Tatry - najważniejsze informacje

Budowa geologiczna

Tatry cechują się złożoną budową geologiczną, będącą efektem długiego okresu rozwoju. Ostatecznie zostały sfałdowane i wypiętrzone na przełomie ery mezozoicznej i kenozoicznej w okresie ruchów alpejskich. Tatry cechują się budową pasową. Południowa część (trzon krystaliczny powstały w karbonie) zbudowana jest z granitoidów (na wschodzie) i skał metamorficznych (na zachodzie). Występują tu najwyższe wysokości bezwzględne i względne, ostre granie i strzeliste szczyty opadają ku głęboko wciętym dolinom ścianami i stokami skalnymi.

Obszar cechuje się erozyjną rzeźbą polodowcową. Liczne są kary, cyrki, żłoby lodowcowe i doliny wiszące. W przegłębieniach powstały jeziora (największe: Morskie Oko, Wielki Staw, Czarny Staw pod Rysami, Hińczowy Staw), a na progach wysokie wodospady (największy Siklawa). Na północ od trzonu krystalicznego leżą mezozoiczne skały osadowe tzw. serii wierchowych (wapienie, dolomity, margle, kwarcyty i in.). Ta część Tatr jest niższa (Krzesanica, 2122 m n.p.m.) i cechuje się rzeźbą krasową (jaskinie, doliny krasowe), podziemny spływ wody dominuje tu nad powierzchniowym.

Krystaliczna i wierchowa część Tatr ma charakter wysokogórski, dzieli się na Tatry Wysokie (na wschodzie) i Tatry Zachodnie. Dalej na północ występują niższe, zbudowane z mezozoicznych skał tzw. serii reglowych (dolomity, łupki, wapienie, piaskowce i in.) Tatry Reglowe o charakterze średniogórskim, przecięte tranzytowymi dolinami łączącymi wyższe części Tatr z przedpolem. We wschodniej części Tatr serie reglowe wznoszą się wyżej, tworząc Tatry Bielskie.

Topografia

Grań główna Tatr jest europejskim działem wodnym tylko w środkowym odcinku. Teren na wschód i północ to zlewiska Bałtyku (dorzecze Dunajca i Popradu), pozostały obszar to zlewisko Morza Czarnego (dorzecza Orawy i Wagu). Wrażenie wypiętrzenia masywu górskiego jest pogłębione przez sąsiedztwo głębokich kotlin. Tatry otaczają: od zachodu i północy – Obniżenie Orawsko-Podhalańskie, od wschodu i południa Obniżenie Liptowsko-Spiskie. Dno dolin znajduje się na wysokości ok. 500–700 m n.p.m. Deniwelacje między okalającymi kotlinami a szczytami Tatr dochodzą do 2 km.

Szczyty

W Tatrach znajduje się wiele znanych szczytów. Najbardziej rozpoznawalne to m.in.
- szczyty graniczne:
Rysy, Mięguszowiecki Szczyt Wielki, Kasprowy Wierch, Świnica, Czerwone Wierchy, Wołowiec
- po stronie polskiej:
Mnich, Kościelec, Giewont, Kominiarski Wierch
- po stronie słowackiej:
Gerlach, Łomnica, Krywań, Lodowy Szczyt, Sławkowski Szczyt, Hawrań

Spośród kilkuset nazwanych wzniesień, 75 szczytów – określanych niekiedy mianem Korony Tatr – ma minimalną deniwelację względną (wybitność) większą lub równą 100 m.
Najwyższym szczytem Tatr jest znajdujący się całkowicie po słowackiej stronie Gerlach (2654 m n.p.m.), który jest również najwybitniejszym szczytem Tatr (2355 m).
Najwyższym szczytem Tatr Polskich są Rysy (wierzchołek pn.-zach.; 2499 m n.p.m.) znajdujące się na granicy Słowacji i Polski.
Najwyższym szczytem znajdującym się w całości w Polsce jest Kozi Wierch (2291 m n.p.m.).
Najwybitniejszym szczytem Tatr Polskich jest Kominiarski Wierch (370 m).
Najwyższym szczytem Tatr Zachodnich jest Bystra (2248 m n.p.m.).
Najwyższym polskim szczytem Tatr Zachodnich jest Starorobociański Wierch (2176 m n.p.m.).
Najwyższym szczytem Tatr Zachodnich znajdującym się w całości w Polsce jest Giewont (1894 m n.p.m.).

Przełęcze

W graniach tatrzańskich znajduje się wiele przełęczy, które odgrywały ważną rolę w ruchu komunikacyjnym i handlowym. Były wykorzystywane podczas II wojny światowej przez kurierów. Najbardziej znane to:
w głównej grani Tatr (od zachodu) – Starorobociańska, Pyszniańska, Tomanowa, Pod Kopą Kondracką (często używana przez kurierów), Świńska Goryczkowa, Goryczkowa nad Zakosy, Sucha (pod Kasprowym Wierchem), Liliowe, Świnicka, Gładka, Czarna Ławka, Wrota Chałubińskiego, Mięguszowiecka Przełęcz pod Chłopkiem, Hińczowa, Żabia oraz Waga, Żelazne Wrota, Polski Grzebień, Rohatka, Lodowa.
w graniach bocznych (m.in.): Bobrowiecka, Buczynowa, Czerwona, Iwaniacka, Kondracka, Zawrat, Kozia, Krzyżne, Szpiglasowa, Czerwona Ławka.

Trzon krystaliczny Tatr

Zdecydowaną większość krystalicznego trzonu Tatr reprezentują granitoidy datowane metodami radiometrycznymi na 290 ± 15 mln lat (późny karbon). Jest to intruzja spowodowana naprężeniami orogenezy waryscyjskiej. Najpowszechniejszym typem granitoidów tatrzańskich są granodioryty, a trochę rzadszym tonality. Właściwe granity są rzadkie i spotykane przede wszystkim w rejonie Hali Goryczkowej w Tatrach Zachodnich. Prawie całe Tatry Wysokie utworzone są przez granitoidy (granodioryty i tonality), granitoidy (prawie wyłącznie granodioryty i rzadsze granity porfirowe) są również ważnym elementem Tatr Zachodnich, gdzie jednak współwystępują z równie rozpowszechnionymi starszymi skałami metamorficznymi. W obrębie granitoidów występują żyły pegmatytów i żyły kwarcowe, ważnych ze względu na cenne minerały wydobywane tu od XV w.

Skały metamorficzne występują głównie w Tatrach Zachodnich i są to przede wszystkim migmatyty, o wieku głównej fazy metamorfizmu datowanym na 420 mln lat. Większość skał metamorficznych Tatr była pierwotnie fliszem, choć są też obecne amfibolity itp., które pochodzą z metamorfizmu pierwotnych obojętnych skał wulkanicznych typu bazaltów. Podrzędnie spotyka się gnejsy i łupki łyszczykowe.

Rzeźby i osady czwartorzędu

Rzeźba Tatr ma cechy typowej rzeźby alpejskiej. Jest ona efektem znacznego neotektonicznego wyniesienia masywu nad okalające go kotliny śródgórskie oraz erozyjnej i akumulacyjnej działalności lodowców górskich podczas kliku (3 do 8) zlodowaceń plejstoceńskich. Według badaczy lodowce ostatniego zlodowacenia definitywnie ustąpiły w boreale ok. 8,4 tys. 14C lat BP, a nawet w fazie atlantyckiej, ok. 5 tys. lat 14C BP (zob. holocen). Erozyjna działalność lodowców bardzo dobrze zapisała się w U-kształtnych profilach poprzecznych dolin (np. żłoby lodowcowe Doliny Białej Wody, Roztoki, Rybiego Potoku), cyrkach lodowcowych, misach glacjalnych (np. Morskie Oko), dolinach zawieszonych (np. Buczynowa Dolinka), mutonach i podciosach lodowcowych. W zlodowaconych dolinach zachowały się ciągi moren końcowych, bocznych, dennych i ablacyjnych oraz formy lodowców gruzowych a także osady rzeczne i rzecznolodowcowe. Doliny niezlodowacone podczas plejstocenu zachowały swój V-kształtny profil poprzeczny (np. Dolina za Bramką, dolne części dolin Kościeliskiej i Chochołowskiej, Dolina Strążyska). Podczas holocenu glacjalna rzeźba poddana została niedużemu przemodelowaniu, głównie za sprawą działalności erozyjnej i akumulacyjnej procesów stokowych – powstały żleby, piargi i stożki murowe.

W skałach krasowiejących (głownie wapienie serii wierchowej) podczas czwartorzędu rozwinęły się systemy jaskiń. Powstały m.in.:
 Jaskinia Wysoka-Za Siedmiu Progami – do niedawna najdłuższa (ustąpiła miejsce systemowi jaskiń Wielkiej Śnieżnej)
 Jaskinia Wielka Śnieżna – najgłębsza i najdłuższa
 Jaskinia Bielska – najczęściej zwiedzana

Klimat Tatr

Klimat tatrzański ma wiele cech wspólnych z klimatem alpejskim. Najważniejsze z nich to niska średnia temperatur w roku, duża zmienność temperatur w ciągu doby, gwałtowne zmiany, częste zachmurzenia, znaczna ilość dni z opadami (w wyższych partiach gór większość opadów ma postać śniegu), zamglenia, długo utrzymująca się pokrywa śnieżna, silne nasłonecznienie i wiatry wiejące zazwyczaj z zachodu oraz z kierunku południowo-zachodniego. Większość zjawisk związana jest z przechodzeniem frontów atmosferycznych.

Zima w Tatrach trwa zazwyczaj od końca listopada do końca marca (w Zakopanem) i od połowy października do początku maja na wysokości Kasprowego Wierchu. Najzimniejszym miesiącem najczęściej jest luty, a najcieplejszym lipiec. Najniższa zanotowana temperatura to -39,5 °C w lutym 1929 a najwyższa to +30,2 °C w sierpniu 1943. Charakterystyczne dla klimatu tatrzańskiego są zimowe inwersje temperatury (im wyżej tym cieplej) oraz śnieżyce w środku lata.

Silne, często huraganowe wiatry zazwyczaj nazywane są halnymi. To uogólnienie jest błędne. Wiejący z kierunku południowego wiatr halny jest odpowiednikiem fenu. Powstaje w sytuacji, gdy na wschód od Tatr rozwija się wyż a na zachód niż. Nagrzane powietrze po południowej stronie Tatr podnosi się i stopniowo ochładza (ok. 0,6 °C/100 m). Para wodna zawarta w powietrzu skrapla się, a nad grzbietem Tatr powstaje podłużny obłok (widoczny najlepiej nad Giewontem i Czerwonymi Wierchami). Masy powietrza po przejściu grzbietu opadają gwałtownie w kierunku Zakopanego. Temperatura po polskiej stronie Tatr rośnie (ok. 1 °C/100 m) a wiatr wieje gwałtownymi, ciepłymi podmuchami, pomiędzy nimi występują charakterystyczne okresy "ciszy". Wiatr halny zazwyczaj pojawia się wiosną lub jesienią, trwa od kilku godzin do kilku dni. Kończy się na ogół opadami deszczu lub śniegu.
Najsilniejszy przeszedł w dniach 6-7 maja 1968 r., wiał z prędkością 280 km/godz. i połamał ok. 500 ha lasu. Wiatr halny poprzedza spadek ciśnienia powietrza odczuwany zwłaszcza przez osoby nadpobudliwe oraz cierpiące na choroby serca i krążenia. Zimne, porywiste wiatry wiejące z kierunków zachodnich nazywane są przez górali orawskimi.

Innym zjawiskiem występującym w Tatrach są silne zamglenia. W przypadku utrzymywania się mgieł w dolinach przy jednoczesnym nagrzaniu powietrza w wyższych partiach gór można czasem zaobserwować w horyzontalnym położeniu słońca tzw. widmo Brockenu (własny, wyolbrzymiony cień na ekranie mgieł). W przesądach taternickich zaobserwowanie tego zjawiska traktowane bywa jako ostrzeżenie (zwiastun nieszczęścia). Jednak widziane trzykrotnie jest już swoistym "zabezpieczeniem" w dalszych wędrówkach po górach.

Zróżnicowanie geobotaniczne Tatr

Tatry Wysokie

Zbudowane są głównie z granitów i obejmują najwyższe szczyty Tatr. Tylko tutaj występuje piętro turniowe. Górna granica lasu osiąga tu maksymalną wysokość – średnio 1570 m n.p.m., a wyjątkowo dochodzi do 1650 m. W jej górnej granicy występuje limba i naturalne stanowiska modrzewia, szczególnie obficie po południowej stronie Tatr. W obrębie Tatr tylko w Tatrach Wysokich występują takie gatunki roślin jak: rogownica jednokwiatowa, jaskier karłowaty, rzeżuszka alpejska (odmiana granitolubna), skalnica odgiętolistna, zimoziół północny oraz cały szereg innych gatunków roślin znanych tylko z pojedynczych stanowisk.

Tatry Bielskie

znajdujące się na wschodnim końcu Tatr (tylko na Słowacji, poza granicami Polski). Zbudowane są wyłącznie z wapieni. W obrębie Tatr tylko tu występują: pierwiosnka długokwiatowa, przymiotno attyckie, pszonak Wahlenberga, skalistrój pirenejski, traganek groszkowaty. Główny obszar swojego występowania mają tutaj takie rośliny jak: ostrołódka Hallera, posłonek alpejski, traganek alpejski, bardzo rzadko występuje fiołek alpejski, nie występuje natomiast jarząb nieszpułowy i mak tatrzański. Z racji swojego wapiennego podłoża i bliskiego sąsiedztwa flora Tatr Bielskich wykazuje duże podobieństwo do flory Pienin.

Tatry Zachodnie

Zbudowane są częściowo z wapieni, częściowo z granitów i innych skał. Charakteryzują się rozległymi i dość płaskimi grzbietami, na których występują duże obszary hal. Górna granica lasu przebiega tu średnio na wysokości 1520 m, a w niektórych miejscach (np. w okolicach Sarniej Skały jeszcze dużo niżej. W obrębie Karpat są jedynym miejscem występowania sybaldii rozesłanej, tu mają główny obszar swojego występowania takie rośliny jak: mak tatrzański, rzeżucha trójlistkowa, żywiec dziewięciolistny.

Pasmo Siwego Wierchu

Najbardziej na zachód wysunięta część Tatr, przez wielu geografów włączana do Tatr Zachodnich. Zbudowana jest z wapieni i niższa od pozostałych części Tatr. Pasmo ma dość dużą odrębność florystyczną. Tylko tu w obszarze Tatr występuje cieciorka pochewkowata, goździk lśniący, pszonak Wittmana. Swoje centrum występowania ma tutaj rozchodnik biały.

Świat roślinny

W Tatrach stwierdzono występowanie ok. 1300 gatunków roślin naczyniowych, przy czym dla ok. 200 gatunków Tatry są jedynym miejscem ich występowania w Polsce. Bogata jest flora mszaków (ok. 700 gatunków), występuje też tutaj ok. 1000 gatunków grzybów, 870 gatunków porostów. Czynniki klimatyczne zadecydowały o dużej odrębności flory Tatr od flory nizinnej. Zróżnicowanie geologiczne podłoża i znacznie różniące się warunki życiowe na różnych wysokościach są przyczyną dużej różnorodności gatunkowej flory Tatr. W czasie jednodniowej wycieczki, na niewielkim obszarze napotkać można wiele, znacznie różniących się składem gatunkowym zespołów roślinności. Duże różnice wysokości bezwzględnej sprawiają, że w Tatrach zaznacza się piętrowy układ świata roślinnego:

1. pogórze (do ok. 650 m n.p.m.) – gatunki identyczne jak na niżu.
2. regiel dolny (do 1200–1250 m n.p.m.) – pierwotnie lasy złożone z jodeł pospolitych i buku zwyczajnego. Obecnie dominuje świerk pospolity.
3. regiel górny (do 1500 m n.p.m.) – złożony głównie ze świerku pospolitego (Picea abies). Górna granica regla stanowi jednocześnie górną granicę lasu. Rosną tu karlejące świerki pospolite, wierzba śląska, górska odmiana jarzębiny i sosna limba (Pinus cembra).
4. piętro subalpejskie (do 1800 m n.p.m.) – tworzone głównie przez kosodrzewinę (Pinus mugo) z domieszką wierzby śląskiej. Z pierwotnej powierzchni kosówki pozostało jedynie ok. 50%, resztę wskutek gospodarki pasterskiej zajęły hale. Zwiększyło to zagrożenie lawinowe w górach. Po zaprzestaniu wypasu kosodrzewina z powrotem stopniowo zarasta dawne hale.
5. hale (do 2300 m n.p.m.) – obszar porośnięty niską trawiastą roślinnością. Niegdyś było to obszar intensywnie wykorzystywane gospodarczo jako pastwiska. Obecnie kontynuuje się kontrolowany wypas kulturowy na niektórych polanach.
6. piętro turni (powyżej 2300 m n.p.m.) – rośnie tu jeszcze ok. 120 gatunków roślin naczyniowych.

Najciekawsza przyrodniczo i najbardziej swoista jest roślinność dwóch ostatnich pięter. Do swoistych rysów flory Tatr należy również występowanie tu wielu endemitów i subendemitów, m.in.: goździk lśniący, ostróżka tatrzańska, przymiotno węgierskie, skalnica tatrzańska.

Świat zwierzęcy

Oprócz pospolitych w całej Polsce gatunków zwierząt takich jak: sarny, jelenie, lisy, rysie Tatry zamieszkują typowo górskie zwierzęta. Cztery gatunki występują tylko w Tatrach i nigdzie indziej w Polsce. Należą do nich: świstak, kozica, polnik tatrzański i darniówka tarzańska. Najbardziej majestatycznym zwierzęciem zamieszkującym ten region jest niedźwiedź. Jego populację w całych Tatrach ocenia sią na kilkadziesiąt sztuk.

Wśród skrzydlatych mieszkańców Tatr na uwagę zasługują: orzeł przedni, orlik krzykliwy, nurkujący w potokach pluszcz, płochacz halny, znany taternikom pomurnik, oprócz tego głuszec, jarząbek i oczywiście popularny kruk.

Jednym z rezydentów tatrzańskich gajów limbowych jest orzechówka.

Jeziora Tatr

Jeziora Tatr zwane są tradycyjnie stawami. Nazwa ta przyjęła się też w publikacjach naukowych. W Tatrach występuje blisko 200 różnej wielkości stawów, począwszy od największego, Morskiego Oka (34,93 ha), poprzez porównywalnie duży Wielki Staw Polski, do zupełnie maleńkich, jak Zadni Mnichowy Stawek (0,04 ha). Stawy tatrzańskie, z jednym wyjątkiem (Kras Cichy Stawek), są pochodzenia polodowcowego. Znaczna większość stawów znajduje się na terenie Tatr Wysokich, w Tatrach Zachodnich ich liczba jest znacznie mniejsza (najbardziej znany jest Smreczyński Staw). Na Słowacji największymi jeziorami są Wielki Staw Hińczowy i Szczyrbskie Jezioro (po ok. 20 ha).

Pochodzenie jezior tatrzańskich

Większość stawów występuje na wysokości powyżej 1600 m, głównie w Tatrach Wysokich, co ma swoje uzasadnienie w ich genezie. Są one bowiem głównie pochodzenia polodowcowego, w Tatrach Wysokich zaś lodowce w dużo większym stopniu przeobraziły rzeźbę terenu niż w Tatrach Zachodnich. Przeważnie są to jeziora karowe, wypełniające kotły lodowcowe, jak np. Czarny Staw pod Rysami czy Kolisty Staw. Jeziora morenowe są zazwyczaj mniejsze i płytsze. Powstały w zagłębieniach zatarasowanych przez moreny boczne (Smreczyński Staw) lub przez morenę czołową (Toporowy Staw Niżni). Morskie Oko i Czarny Staw Gąsienicowy to jeziora karowo-morenowe – położone w przegłębionych dolinach lodowcowych, zamknięte skalnymi ryglami, na których osadziły się wały moreny czołowej. Są też jeziora wytopiskowe wypełniające zagłębienia po tzw. martwych bryłach lodu. Przykładem jest duże Szczyrbskie Jezioro lub niewielki Kotlinowy Stawek. Mniejsze stawy, jak np. Dwoisty Staw Gąsienicowy czy Anusine Oczko, wypełniają zagłębienia pomiędzy zwałami głazów i piargów, a ich geneza jest często mieszana. Pośrednie Stawy Rohackie, Wyżnie Mnichowe Stawki i Zmarzłe Oka wypełniają zagłębienia rynien międzymutonowych wyżłobionych przez lodowiec.

Nielicznie występują małe zbiorniki wodne o innej genezie. Są to jeziorka krasowe wypełniające lejki krasowe (Cichy Staw, Mokra Jama), stawy rozlewiskowe (np. Rybie Stawki w rozszerzeniach Rybiego Potoku) oraz stawki w zagłębieniach rowów grzbietowych (np. stawek na przełęczy Kasne). Jest też kilkanaście jezior antropogenicznych (utworzonych przez człowieka). Do tej grupy należą m.in. Nowe Szczyrbskie Jezioro, Nowe Morskie Oko obok Palenicy Białczańskiej czy zbiorniki wodne na Bystrej (pod Nosalem i w Kuźnicach).

Podział Tatr

 Tatry Zachodnie – najwyższy szczyt: Bystra (2248 m n.p.m.), po polskiej stronie: Starorobociański Wierch (2176 m n.p.m.)
 Tatry Wschodnie:
a) Tatry Wysokie – najwyższy szczyt: Gerlach (2655 m n.p.m.), po polskiej stronie: północno-zachodni wierzchołek Rysów (2499 m n.p.m.)
b) Tatry Bielskie – najwyższy szczyt: Hawrań (2152 m n.p.m.)

Niekiedy z Tatr Zachodnich wydzielany jest Masyw Siwego Wierchu (1805 m n.p.m.), położony w całości na terenie Słowacji.

Granicą pomiędzy Tatrami Zachodnimi a Wschodnimi jest przełęcz Liliowe oraz Dolina Suchej Wody (w granicach Polski) i Dolina Cicha (po stronie Słowacji). Tatry Bielskie od Wysokich oddziela Przełęcz pod Kopą.

Tatry Zachodnie

Tatry Zachodnie (514.52; słow. Západné Tatry, dawniej Liptovské hole, Liptovské Tatry) – największa część Tatr położona w Polsce i na Słowacji, główny grzbiet leży między Huciańską Przełęczą, oddzielającą je od Pogórza Orawskiego (słow. Oravská vrchovina), a przełęczą Liliowe, która oddziela je od Tatr Wysokich.

1. Budowa geologiczna

Trzon krystaliczny głównego grzbietu Tatr Zachodnich (a także Wysokich) stanowią głębinowe skały magmowe (granit, gnejs i łupki krystaliczne). Na zboczach Trzydniowiańskiego Wierchu i na Długim Upłazie dostrzec można z daleka kilka białych lśniących kwarcytów wystających ponad powierzchnię. Jednakże Czerwone Wierchy, należące do głównego grzbietu Tatr, zbudowane są również ze skał osadowych, podobnie jak południowe stoki Tatr, Tatry Bielskie i szczyty wokół Siwego Wierchu. Występowanie tutaj dużej ilości skał bardziej podatnych na erozję niż skały Tatr Wysokich jest przyczyną, że szczyty Tatr Zachodnich są niższe. Mniejsza wysokość szczytów spowodowała, że w czasie epoki lodowcowej nie uległy one tak silnemu zlodowaceniu – powstające tutaj lodowce były mniejsze, kotły lodowcowe płytsze i nie tak surowe. Ogólnie wpływ lodowców na rzeźbę gór był tutaj mniejszy niż w Tatrach Wysokich. Wskutek występowania tutaj skał osadowych – wapieni i dolomitów dobrze rozwinięte są tutaj natomiast zjawiska krasowe, efektem których są liczne jaskinie i wywierzyska. Tu występuje najdłuższa i najgłębsza jaskinia Polski – Jaskinia Wielka Śnieżna. Oprócz lodowców duży wpływ na kształtowanie rzeźby terenu wywarły tutaj również potoki. Tak np. głębokie wąwozy Doliny Kościeliskiej i Chochołowskiej wyrzeźbione zostały w skałach osadowych przez płynące ich dnem potoki. Charakterystyczną cechą potoków Tatr Zachodnich są występujące na nich liczne ponory, czyli miejsca, gdzie potok zanika – jego woda wpływa do podziemnych przepływów.

2. Flora i fauna

Roślinność Tatr Zachodnich jest bogatsza i bardziej zróżnicowana gatunkowo, niż w Tatrach Wysokich. Przyczyną tego jest występowanie zróżnicowanego podłoża geologicznego, są tutaj duże ilości skał wapiennych z ich interesującą florą roślin wapieniolubnych, których brak w Tatrach Wysokich. Wiele gatunków roślin, np. sesleria tatrzańska występuje tylko tutaj, wiele innych, które w Tatrach Wysokich są rzadkością, tu występuje pospolicie. Fauna jest podobna, jak w całych Tatrach. Z dużych zwierząt występują tu: niedźwiedź brunatny, kozica, świstak, na Kominiarskim Wierchu ma swoje gniazdo orzeł przedni.

Tatry Wschodnie

Tatry Wschodnie (514.53) – mezoregion obejmujący Tatry Wysokie i Tatry Bielskie, w Polsce i na Słowacji, między przełęczą Liliowe a Zdziarską Przełęczą. Tutaj znajduje się najwyższy szczyt Tatr i całych Karpat Gerlach (2655 m n.p.m.) oraz najwyższy szczyt Polski Rysy (2499 m n.p.m.)

Tatry Wysokie (słow. Vysoké Tatry, niem. Hohe Tatra, węg. Magas-Tátra) – najwyższa część Tatr o charakterze alpejskim, rozciągająca się pomiędzy Tatrami Zachodnimi od strony zachodniej oraz Tatrami Bielskimi od strony północno-wschodniej. W linii prostej odległość między granicznymi przełęczami wynosi ok. 16,5 km, zaś ściśle wzdłuż grani ok. 26 km. Tatry Wysokie zajmują obszar około 340 km² (czyli nieco mniej niż Tatry Zachodnie), z czego większość (260 km²) znajduje się na Słowacji.

Położenie geograficzne

Tatry Wysokie odgraniczone są dość wyraźnie od pozostałych pasm. Od Tatr Zachodnich oddziela je je po stronie polskiej Dolina Suchej Wody Gąsienicowej, po stronie słowackiej Dolina Cicha Liptowska (choć niekiedy masyw Kop Liptowskich wydziela się do Tatr Zachodnich – wtedy słowacka część granicy między pasmami przebiega dnem Doliny Koprowej). Granicę na grani głównej Tatr stanowi szeroka przełęcz Liliowe. Od Tatr Bielskich Tatry Wysokie są oddzielone dnem dolin: (od płn. zach. do płd. wsch.) Jaworowej, Zadnich Koperszadów, Przednich Koperszadów i Kieżmarskiej. Najwyższym punktem granicy jest Przełęcz pod Kopą w grani głównej.

Tatry Wysokie znajdują się na styku trzech krain: Podhala (od północnego zachodu), Liptowa (od południowego zachodu) i Spisza (od wschodu). Za punkt oddzielający je od siebie uznaje się Cubrynę, leżącą w grani głównej, na granicy polsko-słowackiej.

Budowa geologiczna

Tatry Wysokie, podobnie jak cały masyw Tatr, jest tworem stosunkowo młodym, ukształtowanym w swoim obecnym kształcie w czasie orogenezy alpejskiej. Trzon krystaliczny grzbietu Tatr Wysokich składa się z granitoidów, powstałych z zakrzepnięcia stopu magmowego w karbonie i stanowiących jedne z najstarszych skał tatrzańskich. Wiek tych skał wynosi około 310-315 milionów lat.

Rzeźba Tatr Wysokich ma cechy typowej rzeźby alpejskiej. Uformowana została ona przez lodowce górskie podczas zlodowaceń plejstoceńskich. Obszar pól firnowych lodowców znajdował się powyżej 1400-1600 m n.p.m., a jęzory lodowców schodziły do ok. 1000 m n.p.m. (Dolina Białki – 920 m n.p.m.). Jednym z najpiękniejszym świadectw epoki lodowej są cyrki i żłoby lodowcowe oraz tatrzańskie jeziora, które w ogromnej większości znajdują się właśnie na terenie Tatr Wysokich (np. Morskie Oko, Czarny Staw Gąsienicowy, jeziora w Dolinie Pięciu Stawów Polskich).

W przeciwieństwie do Tatr Zachodnich, w Tatrach Wysokich stosunkowo rzadkie są skały osadowe, co powoduje niewielki wpływ zjawisk krasowych na formę rzeźby tej części Tatr.

Topografia

Tatry Wysokie są najwyższymi górami w Polsce i na Słowacji, zarazem stanowią jedno z najwyższych pasm górskich pomiędzy Alpami a Kaukazem. Wyższe są jedynie góry półwyspu Bałkańskiego - Riła, Piryn, Olimp, Szar Płanina, Góry Północnoalbańskie i Korab. Najbardziej znaczącymi szczytami w Tatrach Wysokich są Gerlach (2655 m n.p.m.), Łomnica (2634 m) i Lodowy Szczyt (2627 m) po stronie słowackiej. Po stronie polskiej najwyższym szczytem są Rysy (wierzchołek słowacki 2503 m, wierzchołek graniczny 2499 m), inne znane góry to m.in. Mięguszowiecki Szczyt Wielki, Świnica, Kozi Wierch.

Krajobraz Tatr Wysokich znacznie różni się od Tatr Zachodnich. W krajobrazie dominuje rzeźba typu alpejskiego, czyli m.in. strzeliste turnie i skaliste szczyty, będące świadectwem silnego działania lodowców. W Tatrach Wysokich znajdują się także niemal wszystkie jeziora tatrzańskie, natomiast rzadko występują tu zjawiska krasowe, częstsze w Tatrach Zachodnich oraz Bielskich.

Tatry Bielskie (słow. Belianske Tatry) – położone na Słowacji pasmo górskie, część Tatr ustawiona poprzecznie do grani głównej Tatr. Łączy się z nią przez Przełęcz pod Kopą (Kopské sedlo)

Topografia

Tatry Bielskie od Wysokich są wyraźnie oddzielone dwoma dolinami walnymi: dolną częścią Doliny Kieżmarskiej i jej odnogą – Doliną Przednich Koperszadów po wschodniej stronie Przełęczy pod Kopą i dolną częścią Doliny Jaworowej i jej odnogą – Doliną Zadnich Koperszadów po zachodniej stronie tej przełęczy. Od południa i południowego wschodu graniczą z Magurą Spiską, a granica biegnie następująco[1]: od wylotu Doliny Jaworowej Jaworowym Potokiem do ujścia Hawraniego Potoku, nim w górę do Doliny Goliasowskiej, tą do Zdziarskiej Przełęczy, dalej w dół wzdłuż potoku Średnica i dnem Bielskiego Potoku aż do jego skrętu w miejscowości Tatrzańska Kotlina. Od wschodu stoki Tatr Bielskich opadają do Kotliny Popradzkiej.

Główna grań Tatr Bielskich o całkowitej długości ok. 15 km ciągnie się od wschodnich podnóży Kobylego Wierchu w Tatrzańskiej Kotlinie po Dolinę Jaworową oddzielająca zachodni kraniec Tatr Bielskich (grzbiet Rogowej) od Tatr Wysokich. W linii prostej jest to ok. 13 km, powierzchnia pasma to ok. 67 km², z czego tylko 6% to formacje skalne. Tylko 5 szczytów ma wysokość ponad 2000 m.

Grań Tatr Bielskich nie jest typowym przedłużeniem grani Tatr Wysokich. Styka się z nimi bokiem, mniej więcej w połowie długości. Od południowej strony nie posiada wyraźnych odgałęzień bocznych, od północnej natomiast tworzy ramiona boczne, pomiędzy którymi występuje 13 dolin. Szeroka Przełęcz Bielska (Široké sedlo) dzieli Tatry Bielskie na część zachodnią z wyższymi szczytami oraz łagodnie pofałdowaną część wschodnią, w której przełęcze mają średnie wcięcie tylko ok. 50 m.

Budowa

W odróżnieniu od Tatr Wysokich i Zachodnich zbudowane są prawie wyłącznie ze skał osadowych: wapieni, margli i dolomitów – należących do tzw. dolnej płaszczowiny reglowej. Jedynie masyw Steżek zbudowany jest ze skał krystalicznych. Dominują białe wapienie murańskie. Zjawiska krasowe rozwinięte są dość słabo, poznano dotąd tylko ok. 50 jaskiń. Najdłuższa z nich to udostępniona dla turystów Jaskinia Bielska (Belianska jaskyňa) na północnym zboczu Kobylego Wierchu (Kobyli vrch), najgłębsza jest Jaskinia Strzystarska w Hawraniu. Wietrzenie wapieni doprowadziło do powstania na terenie Tatr Bielskich urodzajnych gleb, na których rozwinęła się bujna roślinność, jest ona bogatsza niż w Tatrach Wysokich, a botanicy wyodrębniają ja w oddzielny podokręg botaniczny. W graniowych partiach licznie występują kozice, ciekawa jest też fauna, szczególnie mięczaków i owadów.

W czasie ostatniego glacjału w Tatrach Bielskich było 7 lodowców, w tym 3 kotły lodowcowe i 4 lodowce dolinne. Długość lodowców dochodziła do 2 km. Potoki zbierające wody z Tatr Bielskich należą do dwóch zlewni: Popradu (Biała Woda Kieżmarska i Bielski Potok z ich dopływami) lub Dunajca (Jaworowy Potok z jego dopływami).

Jaskinie Tatr

Wiek jaskiń tatrzańskich jest bardzo zróżnicowany, gdzie dolną granicę przyjmuje się w okresie wypiętrzenia Tatr, kiedy rozpoczęło się rozwieranie szczelin umożliwiające cyrkulację wód gruntowych w węglanowych skałach tatrzańskich. Górną zaś granicę wyznaczają osady wypełniające jaskinie.

Do najstarszych należą jaskinie poziome, im wyżej położone korytarze, tym starszy ich wiek i np. mające korytarze na wysokości:
- 350-400 m nad dzisiejszym dnem doliny pochodzą prawdopodobnie z górnego miocenu,
- 200-230 m, dolny pliocen,
- 80-120 m, pogranicze pliocenu i plejstocenu
- poniżej 80 m, starszy plejstocen.

Jaskinie pionowe, są młodymi jaskiniami i powstały najprawdopodobniej w plejstocenie.
Oprócz form krasowych podziemnych, występują tez powierzchniowe, jak: żłobki, czy leje krasowe, powstałe głównie w plejstocenie i holocenie.
Najgłębsze jaskinie w Tatrach sięgają ponad 750 m, a najdłuższe ponad 10 km.

Powstawanie jaskiń

Systemy jaskiń powstawały wzdłuż sieci rozwartych szczelin tnących skały węglanowe. Dużą rolę w kształtowaniu odegrała rzeźba powierzchni obszaru krasowego. Wody dążyły możliwie najkrótszą drogą do najniższego punktu występowania skał krasowych na powierzchni terenu. Szukały największych szczelin i drogi największego spadku. W zwężeniach następowały korazje i erozje:
- zagłębienia wirowe,
- kotły wirowe (marmity

Gdy dno doliny przez erozję obniżyło się, to wody podziemne znajdowały nową drogę ku obniżonej powierzchni na niższym poziomie i rozwijała się sieć kanałów krasowych dostosowanych do nowopowstałego wywierzyska.
Dotychczasowe wyższe korytarze zostały opuszczone przez wodę, czemu towarzyszyło gromadzenie się osadów allochtonicznych na dnach korytarzy i syfonów. Proces ten może powtarzać się wielokrotnie i doprowadza do piętrowego systemu jaskiń.
W wyższych korytarzach powstaje potem szata i tworzą się zwaliska.

Rodzaje jaskiń

W Tatrach występują różne typy jaskiń powstałe przez:
- rozpuszczenie przez wodę w skałach węglanowych (foto)
- rozwarcie szczeliny w skałach węglanowych
- rozsunięcie się grzbietów skalnych w skałach krystalicznych
- jaskinie w lodowczykach firnowych (lodowcowe)
- jaskinie rozpuszczone, ale z lodem wewnątrz (lodowe).

Ze względu na rozwinięcie jaskini, dzielą się one na:

1. poziome:
- korytarze mają przekrój elipsy, rzadziej koła,
- deniwelacje głównego ciągu są niewielkie,
- piętrowe korytarze łączą się kominami i studniami (stromymi i pionowymi),
- w jaskiniach położonych wysoko spotyka się małe strugi z "deszczu podziemnego", mogą tworzyć się jeziorka w zagłębieniach, formułując czasem syfony (gdy strop przebiega poniżej lustra wody w jeziorku),
- w jaskiniach położonych nisko często występują stałe strumienie i liczne syfony. Czasem jest to przepływ potoku powierzchniowego,
- dominują osady allochtoniczne.

2. pionowe:
- krótkie odcinki łagodnie nachylonych korytarzy łączą pionowe studnie i kominy o dużej głębokości (nawet ponad 100 m),
- korytarze przeważnie maja charakter wąskich szczelin,
- są położone w wysokich piętrach Tatr,
- wody opadowe spadają wodospadami w kominach i studniach, a w najniższych odcinkach jaskiń tworzą się syfony,
- dominują osady autochtoniczne.

Osady

1. Okruchowe, cząstki niesione przez wodę (np. muły, piaski, żwiry, gruz, bloki skalne)

Dzieli się je na:
- autochtoniczne, powstałe z materiału występującego na miejscu (bloki, głazy, rumosz skalny). Drobny rumosz skalny może tworzyć osypiska, zaś materiał grubszy zwaliska (obrywy),
- allochtoniczne: złożone z materiału naniesionego do jaskini przez wodę (żwiry, piaski, muły, iły). Występują w obniżeniach korytarzy i w starych syfonach (czasem zupełnie je zapełniając).

2. Chemiczne: szaty naciekowe, których tworzywem jest węglan wapnia, wytrącający się z wody sączącej się ze szczelin i pęknięć.

Przykłady:
- stalaktyty,
- stalagmity,
- kolumny naciekowe (połączony stalaktyt ze stalagmitem),
- polewy naciekowe (pokrywają dno i ściany jaskiń),
- misy martwicowe (występują na powierzchni polew),
- tarasowate pola ryżowe (powierzchnie polew)
- draperie, nawisy, zasłony (występują na przewieszonych ścianach)
- mleko wapienne, nacieki grzybkowate.

Węglan wapnia tworzący nacieki, zwykle występuję w formie kalcytu.

Pod względem pochodzenia wód modelujących jaskinie dzielimy na:
- wywierzyskowe, zbierające wody
- przepływowe, doprowadzające przepływ potoków powierzchniowych (foto)
- jaskinie modelowane przez wody z topniejącego lodowca i pola firnowego
- jaskinie kształtowane przez wody głębokiego krążenia o podwyższonej temperaturze.

Hydrografia Tatr

Przez Tatry przebiega europejski dział wodny między Bałtykiem, a Morzem Czarnym. Oddziela on zlewnie Dunajca i Popradu od zlewni Orawy i Wagu. Biegnie on przez Solisko, Hruby Wierch, Koprowy Wierch do Cubryny, a następnie na zachód główną granią Tatr do Wołowca, gdzie skręca na północ. Układ sieci potoków jest uwarunkowany budową geologiczną i rzeźbą. Potoki tatrzańskie charakteryzują się stosunkowo niewielką długością. (np. Sucha Woda 13 km) i dużymi spadkami. Na obszarach wapiennych częstym zjawiskiem jest ginięcie potoków pod ziemią oraz wypływy wód podziemnych w formie wywierzysk. Źródła tatrzańskie charakteryzuje bardzo niska stała temperatura (ok. 4oC) i niewielka wydajność.

Dolinom Tatr wiele uroków przydają jeziora zwane przez górali "stawami". Powstanie zawdzięczają na ogół lodowcom, a największe skupiają się po polskiej stronie. Aż 11 zbiorników przekracza tu powierzchnię 1 ha (w całych Tatrach jest takich 30) a 5 zbiorników - 10 ha (w całych Tatrach 8). Największymi jeziorami Tatr są Wielki Staw Polski i Morskie Oko (po ok. 34,5 ha), najgłębszymi - tenże Wielki Staw i czarny Staw pod Rysami (79 i 76 m).

Tatry położone są na obszarze dwóch wielkich zlewisk: Morza Czarnego i Bałtyku. Cała Polska i część Tatr znajduje się w dorzeczu Dunajca, które należy do zlewiska Bałtyku. Tatry Słowackie leżą częściowo w dorzeczu Dunaju, uchodzącego do Morza Czarnego, częściowo w Dorzeczu Dunajca. Granica miedzy tymi dorzeczami jest częścią europejskiego działu wód. Na obszarze Tatr ciągnie się grzbietem, łączącym Siwiańskie Turnie, Furkaske, Borowiec, Grzesia, Rakon. Roślinność Wołowiec, czyli bocznym pn. grzbietem tego ostatniego szczytu, następnie główna grania Tatrzańska aż do Cubryny, a potem przez Koprowy Wierch, Huby Wierch i Grań Solisk osiąga rejon Szczyrbskiego Jeziora, gdzie opuszcza teren Tatr, dążąc ku leżącym dalej na pd. Nizin Tatrom.

Dwie z czterech rzek odwadniających obszar Tatr maja źródła po przeciwnej stronie łańcucha Tatr niż ich ujście. Rzekami tymi są Orawa ora Poprad.

Niemal wszystkimi dolinami tatrzańskimi płyną różnej wielkości potoki i strumienie. Charakteryzują się one stosunkowo niewielka długością i dużym spadkiem. Łączna długość potoków w polskiej części Tatr wynosi około 175 km, w Tatrach Słowackich jest pięciokrotnie większa. Liczba źródeł jest trudna do oszacowania ze względu na okresowość wielu z nich. Liczne potoki płyną podziemnymi korytarzami, a na powierzchni pojawiają się tylko po obfitych i długotrwałych opadach deszczu. Temperatura wody w Tatrzańskich strumieniach jest bardzo niska - późnym latem osiąga 8 do 10 stopni Celsjusza. Najwięcej jezior i stawów znajduje się po Słowackiej stronie Tatr, jednak największe z nich leża po stronie pn. na obszarze Polski.

Działalność lodowców

Liczne lodowce pozostawiły na stokach zagłębienia w kształcie kotłów, które zapełniły wody opadowe, tworząc jeziora wysokogórskie. W Tatrach jest ich ponad 40, a do najbardziej znanych należą: Pięć Stawów Polskich, Staw Gąsienicowy, Czarny Staw i Morski Oko.

Z kolei spływające z gór jęzory lodowcowe przemodelowały V-kształtne doliny rzeczne na U-kształtne doliny lodowcowe np. Dolinę Kościeliska, Dolinę Suchej Wody, Dolinę Rybiego Potoku.

Zwietrzałe skały, spadające ze stoków, tworzą rożnej wielkości żleby, misy, progi skalne i stożki usypiskowe (rumowiska skalne, czyli piargi).Natomiast w części Tatr zbudowanej z wapieni i dolomitów wody opadowe i podziemne powodują proces krasowienia. Najwięcej jaskiń, z ciekawymi formami rzeźby krasowej, znajduje się w Dolinie Kościelińskiej np. Jaskinia Zimna i Mroźna ,a w Dolinie Małej Łąki np. Jaskinia Lodowa i Śnieżna.

Tatry leżą w dorzeczu Dunajca (Czarny i Biały Dunajec, Białka Tatrzańska). Górskie rzeki mają wielki spadek, tworząc bystrza i wodospady, szczególnie na obszarze twardych, odpornych na wietrzenie skał. W Tatrach jest około 40 wodospadów, a największy z nich to Siklawa w Dolinie Roztoki (67m długości). Na drodze do Morskiego Oka, spotykamy malowniczo położony wodospad Wodogrzmoty Mickiewicza. W wielu miejscach wypływają ze skał wapiennych wody podziemne, które tworzą źródła górskie wywierzyska. Największym jeziorem Tatrzańskim jest Morski Oko (35 ha), a jeziorem najgłębszym Wielki Staw (79 m głębokości).