Orkiestra symfoniczna

Jednym z największych osiągnięć muzycznych XIX w. było powstanie orkiestry symfonicznej, składającej się z przeszło 80 instrumentalistów prowadzanych przez dyrygenta, wykonującej utwory w salach koncertowych. Jej zalążkiem były znacznie mniejsze liczne grupy muzyków tworzących orkiestry operowe w XVII I XVIII w. oraz zespoły biorące udział w przedstawieniach na terenach katedr i kościołów. W epoce baroku w ich skład wchodziła przeważnie niewielka sekcja smyczkowa, wspierana przez basso continuo wykonywane na instrumentach klawiszowych (klawesyn lub organy) i niekiedy dodatkowo drewniane instrumenty dęte.

Wraz z pojawieniem się gatunku symfonii klasycznej w twórczości Haydna i Mozarta orkiestra rozbrzmiała z większa siłą: zwiększyła się liczba instrumentów smyczkowych oraz dętych (klarnet coraz częściej towarzyszył fletowi, obojowi i fagotowi), skład uzupełniały rogi, trąbki kotły. Przez cały XIX w. rozbudowano obsadę orkiestry: Beethoven w V symfonii (1808) wprowadził puzony, flet piccolo oraz kontrafagot (wszystkie debiutowały wówczas na salach koncertowych), a Berlioz w ,,Symfonii fantastycznej” (1830) dołożył kornety, tuby i dodatkowo perkusję. Przed XX w. lista instrumentów będących w dyspozycji kompozytora jeszcze bardziej się rozszerzyła. ,,Święto wiosny” Strawińskiego (1913) wymagało już 8 rogów i 5-krotnej obsady instrumentów drewnianych, natomiast ,,Symfonia alpejska” Straussa (1915) wykorzystywała maszyny imitujące wiatr i grzmoty.

XIX-wieczna struktura orkiestry generalnie została zachowana ,zmieniło się rozmieszczanie instrumentów na estradzie. I i II skrzypce, początkowo ulokowane były na prawo i lewo od dyrygenta, dziś są skupione po lewej stronie. Dzięki temu udało się uzyskać ostrzejsze brzmienie, ale zmienił się przestrzenny związek między oba grupami. Pogląd na to, jak brzmiały klasyczne symfonie dają nam zespoły specjalizujące się w muzyce danych epok- zagarnęło one dla siebie znakomita większość repertuaru symfonicznego. Ale bez względu na to, czy orkiestra stosuje nowoczesne, czy ,,oryginalne” rozmieszczenie instrumentów, zawsze obejmują one 4 rodziny: instrumenty strunowe (głównie smyczkowe), dęte drewniane, dęte blaszane i perkusję.

SMYCZKI

Ze wszystkich instrumentów smyczkowych najwyższe dźwięki wydają skrzypce, a następnie kolejno, wg coraz niższych dźwięków (im większy instrument, tym niższy dźwięk): altówki, wiolonczele i kontrabasy. Ich poprzednikami, stosowanymi do ok. 1700, były wiole, także o różnych rozmiarach.

Altówka jest instrumentem podobnym do skrzypiec, ale nieco większym i o niższych dźwiękach. Muzyk trzyma ją, tak jak skrzypce, pod podbródkiem. Jej miękki, spokojny, a nawet smutny ton wtapia się w zespół smyczków, lecz w partiach solowych potrafi osiągać niespotykana ekspresję. Barwa dźwięków wiolonczeli jest jeszcze ciemniejsza, chociaż jej wysoki, lekki rejestr można wykorzystać dla osiągnięcia niemal magicznych efektów. Wszystkie wymienione instrumenty są czterostrunowe; podobnie kontrabas, chociaż istnieją też kontrabasy w wersji pięciostrunowej, wyposażającej instrument w dodatkowo niski rejestr.



INSTRUMENTY DETE DREWNIANE

Termin ten nadal jest w użyciu, gdyż wszystkie instrumenty należące do tej rodziny były pierwotnie wykonywane z drewna, chociaż dzisiaj większość fletów zrobiona jest z metalu. Grupę tę można podzielić na instrumenty wargowe (flety proste i poprzeczne) oraz stroikowe, ze stroikiem pojedynczym lub podwójnym.

Z grupy fletów najwyższe i najostrzejsze dźwięki wydaje piccolo (pikulina, mały flet). Flety wielkie (często, jak inne instrumenty drewniane dęte stosowane są w orkiestrze parami), mają skale o oktawę niższą , obejmującą w sumie 3 oktawy począwszy od c1 w górę. Flet wielki jest jedynym instrumentem dętym poprzecznym, w którym dźwięk jest uzyskiwany poprzez zadęcie powietrza do otworu wyciętego w bocznej ściance rury, przy jedynym z jej końców.

Obój i pokrewny mu rożek angielski (charakteryzujący się niższymi tonami i ciemniejsza barwą) to instrumenty o podwójnym stroiku podobnie jak fagot. Obój, bardziej przypominający piszczałkę niż czysto brzmiący flet, obejmuje skalę b-fs (ponad 2 ½ oktawy), Rożek angielski ani nie pochodzi z Anglii, ani nie przypomina rogu. Jest większa odmianą oboju o gruszkowatej czarze głosowe, ciemniejszej, miękkiej barwie dźwięków oraz skali o kwintę niższa niż obój (e-b2). Bardziej zbliżony do dźwięków basowy jest inny członek rodziny instrumentów dętych – fagot, zbudowany ze zgiętej w pół rury. Chociaż często wykorzystywany jest do efektów komicznych, jego nosowe tony potrafiła brzmieć niezwykle ekspresyjnie, a ponadto w najniższych i najwyższych rejestrach swej skali, rozciągającej się od B1 przez 3 ½ oktawy do es2, może przybierać barwę złowieszczą.

Klarnet, wyglądem zbliżony do oboju, różni się od niego pojedynczym stroikiem. Jego ciepłe brzmienie upodobał sobie Mozart, pierwszy kompozytor, który w pełni wykorzystał możliwości tego instrumentu, zarówno w składzie sekcji instrumentów dętych drewnianych, jak i jako instrumentu solowego. Rodzina klarnetów jest dość liczna. Początkowo instrumenty te były wykonywane w kilku rozmiarach, by ułatwić grę w różnych tonacjach. Od czasu pełnego ukształtowania się orkiestry symfonicznej jedynie dwa typy stosowano regularnie: klarnet w stroju B (obejmujący skalę od d poprzez 3 oktawy) oraz w stroju A (o skali o pół tonu niższej). Były to jednak zaledwie klarnety standardowe i często dołączano do nich wysoki klarnet Es, basetorn o niskich tonach, uwielbianych przez Mozarta, oraz klarnet basowy (bas-klarnet) o skali o oktawę niższej niż klarnet B i wygiętym kształcie, przypominającym saksofon.

Sam natomiast saksofon, wynalazek stosunkowo nowy (1840), jest również typem klarnetu, wyposażonym w pojedynczy stroik, lecz wydającym bardziej wibrujące i „płaczliwe” tony. Występuje również w kilku rozmiarach. Odgrywa kluczową rolę w muzyce jazzowej, choć nie stronili od niego również klasyczni twórcy.

INSRTUMENTY DĘTE BLASZANE

Instrumenty blaszane wykonane są z metalu, a dźwięk powstaje w nich w wyniku drgania warg muzyka w zetknięciu z odpowiednio ukształtowanym ustnikiem. Najczęściej wykorzystywanymi przez orkiestry symfoniczne instrumentami blaszanymi są rogi, trąbki, puzony i tuba. Wśród nich pojawia się też kornet – podobny do trąbki, lecz o większej średnicy i niepowtarzalnej wyrazistości brzmienia.

Róg (waltornia), wyróżniający się kształtem zwiniętej w ślimaka rury, mógł niegdyś wytworzyć jedynie ograniczona liczbę dźwięków naturalnych (alikwotowych). W nowoczesnej postaci, dzięki zastosowaniu mechanizmu wentylowego, stał się instrumentem bardziej wszechstronnym, oddającym do naszej dyspozycji pełną skalę chromatyczną, obejmującą 3 ½ oktawy, począwszy od H1. Ze wszystkich instrumentów blaszanych posiada najbardziej miękką barwę, chociaż potrafi też zaskoczyć zdecydowaniem i skocznością. Został udoskonalony we Francji, stąd w niektórych krajach jest nazywany rogiem francuskim.

Współczesna trąbka, podobnie jak róg, jest wyposażona w system wentyli, dzięki czemu jest instrumentem uniwersalnym. Pierwotnie była jednak prosta rura, zdolną produkować niewielką liczbę dźwięków naturalnych, stosowaną głównie podczas różnych uroczystości. Bliższe nam formy trąbki zwiniętej po raz pierwszy pojawiły się w XV w., lecz zastosowanie ruchomych, zakrzywionych odcinków rury, zmieniających wysokość dźwięku poszerzyło wachlarz jej możliwości. Nowoczesna trąbka jest wyposażona w wentyle otwierające poszczególne odcinki rury, w przypadku wersji w stroju B ma skale zasięgu ok. 3 oktawa, począwszy od e.

Puzony, spotykane są w wersji tenorowej lub basowej, działają za pomocą wentyli lub suwaka, czyli części ruchomych, regulujących długość rur. Ich skala obejmuje ok. 3 oktaw począwszy od E1 (puzon tenorowy) lub des (puzon basowy). Podniosłość brzemienia puzonów została perfekcyjnie wykorzystana przez Mozarta w „Czarodziejskim flecie”.

Tuba, instrument znany od niedawna, wspiera puzony i występuje w odmianie tenorowej, basowej i in. (w orkiestrach symfonicznych najczęściej używa się tuby basowej). Wielki obwód i zwrócona ku górze czara głosowa decydują o charakterystycznym kształcie tuby. Jej skala jest niska: od F1, rozciągająca się na 3 oktawy w górę.

PERKUSJA

Uzyskiwanie dźwięków w instrumentach perkusyjnych odbywa się albo przez uderzenie, albo przez wstrząsanie. Dzielą się one na instrumenty o określonej lub o nieokreślonej wysokości dźwięku. Najszerzej stosowanymi instrumentami tej sekcji są kotły o miedzianych dnach pochodzenia arabskiego, włączane do składu orkiestry począwszy od XVII w. Kotły, w owym czasie instrumenty parzyste, miały tylko dwie wysokości dźwięków: jeden nastrojowy na tonikę, a drugi na dominantę wykonywanego utworu, przy czym wysokość regulowano za pomocą śrub na obwodzie bębna. Od czasów Beethovena instrumenty te były wyposażane w coraz to nowe rozwiązania strojeniowe, aż do zastosowania pedałów nożnych w XX w.

Bębny, talerze, trójkąty, kastaniety należą do instrumentów o nieokreślonej wysokości dźwięku. Często są w składzie orkiestry symfonicznej, a ich różnorodność jest dziś praktycznie nieograniczona. Perkusyjne instrumenty klawiszowe (ksylofon, marimba, wibrafon, czelesta) dają się stroić do wybranej wysokości, przez co cieszą się coraz większą popularnością wśród współczesnych kompozytorów. Z technicznego punktu widzenia do instrumentów perkusyjnych zalicza się również fortepian (gdyż dźwięk wydobywany jest poprzez uderzenia), a nawet obejmującą 7 oktaw harfę, chociaż na ogół jest ona wymieniana jako przedstawiciel instrumentów strunowych szarpanych.

INSTRUMENTY KLAWISZOWE

Najstarszym instrumentem klawiszowym są organy, znane już starożytnym Grekom i Rzymianom. Przez lata organy przeobrażały, przybierając coraz to większe rozmiary: przenośne średniowieczne i delikatne barokowe zostały wyparte przez wieloklawiaturowe organy XIX-wieczne. Bez względu jednak na wielkość, zasada ich działania polega na wdmuchiwaniu powietrza do piszczałek za pomocą miechów. Nowoczesne organy elektroniczne pozbawiono zbędnych piszczałek, nadal jednak są uważane za licha namiastkę ,,prawdziwych ” organów.

Klawesyn, pod względem kształtu podobny do fortepianu, pojawił się w Xv w., a najbardziej zaawansowana technicznie formę uzyskał w epoce baroku. Instrument ten może mieć jedną, dwie- wyjątkowo- trzy klawiatury. Od fortepianu różni się tym, że dźwięk powstaje w wyniku szarpania strun, nie zaś ich uderzania.
Od klawesynu i spokrewnionego z nim, wydającego subtelniejsze dźwięki klawikordu wywodzi się fortepian, początkowo zwany pianoforte, gdyż mógł grać zarówno cicho jak i głośno.