Krzyk duszy wobec zła – ekspresjonistyczna wizja końca świata w „Dies irae” Jana Kasprowicza.

W Modernizmie dominował w Europie specyficzny styl pisania wierszy. Miały one w głównej mierze za pomocą gry świateł i pastelowych kolorów nagminnie występujących w opisach., wprowadzać czytelnika w melancholiczny nastrój. W tym stanie jest on wstanie w pełni zrozumieć przesłanie dekadenckiej filozofii Schopenhauera. Jan Kasprowicz w „Dies irae” prezentuje zgoła odmienny styl. Nie próbuje już zahipnotyzować czytelnika wspierając się zamglonymi prezentacjami środowiska. W utworze tym pojawiają się olbrzymie kontrasty mające wstrząsnąć psychiką czytelnika.

Dobrym przykładem takiego działania jest postać Ewy. Z jednej strony matka ludzkości, z drugiej zaś jej przekleństwo. Dzięki prezentowanej przez nią postawie doprowadza swoje ”dzieci” do stanu, z którego mają nikłe szansę na szybkie dostanie się do raju. Innym widocznym w wierszu kontrastem z udziałem Ewy jest jej grzeszna podejście do zagadnienia moralności i bezpośrednio powiązanego z nią zła, którego symbolem w wierszu jest wąż. Nie próbuje się ona w żadnym stopniu jemu przeciwstawiać, a nawet wyraźnie ułatwia przejęcie władzy nad jej duszą. Zupełnym przeciwieństwem jest altruistyczna postawa Chrystusa. Poświęca się On za ludzkość całego świata, zupełnie bezinteresownie, a jak się później okazuje także bezcelowo. Następnym uchwytnym zjawiskiem jest rozbieżność stanowisk boskich – Boga(ojca) i Chrystusa. Bóg jako istota przepełniona dobrem i mądrością nie może zrozumieć słabości przeciętnych zjadaczy chleba.

Oczekuje stosowania prze ludzkość bezwarunkowo jego praw i surowo każe ich łamanie. Natomiast Jezus jest w odmiennej sytuacji. On przebywał na Ziemi. Żył wśród prostych ludzi poznając ich codzienne problemy. Przez czterdzieści dni kuszony na pustyni, dzięki temu poznał wszelkie pokusy świata. Dzięki tym doświadczeniom rozumie dokładnie wszelkie ludzkie słabości i pojmuje, że często są niemal niemożliwe do opanowania. Stara się usprawiedliwiać grzeszników przed bezwzględnym Sędzią. Autor krytykuje tak racjonalistyczną i bezduszną postawę Stwórcy przychylając się do współczującej Chrystusa. Przypomina, że człowiecza skłonność do grzechu spowodowana jest wolą wszechmogącego Boga i wytyka Mu niekonsekwencję przy jej karaniu.

Ważną ekspresjonistyczną role w wierszu pełnią demoniczne obrazy piekła. Poprzez uwydatnienie ludzkiego cierpienia, autor jest w stanie dać wyobrażenie o stanach emocjonalnych przeżywanych przez dusze potępione, lub szykujące się na wieczne przeklęcie. Ważną role w tego typu opisach pełnią kolory. Dzięki uniwersalnym reakcją jakie wywołują w mózgu człowieka, poeta jest w stanie bardziej wymownie wyrazić swoje myśli. Autor z dużą dozą prawdopodobieństwa może zakładać, że kolor czerwony wzbudzi w czytelniku obrazy krwi, ognia, które to wprowadzą nastrój cierpienia do przedstawianej sceny. Kolor czarny i fioletowy pełni w wierszu rolę przypominającą o losie dusz- potępieniu w otchłaniach.

Dzięki takim zabiegom w utworze widoczne są wyraźne różnice między dobrem, a złem, sprawiedliwością i jej brakiem, a także podział na postępujących słusznie i tych, którzy wybrali złą drogę. Autor podkreśla, antagonizm pomiędzy światem radości doczesnych, przyziemnych spraw opisanych głównie w naturalistycznym stylu, a wspaniałym światem niezmiennie słusznych idei, dla których warte są wszelkie poświęcenia.

Poeta z wszelkimi detalami przedstawia rozterkę duszy na sądzie ostatecznym. Jej stany i otaczającego ją świata przedstawione są na tyle dokładnie, że są wstanie wzbudzić emocje w każdym czytelniku. Powyższe fakty powodują, że można jednoznacznie ten utwór zaliczyć do kategorii ekspresjonistycznych.