalendarz liturgiczny. Związane z owymi świętami obyczaje i obrządki świadczą o tym, że pomimo braku wykształcenia i analfabetyzmowi chłopi kultywują tradycję, są religijni. Następną charakterystyczną cechą chłopa jest chciwość oraz bezwzględność. Bez ogródek wskazują miejsce w „w stadzie” osobom biedniejszym, mniej ważnym. Karcą tych, którzy o tej zasadzie zapominają – np. Boryna gani Kubę za zajęcie w kościele miejsca przeznaczonego dla gospodarzy.
Szczególnie prymitywnym obraz chłopa zdegradowanego do poziomu zwierzęcego i ukazanie cech świadczących o zejściu tej istoty poniżej poziomu godnego bytowania przynosi opowiadanie "Rozdziobią nas kruki i wrony". Jednym z bohaterów opowiadania jest chłop Szakal, który ograbia zwłoki zabitego przez Moskali powstańca Winrycha. Znamienne jest zakończenie opowiadania, w którym narrator stwierdza, ze chłop "bez wiedzy i woli wykonuje zemstę historii". Pozwala ono na bezbłędne wskazanie adresata oskarżenia. To nie chłopi są winni, lecz ci, którzy ponoszą odpowiedzialność za nędzę i ciemnotę ludu, za jego polityczna nieświadomość.
Natomiast Eliza Orzeszkowa w powieści "Nad Niemnem" próbuje ukazać realistyczny obraz życia schłopiałej szlachty zaściankowej w Bohatyrowiczach. Obraz ten ma jednak wiele cech niemalże sielankowych. Dla Justyny Orzelskiej znudzonej bezczynnością w Korczynie i obłudą niektórych jej mieszkańców wieś ta staje się oazą spokoju, uczciwości i pracowitości, Podoba jej się skromny, drewniany dom Anzelma i Janka ogród i sad, a przede wszystkim prości, serdeczni i uczciwi ludzie. Kochają oni swą pracę na roli, kochają nadniemeńską okolicę i rzekę. Pracę traktują jako przyjemność, pisarka ukazuje ich w trakcie żniw, do których przygotowywali się jak do największego święta. W trakcie pracy śpiewają pieśni, rozmawiają, żartują.
Literatura tego okresu tworzyła różne, często kontrowersyjne obrazy wsi polskiej.